Publikohet me rastin e 53 vjetorit të vdekjes të Drago Siliqit, kritiku par ekselencë që i erdhi Shqipërisë në vitet ’50-’60, por që humbi jetën në moshën 33 vjecare nga një aksident ajror më 13 korrik 1963/

Nga Alda BARDHYLI/

“Çështja e të kërkuarit të së resë në letërsi ka qenë gjithmonë e dorës së parë për artistët e vërtetë. Vetëm nëpërmjet kërkimeve individuale të shkrimtarëve më të ndryshëm, letërsia ngrihet deri në shkallën e edukimit estetik të njerëzve, me anën e pasqyrimit të saj të veçantë. Aty ku fillon uniformiteti dhe rutina, aty mbaron letërsia si art, dhe sa më i dobët që të jetë individualiteti artistik në një vepër letrare, aq më e vogël dhe e dobët është rrezja e pasqyrimit, aq më pak emocion, pra edhe edukon ajo. Por çështja e kërkimit të së resë në letërsi është sa e thjeshtë aq edhe e komplikuar”. Në vitin 1961, Drago Siliqi, e shihte letërsinë si një formë të edukimit estetik, duke e parë të renë, individualizmin e veçantë të shkrimtarëve si një akt që do të çonte në emancipimin e lexuesit. Duke e parë të nesërmen të pashkëputur nga e tashmja, Siliqi e shihte kërkimin e së resë jo vetëm si një bashkëkohësi, por dhe si një proces që do të shkëpuste një letërsi të brishtë nga konceptet e së vjetrës. Teksa i lexon këto rreshta të një kritiku letrar që ende nuk i ishte afruar të 30-ave (në fakt kjo moshë do të ishte fatale për të), befasohesh nga bashkëkohësia që mbajnë esetë e tij. Shkrimet e mbetura në revista letrare të kohës, tregojnë profilin e një kritiku par ekselencë që i erdhi Shqipërisë në vitet ’50-’60, duke krijuar me ato pak shkrime një shkollë të mendimit. Eseja e tij “Në kërkim të së resë” është vetëm një nga dhjetëra ese dhe recensa librash që Siliqi shkroi pas kthimit nga studimet nga Moska. Në një rilexim që u bën sot, gati më shumë se gjysmë shekulli më vonë, përveç disa ideologjizmave të njohura për kohën kur janë shkruar, ato mbeten si një tregues i një kohe të mirë për kritikën letrare në vend. Studiuesi Ymer Çiraku e quan ndër më të spikaturit dhe më të çmuarit, në historinë e kritikës letrare në vend, të njëjtin mendim ndajnë lexues dhe bashkëkohës të tij. Siliqi ka pasur aftësinë të depërtojë në psikikën letrare të kohës, dhe të nxjerr në sipërfaqe jo vetëm problematikat por dhe të prodhojë ide. “Në çdo letërsi në tërësi dhe te çdo shkrimtar në veçanti, çështja e kërkimit të së resë bëhet problem veçanërisht jetik në momente të caktuara të zhvillimit letrar dhe sidomos atëherë kur nga prodhimi i shumë, krahas vlerave të vërteta, krijohen dhe mjaft vepra epigone e uniforme. Poezia jonë regjistronte dhe përgjithësonte në fillim impulset shpirtërore të njerëzve të çliruar, që ndienin në ato momente pas stuhisë siç thotë Gorki, te “Kënga e skifterit”, “gazin e fitores”. Kontrasti i thellë i së kaluarës me të sotmen, me anët dhe ngjyrat e tij të veçanta, ishte konflikti i brendshëm i poezisë sonë të kësaj periudhe”, shkruan Siliqi. Konflikti për të cilin ai flet është i drejtë. Kemi të bëjmë me një letërsi ku sapo kishin nisur të dilnin në horizont poetë e rinj, në një truall letërsie që deri atëherë ishte dominuar nga poetë të traditës, dhe poezia ishte vetëm brenda trupit të rimës. “Njerëzit i prekte thellë ky konflikt, kur shprehej me mjete të efektshme, sepse në atë periudhë, sikur edhe pa detaje të veçanta, t’u flisje atyre me fjalë të përgjithshme e të forta mbi kontrastin e dy botëve që ishte aq i freskët në kujtesë, prapë i emociononte estetikisht. Të kujtojmë fjalët e këngëve të luftës dhe të pasçlirimit, si dhe vjershat e para mjaft retorike të poetëve tanë. Këto të gjitha ishin pjellë objektive e kohës dhe hodhën bazat e artit tonë të sotëm poetik …”, shkruan Siliqi. Po përtej lëkurës së kritikut aktiv në letrat shqipe përgjatë një dekade, një kërkim mbi jetën e tij na sjell një tjetër portret të Siliqit, atë të poetit. “Asht dashunia: erë e lirë, që fryn/ e plagët ma të randa t’i shëron/ minierë e thellë, që plot visare ndryn/ pallat prrallor, ku lumtunia rron….”, janë disa vargje të tij në poezinë “Dashuria”, shkruar më 1953. Duket se poezia është zgjimi i tij, akti më i bukur i rrëfimit. Në vitin 1959, ai përgatiti për botim ‘Antologjinë e poezisë ruso-sovjetike’. Për një ish-student të letërsisë në Moskë, ishte e natyrshme grishja nga poezia ruse. Në vitin 1960, ai boton poemën “Këngë e re për dashurinë e vjetër”. “Zgjimi i pranverës: vjersha për fëmijë të moshës së rritur shkollore” është një tjetër botim i tij në vitin 1965. Si poet, Siliqit do t’i besohej një punë jo e lehtë për kohën, duke u bërë drejtori i shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, të vetmit ent botues në atë periudhë. Përgjatë dhjetë viteve që ai ishte në krye të “Naim Frashërit”, reflektohet në botime shija e tij estetike, ku pavarësisht censurës së komunizmit, u jepet më shumë hapësirë shkrimtarëve të rinj shqiptarë, por dhe kryeveprave klasike. Siliqi ofroi në këtë ent botues shkrimtarë e poetë për të dhënë kontributin e tyre dhe në shqipërime. “Na qeshi fati”, shprehej me ngazëllim Lasgush Poradeci në atë periudhë kur Dragua ishte drejtor i “Naim Frashërit”. Janë të njohura dhe raportet dhe ndikimet që ai ka pasur te shkrimtarët e asaj periudhe. Ai do t’i sugjeronte Kadaresë se një tregim i tij, i botuar në fillim të viteve ’60, kishte bërthamën e një romani të ardhshëm, që më vonë Kadare do ta shkruante e ishte “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Kadare kujton një gjest tjetër të Siliqit, i cili me përgjegjësinë e tij mori përsipër botimin e librit “Shekulli im” (1961), një libër i cili nuk i përmbahej skemave të soc-realizmit. Letërsia ishte gjithë jeta e Siliqit, ai jetonte me të. Midis krijuesit (poetit) dhe (kritikut) ne sot kemi dy dimensione të këtij personazhi, që u erdhi letrave shqipe në kapërcyellin e parë të pas luftës, që i bashkon e vizioni i së resë, që ndihet si në vargje ashtu dhe në shkrime. “Ky dimension intelektual, pra i kritikut letrar, për hir të së vërtetës, përgjithësisht nuk është se ka aq shumë dashamirë të qëndrueshëm e për pasojë, nuk kujtohet e nuk lë gjurmë aq gjatë në meset kulturore e letrare. Por me Drago Siliqin, si me disa pak kritikë të tjerë, me gjithë bjerrjet që vijnë prej tejkalimeve e shndërrimeve të natyrshme të shijeve e problematikave letrare – prej një kohe në tjetrën, nuk ka mundur ta shtrijë pushtetin e vet amnezia. Në memorien e bashkëkohësve të tij, por dhe të atyre që erdhën më pas, ai vazhdon të kujtohet e të vlerësohet dhe kjo sigurisht që ka arsyet e veta”, shkruan Çiraku, në një shkrim për të. Por fati nuk ishte me Siliqin, i cili si një personazh libri i destinuar të bëjë një udhëtim të shpejtë në faqet e tij, të tillë e pati udhëtimin në jetë. Më 13 korrik 1963, avioni me sovjektik me të cilin ai udhëtonte gjatë kthimit nga Kina, pati një defekt në motor dhe u rrëzua në Inkurs të Siberisë, duke shkaktuar 32 viktima. Drago Siliqi ishte vetëm 30 vjeç. Humbja e tij është përshkruar në shumë kujtime të shkrimtarëve e gazetarëve të asaj periudhe, si një humbje e madhe për letrat për vetë raportin që Siliqi kishte ndërtuar me njerëzit e artit. Në bagazhin e tij personal të udhëtimit, i shpërndarë në Irkutsk të Rusisë, pas katastrofës ajrore, u gjet dhe dorëshkrimi i një romani të shkrimtarit Petro Marko, i marrë me vete prej Drago Siliqit për t’u lexuar gjatë atij udhëtimi pa kthim.” Mbylla telefonin…Mora një stol dhe dola në ballkon. Më rridhnin lotët sikur të isha fëmijë…Humba një shok e mik të dashur…, do të shkruante Petro Marko në kujtime, pasi mori lajmin e ikjes së Siliqit. Me flokët e krehura lart, fytyrën e qeshur, ku dallohen ca sy plot jetë, në fotot e mbetura nga koha, ne mund të shohim portretin e kritikut, që vetëm me disa shkrime do të institucionalizonte teori, që edhe sot sjellin një qasje moderne të shkrimit kritik në vend. Në vitet 2000, shkrimet e tij analitike do të përmblidheshin në një libër nën titullin “Në kërkim të së resë”, po kështu dhe një përmbledhje me poezi me titullin “Kur zemra flet”. “Një ditë, një shok shkrimtar, më thoshte rreth çështjes së novatorizmit: Ku ta dish se cila nga veprat e letërsisë sonë të sotme mund të jetojë e të jetë interesante për pasardhësit tanë; ndoshta ndonjëra nga ato që ne s’na bie në sy …” Pa dyshim që ky lloj të kuptuari s’ka asgjë të përbashkët me konceptin e drejtë mbi të renë në letërsi dhe përgjithësisht mbi novatorizmin, pasi së pari, po të mendosh për të nesërmen të shkëputur nga e sotmja, është e pamundur të përgjithësosh objektivisht, sepse shkëputesh nga ai perceptim real i procesit të njohjes, që është treguesi dhe seleksionuesi më i mirë i së resë apo i së vjetrës dhe, së dyti, sepse një interpretim i tillë i cekët të çon lehtë në formalizëm, pasi e reja nuk kuptohet si krijim dhe kërkesë objektive e realitetit dhe në shërbim të tij, por si pjellë subjektive e artistit, duke injoruar rolin e rëndësishëm që lot vepra novatore, në radhë të parë për bashkëkohësit. Prandaj pra, ka rëndësi të dorës së parë të dallojmë mirë dhe drejt se ç’është me të vërtetë e re në letërsi, pasi frytet e rrugës së kërkimit janë nga më të ndryshmet”, shkruante Siliqi gati 50 vjet më parë, duke na risjellë në kujtesë rëndësinë e së resë, tepër e nevojshme dhe tani në shekullin XXI.