NGA GEZIM LLOJDIA/

Dëshmitë për shoqëruesin/

Meri,anglezja piktore, udhëtare , shkrimtare (1863–1944) Edih Durhami,në librin e saj “Brengat e Ballkanit “,(The burden of the Balkans 1905 (Brenga e Ballkanit)u botuar në fundvitet ‘80 në shqip në Tiranë,shkruan,për një Sadik,që e solli nga Tepelena në Vlorë.Ajo thotë se Sadikun e kishte njohur në nënprefekturën e Tepelenës dhe e kishte marrë si shoqërues,që ta zbriste nga vendet e ashpra malore,për tek deti në perëndim,në Vlorë.Sadik,do të thotë “besnik”,shprehet ajo. Po kush është Sadiku ?Rron ,apo nuk rron ?Ky personazh shqiptar i vizatuar me kaq kujdes nga Meri,në të vërtetë quhej Sadik Hoxha. Burimin e parë e sjell studiuesi F.Rr në vitin ‘94 kur me përmendi emrin e shoqëruesit të Durhamit. Ai ishte plaku nga Mezhgorani që kishte shëtitur në botë.Në vitin ’91 gjurmova  në rrethin e Tepelenës rreth faktit që anglezja simpatike shkruante për shoqëruesin e saj,pasi kisha lexuar më parë librin. Rastësia është mbret i botës. Në një dasmë në një fshatë të tij gjeta të dhëna që i afrohen atij personazhi që përmend anglezja simpatike. Dhe duket se këto gjurmë të shpien tek personazhi që shoqëroi Miss Durahmin në Vlorë,nëpër shtigje dhe nën një mot të egërsuar. U tregova për një angleze që kishte marrë një shoqërues nga Tepelena dhe që quhej Sadik. Shiko më thanë,ka qenë plaku i kësaj shtëpie ku zhvillohet dasma. Ai kishte pasur flori,kishte njohur të huaj dhe e kishte molloisur disa herë udhëtimin e tij,ndër pleqtë e fshatit si një histori të largët të hareshme dhe pa ndonjë interes të veçantë.

Në fshat fisi Hoxha ishte me emër dhe pasuri.Sadiku ishte nga dera e Hoxajve,një derë e madhe me emër që kishte gjezdisur nëpër botë.

Ndërkohë që libri i Miss Durhamit është shfaqur në Shqipëri ka qenë fundviteve ’80 kur ,ky personazh prehej në varrezën e thjeshtë të fshatit të tij,larg kësaj bote tonën.

Kërkimet në fshatë

Kërkimet i përqendrova në Tepelenë,fshati ku kishte lindur shoqëruesi i Miss Durhamit.

Në fshatin Mezhgoranë të Tepelenës,një fshat  njohur nga kënga:”Një zë po vjen nga gryka e Mezhgoranit”,një grykë e rëndë e thellë,gati misterioze me vërshimin e Vjosës shfaqej në pamje të parë,zbulova tre fakte.

1- Një person nga fshati ishte  takuar me një angleze.

2- E dyta ishte  paguar me flori për një udhëtim.

3-Ky person quhej Sadik,siç e kishte përshkruar Durhami,kohë më të cilin përputhej historia e vajzës angleze. Kishte po atë moshë dhe përkonte me përshkrimin e saj nga anglezja.

Vendlindja dhe më tej

Sadiku është nga Tepelena,më saktë ka lindur në Mezhgoranë,në vise të ashpra,me male të larta, me dimër të ftohtë. Mezhgorani është një fshat “karakoll” në lartësi malesh. Trebeshina,”barrëngritjsa e dëborës” dimërore është  mali përball. Burimet e kanë origjinën nga thellësia e malit. Kthjelltësinë,nga mali,ftohtësinë nga dëbora. Origjina e tyre e hershme është vargmali jugor. Nën këmbët e tij,Vjosa çapitet ngadalë ujëshumë e zhurmëmadhe në dimër.

Sadik Hoxha,ka lindur  para viteve 1900,por  besohet mbi vitet 1800. Vendlindja është ky peizazh malor i katundit Mezhgoran.

Shtëpia e Sadikut,në këtë katund, është në zemër të tij .Fare pranë sot është edhe një tyrbe dervishi bektashi. Ibrahim Përmeti,deshifrohet në hyrje të saj .Ky dervish ishte kunati i Sadikut,i arsimuar në Arabi. Asnjëherë shpjegojnë  familjarë nuk u martua . Ishte dervish në sojin e Haxhi Bektashit. Duke parë shtëpinë e Sadikut ajo ka një hark guri të gdhendur me elegancë,nga mjeshtër të ndërtimit. Flitet për një vit ndërtimi 1926 .Shprehet kështu  në gurin e latuar. Këtu është rritur Sadiku .Shoqërimin me anglezen,në një farë soji,rrugëtimi i tij drejt Vlorës ku përcolli anglezen Meri është përmendur rrallë,prej tij. Në fshat dihej diçka,por  jo e saktë. Dihej pershëmbull se Sadiku ka rrugëtuar me një angleze,po kush ishte kjo,çfarë u bë më vonë,s’u muar dot e vërteta .Arsyet ishin se ai njihte gjuhën e Edit Durhamit,njihet zakonet evropiane,ishte i shëtitur në botë. Ka punuar për 8 vjet ne SH.B.A (Cikago) me pas ne France për 6 vjet dhe në fund në Izmir te Turqisë një jetë ne emigrim ,thotë nipi i tij Arjan Hoxha.Disa legjenda rreth këtij fisi janë:Fisi kishte grumbulluar flori aq sa kur i zbrazën tek shtëpia mbulohej një njeri me ato shkreta verdhuca. E gjithë kjo sasi floriri shkoi dëm,dikush përfitoi nga puna e tyre. Nga ky fis dikush shkoi deri në Turqi,këtej la katandi e shtëpi dhe u martua andej. Hartat e tokave atje,pra pasurin që disponon atje, Brahimi e ka të vizatuar vetëm nëpër harta dhe skicime turke.

Familjarë të tij në këto lartësi malore shpjegojnë se kanë mësuar se ai e shoqëroi deri në hanin e Vlorës,por mungesa e të dhënave për Edih Durhamin,ka bërë të vetën,me kohë plasi lufta,ndërkaq ngjarja u harrua fare.

Harresa

Lufta botërore,plagët,hallet pse jo edhe nënvlerësimi i një evenimenti të tillë,nga intelektualët,që bashkëjetuan me xha Sadikun,kanë bërë që sot nuk kemi asgjë të shkruar nga kujtimet e tij për …”anglezen e gjallë shtatvogël e engjëllore,me një kujtesë të jashtëzakonshme”.Në qoftë se ata fshatarët e varfër atje në katundet e errtë kaq larg vendit e haruan, si harroi anglezja ata . Meri,shkroi me emocion,çfarë pa,çfarë dëgjoi dhe ku shkeli Nuk harroi as shoqëruesit e saj,që rrugëtuan me të nën llohë dimri nëpër shkrepa të paudha në Shqipërinë e viteve 13. Sadiku zë dy-tre faqe nga libri i misis Durhamit.

Por ai këtë nuk e mësoi dot,megjithëse rrojti 94 vjeç. Ai ka punuar për 8 vjet ne SH.B.A (Cikago) me pas ne France për 6 vjet dhe ne fund ne Izmir te Turqisë një jetë ne emigrim ,thotë nipi i tij Arjan Hoxha.

Sadiku,shoqëruesi i udhëtares angleze ka 35 vjet,që nuk rron më. Prehet trupi i tij në katundin e largët malor të Mezhgoranit,por shpirtin e ka në qiell. As Meri,anglezja shtatvogël, studiuesja nuk rron më. Por libri i saj dhe rrëfimi i saj ,ruhet atje në katundin Mezhgoran,kaq larg provincës Tepelenë,kur e gjeta të freskët në fillim-viteve ’90,por sot banorët e këtij karakolli malor e kanë braktisur fshatin .Bashkë me këtë braktisje janë haruar edhe shumë të vërteta dhe ngjarje që kanë mbajtur banorët në gjirin e tij,sipër maleve,dy orë rrugë në këmbë,atje ku ndriçimi i vetëtimave është një  shpërthim drite dhe mjegullat mbulojnë fushëpamjen në kohë llohe dimri të mërzitshëm.

Letër nga New Jork

Poetja dhe gazetarja Kozeta Zylo,që sjell më të freskët këto ngjarje më ka shkruar:Jam tërësisht e befasuar, e shtangur para ekranit, qe me aq bukuri gjuhe ke ditur te sjellësh kulturën e lashte te Mezhgoransve.Po e kisha dëgjuar këtë, por ju me sollët pranë Plakun e urte, ndjese paste, Xha Sadik Hoxha, qe pikëza loti me shkojnë për këtë burrë, një burrë i mençur qe i peshonte fjala dhe qe e kishte marr gruan nga një dere e madhe, mbaj mend Imami…

Ne fshat thoshin qe i ndrinte cipa e faqes, dhe me nikoqirllëkun e saj dhe pasurinë ja doli mbanë vështirësive te panumërta te fshatit.

Njëherë kur isha e vogël, dhe qe ti e njeh mire atë perle gryke, te Mezhgoranit, ku qengjat hane majën e barit, u lodha duke ecur për te arritur ne fshat, atëherë Xha Sadiku me mban ne krah një cope rruge, për ta ndihmuar sadopak babin tim…

Ai ishte një plak vërtetë i hijshëm, ne mos gabohem dhe me mustaqe te bardha, pak sa te përdredhura mbi buze.

Dera ime dhe sot e ruan te pastër miqësinë me Hoxhat dhe kane qene kurdoherë bashke ne te mire dhe ne te lig si i themi ne andej nga ato ane. Fshati Mezhgoran, Dragot, Luzat dhe Dames, futen ne fshatra te Dervenit.Shpesh thuhej te pish nje kafe ne Mezhgoran… deri tek Dragoti i Sten Dragotit, qe janë shume afër si fshatra dhe qe kane dhënë e kane marr bashke.Po kështu dhe Becishti i Ali Pashait, janë ne varg me njeri-tjetrin. ..Mezhgorani është një fshat derë e kurbet, shume prej tyre emigruan ne Amerike, ne fillimet e shekullit te kaluar, pa le Greqinë dhe Turqinë se i çanin me këmbë. Vajza e bukur angleze, Meri nuk kish se si te mos i besonte atij djaloshi me flori, me sytë blu si deti, i pashëm, por mbi te gjitha i besës, qe e shoqëroi Edit Durhamin ne vendin e caktuar.  Eh kohet…kushedi se ç’fare mund te bëjmë ndonjë gjë, me djemtë e Xha Sadikut, Ibrahimin …te cilët thank God qe janë dëshmi e gjalle për atë kohe.

Jo me kot shkrimtari i madh Qamil Buxheli shkroi tekstin” Një zë po del nga gryka e Mezhgoranit, ku u interpretua nga Mentor Xhemali, një nga baset me te mëdhenj te muzikës shqiptare… pikërisht ai e gjeti muzën aty tek ai fshat, qe është midis malesh, me përrenj ne mes, qe derdhen si argjend ne lumin Vjosa…Dhe tani me lejoni ta ilustroj me një poezi Mezhgoranin tim, te Xha Sadikut qe me bujari dhe besnikëri priti dhe shoqëroi Edit Durhamin, një nga miket e shquara te popullit shqiptar.

Marr nga libri “Pranvere pa Mimoza”

NË PORTAT HIJERËNDA

Në shkofshi ju stërnipër në shtëpitë e të parëve,

Udhëve të monopatit do të gjeni gjurmë,

Në krojet e shumta me burime nga mali ,

Në gjethen e lofatës, vini për pak buzën,

Aty do të shuani etjen per uje.

Bisedoni përqark me zogjtë e malit,

Sec gjyshër jetonin në Mezhgoranin e lashtë,

Edhe pse së largu dëgjohet troku i kalit,

Zogjtë do çuçurrisin është legjendë e rrallë.

Edhe nëse portat kanë ngelur si gërdalla,

Me kyce gojë hapur të ndryshkur nga koha,

Qëmtoni me kujdes gurët e sokakut,

Në carjet e tyre do të gjeni plagëdhimbjet tona.

Me vellon e rënde të trishtimit hedhur,

Mbuluar do të jenë shtëpitë e gurta,

Nga pllakat e portave me hije të rënda,

Do të pikojnë lotët për gjurmët e humbura.

Keze (Kozeta) Zylo, NY