Nga KOZMA TAHO*/
Mitet – thonë studiuesit e mitologjive- nuk janë prralla edhe pse përmbajnë element fantastik sikurse janë dragojt, kuçedrat, lubit, qenit si kreberi, gorgona,, himera, qykllopët , ekatomirët etj Në themelet e tyre qëndrojnë elementët natyror, përfshi ata kozmogonik të cilët veprojn në unitet me ata teogonik ( perendite, perendeshat, gjysem perendit e perendeshat heronjt mitiko legjendar ) Nëpërmjet tyre mitologët zbulojnë migrimet e shumta të popullsive, pushtimet e shfarrosje të popujve , katastrofat e mëdha natyrore të cilat kanë ndodhur në rajone të ndryshme të botës, sikurse janë ato të tërmeteve të fuqishëm, vullkaneve, përmbytjeve , vërshimit të lumejve , rrëshqitjeve e fundosjes se madhe te tokave,zjarreve etj
Shumë interesant është edhe fakti se të gjithë ata që kanë dashur të bëjnëhistorinë, protohistorinë apo parahistorinë e Butrintit, ose i kane harruar ose nuk ju bën zëmra tu qasen burimeve mitologjike ; të cilat i përmbysin historirat e tyre. Butrinti , ndodhen në trojet e Arkadisë së lashtë. Në këto troje ..”toka e zezë si dhurat lindi Pellazgun , për të qënë fara e gjithë njerëzisë “ –thotë Hesiodi(shek VIII—VII p.e.s.) Perandoria e tij shtrihej—“…nga ku kalon lumi i pa përshkushëm Struma……shtrihet deri në kufijt e perebëve, përtej Pindit dhe vëndit të paonëve edhe maleve të Dodonës. Arrijnë madje kufijt e tij deri në të lagështin Det.” – – thotë Eskili. Homeri i përmbledh brigjet detar të kësaj perandorie nën emrin Thesproti. Këtu sipas mitologjisë mbretëronte Thesproti, i biri i Likaonit të Pellazgut, i të njëjtës farë e gjak me Dardanin, po ashtu Pellazgë. Ndodhen kullotat ku mbreti i Thesprotëve kulloste kopet e tij të qeve e lopëve me famë në kohët e lashta. Në ishullin Skera , (Korfuzi i sotëm ), përball këtyre brigjeve Homeri vendos Feakasit e Alkinout , pasardhës të Poseidonit , detarët më të shpejtë e më të guximshën të lashtësisë . Mu përball këtij ishulli ndodhet qyteti i lashtë i Foenikës , kryeqendër e tirenëve (toskëve, kaoneve ) Kaon. A ishin Feakasit Pellazgë ? Përderisa përfshihen në këta kufij sigurisht që po. Mitet ashtu si dhe tek “Odisea “ e Homerit përcjellin lidhje të forta midis tyre. Pikërisht në këto troje të Arkadisë Eskiliane ndodhet edhe Butrinti , rreth tëcilit mitologjia Arbërore në të njëjtën linjë me atë Greko –Helene vendos Tomorin malin Hyjnor e të shënjtë , seli a e parë e më e lashta e zotave.Vendos gjirin e Reas apo Dedaliut,kepin e Poseidonit, Palasën e Athina Paladës, Malet e Vetëtimave, ku titanet farketonin rrufet ,armët e tmerrëshme të Zeusit Pellazg, Shpellën e Qiklopëve , Himarën e Himerës, Palavlinë e staneve të Kronit ( këtu erdhi Rea dhe lindi Zeusin ) , Krongjin ku ishin pallatet e Kronosit, Fushat Erythea ku kulloste Gerioni tufat , më tej ndodhet qyteti i Dodonës me faltoren Zeusiano Pellazge ku shërbenin selët , dhe pak më poshtërrjedh Akelou ,lumi qe ndan jetën dhe vdekjen ; ku vigjëlonte Kraberi e ku kishin pallatet Hadesi e Persefoni. Cila nga këto mitologji është parësore? Le tja lëmë fjalën një shkrimi tjetër për këtë . Të kthehemi pas kësaj hyrje në Butrint; ku mitologjit, veçanërisht ajo helene në variatet e shumta të saj sjell dhe vendos varret e tri prej herojve të saj mitiko –legjendar , Kadmit dhe Harmonise, Medeas dhe Pirro Neoptolemit.
Miti i Kadmit dhe Harmonisë, paraqitet në aq shumë copa variantesh dhe aq i shformuar sa zor se i gjendet filli .Megjith këtë një rishikim i përbashkët i miteve të Kadmitdhe Harmonisë të Europës si dhe bijave tëKadmit e Harmonisë, mund të na çoj në mendimin e studiuesit arvanitas Aristidh Kola , i cili e përcakton Kadmin si një hero Ilir. Apolodori thote se Kadmi në vitet e pleqerisë shkoj në Iliri tek Enkelejt ; por te cilët Enkelej nuk thuhet. Mitologjia përcjellse vëllezërit e tij Feniksi dhe Kiliksi , në kërkim të motrës , përfunduan në brigjrt perëndimore të Azisë së Vogël, ku themeluan Fenikinë dhe Kilikinë. Mitologjia përcjell kështu faktin se ata nuk ishin Fenikas. Rrjedha e ngjarjeve të bën të mendosh se vëndlindja e tyre duhet të ishte diku në Iliri apo Epir . Pikërisht në keto troje mitologjia vendos edhe varrin e Kadmit dhe Harmonise i cili përcaktohej e nderohej në shumë vënde të këtyre trojeve.
Eshtë Stefan Bizantini që na ka lënë një shënim tepër tëç’muar e të saktë i cili hedh dritë në përcaktimin e vënd lindjes së tyre .
“ KAMMANIA— Shkruan Ai —, Krahinë e Thesprotisë,
më vonë u quajt Kestrinë , nëpër të cilën rrjedh KADMI,
Lumi i Kestrinës, e themeloj Kestrini, i biri iHelenittë
Priamit , banorët Kammanoi .”
Iliret dhe Iliria Te autoret Antik fq 419
Jemi pikërisht në paratokën e Butrintit, ku rrjedh lumi i sotëm i Pavllos dikur i quajtur Lumi I Kestrinës dhe në gjysmën e parë të mijëvjecarit të dytë para erës sonëështë quajtur Lumi i Kadmit . Çuditërisht popullsia rrënjëse e Fushë Mursisëka ruajtur e përcjell nëpër kaq shumë breza dy emra interesant të kësaj mesfushe të quajtura Kandale dhe Bundo, të cilat ngjajnë të kenë lidhje me Ka ( qe) dhe Buall, me të cilët thuhet se Kadmi përshkoj rrugën.PranëÇukës se Ajtoit , të nderuar historianëdhe arkeolog, ndodhen burimet më të mëdhaja të kësaj krahine të cilat popullsia rrënjëse e Fushe Mursisë i ruan ende nën emrin “BURIMET E KAMARES” ; pra të Kammanisë e të Kammanojve. Kjo do të thotë se pikërisht Çuka e Ajtoit ka qënë qyteti KAMMANOI i Kammanojve me një zanafillë 3700 vjeçare sipas burimeve mitologjike . Mitoilogjia thotë se Feniksi dhe Kiliksi, vëllezërit e Kadmit , në kërkim të Europës motër, përfunduan në brigjet e Azisë së Vogël ku themeluan Fenikinë dhe Kilikinë. E pra , në qoftë se do të ishin Fenikas ç’kuptim ka të themelojnë Fenikinë ? Sipas Prof. Mathieu Aref, Fenikasit ishin popullsi semite që rridhnin nga Kanaanët, të cilët përmënden edhe në Bibël. Sipas burimeve të shkruara në këto rajone u vendosën edhe popullsitë Pellazge që bënin pjesë në grup popujt e Detit, midis të cilëve ishin Filistinët, Girgashitët dhe Jabusinët. Këta të fundit duhet të kenë ndërtuar edhe muret e Jerusalemit të quajtur ato mote Jebusa .“ Studiuesi Dimitri Baramki i Universitetit tëBejrutit(Fenikia dhe Fenikasit,Bejrut,1961)dhe Sebatino Moskati(Bota e Fenikasve, Londër,1968),pohojn argumente në mbështetje të asajse fenikasit kanedalë nga një përzierje midis Kanaanëve autoktondhe popujve të Detit, ndër të cilët bëjnë pjesë Filistinët (Pellazgë), Turshas ( Etruskë) dhe Teukret (Trojanë ) “ Mathieu Aref, Mikenas = Pellazgë fq295. Eshtë herët për tëfolur , por nuk do të jetë ndonje çudi në qoftëse studiuesit do të vërtetojnë se emigrant të ardhur e të mbi vendosur në keto popullsi semite , siç pohon Robert d’Angely, të jenë nga keto troje Pellazge e midis tyre edhe Kammanoit.
Edhe më interesant është emri “Bular” me të cilin ne vendësit emërtojmë një kodër të stërzgjatur midis Kalivoit dhe Shëndëlliut përball Butrintit; e që qëndron shume afër me emrin Bullar,me të cilin emertojm një gjarpër trupmadh jo helmus ,të cilin e konsiderojm të shënjtë e nuk duhet vrarë. Mitologjia thote se Kadmi dhe Harmonia u shndruan në gjarpërinjë Bolla dhe u dërguan në Fushat Eliziane apo të humbura .( këtu duket se e ka zanafillën dhe kulti i gjarpërit që konsiderohet karakteristikë e popujve Iliro –Epirot) Ajo thote se varri i tyre u bë në shtratin e një lumi i cili u devijua dhe u rikthye përsëri në shtatin e tij . Të jetë Lumi i Pavllos sësotëm ; I cili ka mbajtur edhe emrin Lumi I Kadmit ? Pse Jo. Një degëzim i tij ka kaluar gjithmon rrëzë këtyre kodrave. Autorët e lashtë grek nuk injihnin mirë trojet Iliro –Epirote ndaj nuk presim tëna thonë gjëra më të sakta se kaq. Të gjitha këto fakte që përmban para toka e Butrintit tregojnë se Kadmi e ka vëndlindjen e tij këtu pranë , Ne Foenike (Finiqin e sotem ),dhe jo në Fenikinë e Azisë së Vogël, dhe varrin në paratokën e Butrintit . Miti thot gjithashtu se Kadmi gjeti në Beoti Haonët ( bashkqytetarët e tij ) të vendosur ati në disa breza më parë; si dhe jadët (jonet ) që thuhet se u larguan që të nesërmen . Por – thot miti – Kadmi ju mësoj Jonëve Pellazgë përdorimin e metalit si dhe shkrimin fenikas. Kuptohet Haonët ashtu si dhe ai e dinin këtëshkrim . Ja velentë kujtojm se një ditë të bukur u dha alarmi në Delvinë se ishin vjedhur të gjitha gjetjet arkeologjike tëFoenikës . Kush dhe pse ivodhen ? Autorë sigurisht që nuk u gjëndën. Ato nuk ishin as monedha ari e argjendi dhe as materiale që mund tëpërdoreshin . Por midis tyre thotëEdwin Jascques ishi edhe basoreliefe dhe pllaka me mbishkrime . Duhet të kenë qënë ato pllakat me mbishkrime që duheshin zhdukur. Por Foenika është ende e pa zbuluar e me siguri brezi i ri i arkeologjise nuk do të lejojnë që të shkojnë e të bejnë gërmime aty Kiti Hatzizërit . Ata do tëkenë nderin të gjëjnë pllaka të tjera me mbishkrime të lashta të atij alfabeti që unë e quaj Foenko– Pellazgë sikurse e kanë quajtur edhe autorët e lashtë Helenë, Diodori , Plini Plaku etj . Më mire vonë së kurre thote populli i urtë shqiptar.Në truallin e Foenikës, Butrintit, Kalivojt, Kestrinës apo Kammanias është me saduket e vetmja mundësi për të zhvarrosur Pellazgët Hyjnor e të Ndritur të Homerit e për të rishkruar historinë e Europës. Mbetet detyrë e Akademisë së Shkencave tëShqipërisë, që këto troje të rrethohen e të mos shkeli këmbë njeriu ipa autorizuar në to . Të luftohet siç u luftua për devijimin e linjës së Komanit. Kështu pra edhe mitologjia gabimisht e pranuar për helene (sepse nuk ka kush ta mbroj autorësin e saj ) , dhe konkretisht miti i Kadmit dhe Harmonisë icili ka për skene aktrimi tokat e Kaonëve u tregon arkeologëve e historianëve se zanafillat e themelimi i Butrintit Foenikes etj., shkojnë deri në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të dytë para erës sonë , kur helenët ende nuk ishin shfaqur në Histori .
Edhe miti i Argonauteve Pellazgë lidhur me ekspeditën e tyre për rrëmbimin e Bashkës së Artë e që mendohet të jete bërë të paktën dy breza paraLuftës Trojane paraqet lidhje me Butrintin .( Njutoni i zbret keto datime mbas vitit 1000 p.e.s. ) Medea ,bija e mbretit Ett ( Atit ) të Kolkidës ,i cili zotronte Bashken e Arte ; do të dashurohet me Jasonin , kryetarin , udhëheqësin e kësaj ekspedite ,dhe jo vetëm do ti ndihmoj në rrëmbimin e Bashkës së Artë por do ta ndjek ekspeditën në kthimin e saj . Ata mbritën në ishullin e Feakasve (Korfuzi i sotëm) ,ku mbreti mitiko legjendar Alkinou nuk do të pranonte tja u kthente atë kolkidasve në qoftë se do të martohej me Jasonin . Mbas shume akteve nga me makabret të bëra prej saj miti thotë( në një nga variantet e tij ) se ajo vdiq pikërisht në këtë ishull dhe u varros në Butrint.
Heroi tjeter mitiko –legjendar qe lidhet me Butrintin ështëPirro Neoptolemi ; fatos i Luftës Trojane, biri i Akilit të Madh që nderohej si Perëndi në Epir (Plutarku) ,sepse ishte Epirot. Doemos e nderuan sepse e dinin fare mirë se qe pinjolli tyre. Ishte i biri i mbretit të Mirmidonëve Pellazgë dhe iPerëndeshes se Deteve Tetida. Helenet u kujtuan vonë , kur ju duhej të bënin historira për ta nderuar atë.Mitologjia , kronikat, legjendat gojë dhënat e tregojnë si një nga mbretërit prehistorik më të lavdishëm të Epirit , themelues të dinastisë Mbretërore Molose . Sipas tyre ai arriti të bashkoj trojet prej Fthias e deri tutje Ulqinit e Kotorrit. Themelues i shumëqyteteve , midis tyre edhe Butrintin, që ka ngjasa ta ketë pasur edhe si kryeqytet të perandorisë se tij . Eshtë vrarë thonëkronikat në faltoren e Delfit . Studiuesit thonë se një faltore e tillë duhet të jetë në rrethinat e Delvinës . Emri i Diaporit ,në rrethinat e Butrintit përmban rrënjën Di= dia= diau= diell, e qe na tregon se kjo faltore mund të jetë edhe diku këtu . Kështu ka ngjasa shumë të mëdhaja që edhe varri i tij të jetë nëButrint .
Se fundi mitologjia arbërore mbledhur nga dijetari i shquar Dhrovianit Vasil Zoto Molosi e paraqet Butrintin të themeluar në kohën e lindjes sëZeusit .
“ Zoti , – thotë kjo mitologji – lindi në stanet e Kronit në Palavli
Këtu erdhi Rea dhe e lindi dhe u ndihmua të arratisej në Kretë
nëpërmjet limanit të Butrintit . “
Dhe kjo sipas studiuesve e tejkalon mijëvjeçarin e dytë para erës sonë.
Këto ,pra , munda të shkëpus nga burimet mitologjike lidhur me zanafillat , Themelimin si dhe përkatësin etnike të Butrintit . Kështu që libra të tillë si Butroti dhe Ilirët e Prof N. Cekes tëcilët ndërtojnë historira krejt të pa pranushme në lidhje me themelimin dhe përkatësin e Butrintit sipas mitologjisë e kanë vëndin në koshin e plehrave. Dhe le të me thotë tani S. Suljoti i cili mban një mbiemër të nderuar të popullsive e trojeve Epiroto –shqiptare se kush duhet ta banojë Ksamilin dhe Butrintin . Eshtë fatkeqësi kur prej atij brezi heronjësh të lavdishëm që shkruan një epope te madhe luftrash e që i dhuruan pamvarsinë trojeve që u bënë Greqi , të dalin bastardëtë tillë.
* Ky shkrim eshte pjesa e V e ciklit: NERITAN CEKA, PROFESOR ARKEOLOGJIE APO……
Autori, Studiuesi Kozma Taho, eshte vatarn ne degen e Tampa-Clearwater, Florida