Studimet kritike, monograftië e specializuara, botimet burimologjike me dokumente autentike kontribuojnë në pasqyrime të mirfillta shkencore për ngjarje apo personalitete të kohës së tyre. Për personalitetin, figurën dhe veprën e Ismail Qemal bej Vlorësështë shkruar shumë, nga pozita e këndvështrime të ndryshme nga autorë shqiptarë e të huaj. Në këtë përvjetor ne u morëm me shkrimet dhe studimet e autorëve të huaj, për fillimet e karrierës politike të Ismail Qemalit deri në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke i ballafaquar ato me shkrimet e autorëve shqiptar. Burimet, literatura dhe fondet më të rëndësishme arkivore të konsultuara për këtë studim tonin i kemi vendosur në fund të studimit.

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies, Budapest/

Studiuesit e huaj shpesh shërbejnë si referenca më të besueshme, kur është fjala për personalitete të rëndësishme të historisë së Shqipërisë, sepse janë të paanshëm, të ftohtë dhe objektivë, pa ndikime nacionale e emocionale.Ata e kanë studiuar edhe personalitetin dhe veprën e Ismail Qemal bej Vlorës, kanë dhënë kontribut të çmuar për një qëndrim të paanshëm,duke paraqitur këndvështrimet e tyre interesante që shumë herë janë mbështetur edhe në burime e dokumente arkivore, studime e monografi të autorëve shqiptare, nga të cilat kanë nxjerrë përfundime, të cilat mund të shërbejnë si themel solid për studime të mëtejshme.

Përfshirja e elitës shqiptare në sistemin shtetëror të Perandorisë Osmane ndikoi negativishtnë vetë elitat shqiptare me kalimin e shekujve, duke e bërë të vështirë zhvillimin e karakteristikave etnike, kombëtare e nacionale të tyre. Duke qenë në pozicione të larta shtetërore dhe vendimmarrëse, ata treguan besnikëri, lojalitet dhe profesionalizëm të lartë ndaj Portës së Lartë, duke mos përjashtuar edhe raste të veçanta apo personalitete të shquara të kësaj jete, të cilët në momente vendimtare u rikujtuan për origjinën, gjuhën dhe vendin ku kishin lindur, duke iu përkushtuar çështjes së shenjtë kombëtare më tërë forcën e tyre dhe duke mos u kursyer para sfidave dhe rreziqeve të shumta.

Nuk janë të pakta këto personalitete që vepruan në kushte dhe rrethana shumë të veçanta. Kësaj radhe do shikojmë në një vertikale historike figurën dhe personalitetin e Ismail Qemal Vlorës, të përshkruar nga autorë të huaj, jo shqiptarë.

Për personalitetin dhe veprimtarinë e Ismail Qemalit deri sot janë shkruar monografi, janë bërë studime të veçanta, e në më shumë se një rast janë botuar dokumente arkivore. Po kështu kemi kujtimet e bashkëkohësve si dhe monografinë me kujtime shumë të vlershme të vetë Ismail Qemalit të botuar në vitin 1920.

Pjestarët e elitës shqiptare të përfshirë në strukturat qeverisëse të Perandorisë Osmane u përballën shpejt me zgjedhje të vështira. Sipas autorëve të huaj, në fillim ishin jugorët, por nuk mbetën prapa as veriorët, që u sfiduan dhe u përballen me pamundësinë e reformave në Perandorinë Osmane, presionin nga shtetet e reja të krishtera ballkanike dhe frikën e copëtimit të territoreve osmane midis fuqive të mëdha evropiane. Ata filluan të kërkonin shpëtim nga humbja e pashmangshme e pozitës dhe ndikimit shoqëror që kishin duke mbështetur fort çështjen kombëtare në organizime të menduara e të plainifikuara mirë, por pa u shkëputur nga pozitat e larta vendimarrëse që gëzonin.

Nacionalizmi shqiptar dhe fillimet e ideologjisë së identitetit kombëtar modern shqiptar e kanë zanafillën në veprimtarinë e elitës së përmendur, së cilës i përkiste padyshim edhe  Ismail Qemalibashkëme patriotë e bashkëvendas nga tërë territorete shqiptarëve.

Ismail Qemali Vlora lindi në Vlorë më 16 janar 1844, në kohën e revoltave të shpeshta dhe të zhvillimeve dramatike të kohës kundër reformave të Tanzimatit, të Sulltan Abd-ul-Hamidit. Për shkak se babai i tij, Mahmud-beut, i cili ishte një personalitet i shquar dhe me ndikim në krahinën e Vlorës, merrte pjesë në pakënaqësitë kundër pushtetit qendror të kohës në vitet 1848/49, familja e tij u nda në dy drejtime: i ati dhe xhahxhai shkuan në Manastir, ndërsa Ismaili me pjesën tjetër të familjes u vendosën në Selanik.

Vendosja në Selanik, për Ismail Beun ishte një pikë kthese e rëndësishme në formësimin e personalitetit të tij, ngase ai ndoqi mësimet në shkollën e mesme – gjimnazin Zosimea në Janinë. Në të njëjtin gjimnaz në Janjinë, ndoqën mësime edhe tre vëllëzërit Frashëri: Abdyli, Naimi e Samiu, po ashtu si edhe shumë personalitete të kohës si Jani Vreto,Konstantin Kristoforidhi etj. Atmosfera në gjimnazin Zosimea, rrethet intelektuale dhe veprimtarët e shumtë që ishin aty, patën një ndikim të madh në idetë politike të tij për të ardhmen. Nga këtu do gjej vend fillimi i pikëpamjeve të mëvonshme për bashkëpunimin me mbretërinë greke në luftën për realizimin e të drejtave të shqiptarëve në Greqi, nga këndvështrimi, pikëpamjet dhe përfytyrimet e tij politke.

Përfshirja e elitës shqiptare në pozitat e larta dhe me ndikim në Perandorinë Osmane, ku bënte pjesë edhe familja e Ismail Qemalit, vështirësuan dukshëm veprimtarinë kombëtare e patriotike të tyre. Formësimi dhe pjekuria politike, liberalizmi dhe largëpamësia e tij, kufizohej në veprimtarinë brenda strukturave të shtetit osman dhe nënkuptonte, mbi të gjitha, luftën për të kufizuar pushtetin e sundimtarit, të cilit i detyrohej, për zotërimet në rajonin e Vlorës, por edhe një vend pune dhe pozitë të lartë e mendikim në shoqëri.

Pavarësisht se i takonte elitës shqiptare në sistemin shtetëror të Perandorisë osmane, aifilloi pa u hamendur fare t’u bashkohej nismave për organizimin, arsimimindhe edukimin e shqiptarëve që në vitin 1871. Është fakt i pamohueshëm se pjesën më të madhe të jetës e kaloi si nënshtetas besnik i Perandorisë Osmane, të cilës, filloi t’i shërbente që në moshën 16-vjeçare.

Në  Kostandinopojë (Stambollin e sotëm) shkoi në në vitin 1860, ku filloi karrierën e tij në shërbimin publik si përkthyes në Ministrinë e Jashtme. Në të njëjtën kohë, duke treguar aftësi të jashtëzakonshme, por edhe duke shfrytëzuar ndikimin dhe lidhjet që ekzistonin në mes të shqiptarëve në pozitat kyçe në oborrin e Perandorisë Osmane, filloi studimet për drejtësi te Emin-efendiu i ardhur nga Prusia.Studimet do i përfundonte në vitin 1861/62.

Sapo mbaroi studimet u bë pjesë e stafit të kushëririt të tij, Sanxhakbeg Trikalës. Kryerja e detyrave të sekretarisë në Thesali (1862–1865) dhe puna në Ministrinë e Punëve të Jashtme ishin përvojat fillestare të Ismail Qemalit në radhët e burokracisë osmane. Pas kësaj, ai shkoi në vilajetin e Danubit me ftesë të guvernatorit lokal Midhat Pashës, zëvendësi i të cilit ishte xhaxhai i Ismail Qemalit, Mustafa Pasha.

Duke qenë i ri dhe me një përvojë të paktë në shërbimet publike, zyrtari i ri osman nuk kishte arritur të dallohej shumë nga kolegët e tij të Vilajetit të Rumelisë deri në atë kohë. Takimi me Midhat Pashën ishte i një karakteri vendimtar. Në dy vitet e ardhshme, 1865-1867, Ismail Qemali u bë një mbështetës i flaktë dhe besnik i ideve të Midhat Pashës, i cili do të ishte modeli i tij në veprimtaritë politike dhe ulje-ngritjet e të cilit do t’i përjetonte si të tijat. Nga ana e tij, Midhat Pasha gjeti te Ismail Qemali një mbështetës idesh dhe një besimtar të devotshëm, të cilin do të donte ta kishte në një ambient të ngushtë deri në fund të karrierës.

Nuk vonoi shumë dhe erdhi emërimi i Midhat Pashës në krye të Këshillit të Lartë të Shtetit,gjë që nënkuptonte një ndryshim rrënjësor për Ismail Qemalin, i cili mori postin e raportuesit tëparë të institucionit të ri për kërkesat që i dërgoheshin shefit të tij. Këshilli i Lartë i Shtetit, i themeluar në vitin 1867, do të ishte qendra vendimarrëse përkatësisht një organ legjislativ shumë i rëndësishëm shtetëror. Ismaili do të përgatiste të gjitha projektligjet, do të harmonizonte punën e legjislativit dhe ekzekutivit dhe do të monitoronte punën e ministrave, të cilët në praktikë bënë të pamundurën për të shmangur institucionin këshillues dhe vemdimarrës shtetëror që drejtonte Ismaili.

Deri në vitin 1869, ai u ngrit në postin e këshilltarit shtetëror, kur do të shoqërojë Midhat Pashën në Bagdad. Megjithatë, Veziri i Madh i atëhershëm, Ali Pasha, vendosi ta kthejë në Vilajetin e Danubit, me detyrë si sanxhak-bej të Dobrujës (rumanisht: Dobrogea, bullgarishtДобруджа), krahinë në Rumaninë e sotme,dhe si anëtar të Komisionit të Danubit për Kontrollin e Lundrimit. Për herë të parë, Ismail Qemali, kishte pozitë dhe funksione të rëndësishme autonome vendimarrëse dhe menaxhimi, ku zhvilloi dhe shpalosiaftësi të tilla si vendosmëridhe aftësinë për të sjellë ndryshime pozitive.

Duke qenë se kishte ide përparimtare dhe përgatitje të lartë arsimore, ai arriti që këto ide t’i vërë në jetë duke bërë përpjeke për arsimimin e popullsisë së Sanxhakut të Dobrujës dhe në të njëjtën kohë, hartoi një plan për zhvillimin e këtij sanxhaku, drejtimi i cilit iu besua atij. Megjithatë, shpejt u përball me pyetjen ironike të Ali Pashës lidhur me propozimin për themelimin e shkollave. “Çfarë do të ndodhë me të tërë këta që mbarojnë shkollat?A do të bëhen të gjithë avokatë dhe mendimtarë si në Greqinë e lashtë?”Ky ballafaqim ishte një takim i vështirë dhe sfidë shumë e rëndë me jetën e përditshme të Perandorisë Osmane, që i shërbeu Ismail Qemailit për të qenë me këmbë në tokë me planet dhe idetë e reja për të ardhmen, siç e pohon ai vetë në kujtimet e tij: “duke qenë i ri, i mbushur, me entuziazëm, dhe me iluzione të shumta për ndryshime revolucionare, për lirinë dhe përparimin e popullit” përjetoi një zhgënjim të madh.

Në vitin 1872, ai u gjend nën hetim për shkeljen e të drejtave fetare në Sanxhakun ku punoi, me shumë gjasa si një përkrahës i hapur i Midhat Pashës në një konfilkt të hapur që ai kishte pasur me Vezirin e Madh, Mahmud Nedim-pashën. Të gjitha dyshimet u hodhën poshtë kur, në ditën e fundit të korrikut të vitit 1872, në vend të Mahmud Nedimpashës u emërua mbrojtësi i Ismail Qemal Vlorës, Midhat pasha. Karriera e mëtejshme e Ismail Qemalit deri në vitin 1877 ishte e lidhur ngushtë me ngjarjet e Kostandinopojës dhe me fatin e Midhat Pashës.

Vitet e para tëkarrierës politike të Ismail Qemalit në shërbim të Perandorisë Osmane tregojnë veçori të rëndësishme të marrëdhënieve mes elitës shqiptareme shumë ndikim në strukturat e shtetit osman. Siç e theksuam edhe më lart, dy emërimet e para në administratën lokale që mori Ismail Qemali u bënë përmes ndikimeve familjare, në pjesët e Perandorisë Osmane ku të afërmit e tij ishin tashmë drejtues ose sundonin atje. Duhet vënë në pah si moment shumë i rëndësishm: nepotizmi, korrupsioni i burokracisë dhe koha e shkurtër që zyrtarët kalonin në poste të besuara për t’u avancuar në funksione e pozita shumë të larta, që ishte karakteristikë e Perandorisë Osmane të shekullit të XIX-të, gjë që e bëri praktikisht të pamundur zbatimin e reformave.

Duke qenë dëshmitarë të paqëndrueshmërisë së administratës shtetërore si dhetë zhvillimit të  reformave të ngadalta, në qershor të vitit 1865u formua në Kostandinopojëorganizata “Osmanët e Rinj”, e përbërë nga njerëz të punësuar në administratën shtetërore me pozita shumë të larta dhe me ndikim, të cilët nuk kishin besim dhe nuk shikonin ndryshime rrënjësore me reformat e Tanzimatit. Organizata “Osmanët e Rinj” deri në mes të vitit 1867, kishte arritur të mblidhte rreth vetës rreth 250 anëtarë, idetë e të cilëve varionin nga kërkesat për një rend kushtetues të ri, që shkonte deri te islamizimi konservator, krijimi i një identiteti universal osman dhe fillimet e nacionalizmit turk.

Lëvizja e të rinjve osmanë“Osmanët e Rinj” ishte një pasqyrim i ndryshimeve që u përplasën me rezistencën e reformatorëve të Perandorisë Osmane, të cilët ishin kritikë të ashpër të Tanzimatit si një kapitullim ndaj diktaturës evropiane dhe koncesioneve të shumta ekonomike për të krishterët në Perandorinë Osmane.

Detyra më e rëndësishme e reformatorëve të Tanzimatit ishte zbatimi i ndryshimeve në mesin e popullsisë myslimane të Perandorisë. Përpos kësaj, vëmendja e vazhdueshme për zgjidhjen e çështjeve fetare e largoi vëmendjen nga lëvizjet nacionaliste si kundërshtari më i madh i osmanizimit. Mungesa enjë sistemi arsimor të mirëfilltë, të shkollave në përgjithësi dhe atyre nacionale në veçanti, ku dominonte një analfabetizëm i lartë, shkaktoi reagime negative të periferisë, ku më të theksuarat ishin te shqiptarët dhe kurdët, të cilët besonin se Perandoria Osmane po turqizohej në dëm të periferisë dhe të shtresave të caktuara të popullsisë së saj. Shembulli i komunitetit kurd është konkret, për krahasimin me atë shqiptar, kur bëhet fjalë për zhvillimin e nacionalizmit. Gjatë shekujve të sundimit osman, udhëheqësit vendas shqiptarë dhe kurdë shpesh morën pjesë në shuarjen e rrebelimeve dhe vendosjen e rendit ndaj komuniteteve fqinje të krishtera ose kundër personaliteteve rrebele myslimane për hir të privilegjeve dhe plaçkitjeve gjatë fushatave ushtarake.

Pakënaqësia e personaliteteve drejtuese myslimane u përhap shumë sidomos te anëtarët e komuniteteve periferike të shtetit osman. Shumë shqiptarë në Kostandinopojë shfrytëzuan  mundësinë për të paraqitur idetë e tyre, të cilat kishin një ndikim shumë të rëndësishëm në zhvillimet dhe rrethanat e krijuara. Ismail Qemali filloi punë në “Çështjet shqiptare,” përkatësisht së bashku me 33 shqiptarë të tjerë, personalitete me pozita dhe funksione të larta në hierarkinë e pushtetit të Perandorisë Osmane. Ata i dërguan një kërkesë zyrtare Portës së Lartë, që të shikonte mundësitë e shkollimit të sa më shumë bashkatdhetarë të tyre në kryeqytet, për të ulur analfabetizmin e theksuar në territoret shqiptare.

Ishin këto veprimet fillestare të dokumentuara, ku shqiptarët në Kostandinopojë, për herë të parë në mënyrë të organizuar treguan shenjat e para të nacionalizmit shqiptar brenda Perandorisë Osmane. Menjëherë pas kësaj koinçidon edhe mbështetja nga shqiptarët që jetonin në Italinë e Jugut, të cilët botuan shkrimet e para nacionaliste që bënin thirrje për bashkim, luftë për liri dhe krijimin e një alfabeti të vetëm, të udhëhequr nga Jeronim de Rada atje dhe të mbështetur nga shoqëria e vendeve të ndryshme siKonstantin Kristoforidhi,Jani Vreto, Vasa-efendi, Sami Frashëri etj., të cilët do të bëheshin udhëheqësit e ardhshëm të lëvizjes kombëtare shqiptare. Megjithatë, ndikimi i diasporës italiane, apo i asaj që gjendej në Rumani, Bullgari, Greqi, SHBA,Kanada, Francë,  Belgjikë, Egjipt etj., ishte mjaft i kufizuar.

Mungesa e shkollave apo numri i paktë i tyre si dhe numri i madh i analfabetëve është sigurisht një nga arsyet më të rëndësishme të këmbënguljessë Ismail Qemalit dhe të elitës intelektuale shqiptare, jo vetëm në Perandorinë Osmane, por edhe më gjerë, për një edukim gjithpërfshirës të popullsisë shqiptare, duke qenë të vetëdijshëm se pa edukim dhe aftësim nuk ka liri dhe prosperitet për shqiptarët.

Me largimin e Midhat Pashës nga posti i Vezirit të Madh, në vitet para fillimit të krizës Lindore (1872-1875), Ismail Qemali udhëtoi për në Shqipëri, për të qenë afër familjarëve si dhe për të pushuar nga detyrat e tij të larta në hierakinë e administratës shtetërore osmane, ku bëhet fjalë edhe për refuzimin e postit të lartë të Guvernatorittë Nishit në Serbi.

Moment shumë interesant dhe me një rëndësi të veçantë është udhëtimi i Ismail Qemalit në Itali, Francë e në Britaninë e Madhe, midis korrikut të vitit 1875 dhe majit të vitit 1876. Qëllimi kryesor i këtij udhëtimit ishte studimi i vetëqeverisjes lokale në Britaninë e Madhe për të zbatuar disa nga modelet në sistemin shtetëror osman. Në Londër dhe në Anglinë Veriore, Ismail Qemali, qëndroi për rreth tre muaj, ku mbeti shumë i kënaqur nga pritja dhe mundësitë që iu ofruan atje për qëllimin e vizitës së tij, e cila ishte një eksperiencë e paçmuar e që më vonë do të ishte vendimtare për drejtimin e Shtetit Shqiptar.

Pak para largimit, Ismail Qemal Vlora u thirr në mënyrë informale për të biseduar me Sekretarin e Jashtëm britanik, Lord Derby. Aii paraqitiSekretarit të Jashtëm britaniknjë pasqyrë të situatës në Perandorinë Osmane dhe theksoi se Sulltani dhe Porta e Lartë e shihnin vendin e tij si aleatin më të rëndësishëm.Duke shkruar për këtë episod të jetës së tij, Ismail Qemalipohon se ulargua nga Britaniamëse i bindur për vërtetësinë e parimeve liberale, duke i konsideruar ato si çelës të suksesit britanik.

Pas largimit nga Britania Ismail Qemal Vlora qëndroi për rreth dy muaj në Francë. Nga Franca u kthye në Vlorë, ku mori vesh për vdekjen e Sulltan Abdylazizit dhe pas kthimit në kryeqytetin Perandorak, Ismail Qemali u punësua nga MidhatPasha në komisionin kushtetues si dhe mori edhe disa poste të tjera më pak të rëndësishme. Pas përmbysjes së pavullnetshme të Sulltan Muratit V-të, të shkaktuar nga paaftësia mendore e tij, Midhat Pasha praktikisht e detyroi Sulltan Abd-ul-Hamidin e II-të, të pranonte miratimin e një kushtetute përpara se të merrte fornin.

Në fillim të dhjetorit 1876, filluan negociatat për autonominë bullgare midis të dërguarit britanik të Markezit të Salisbury-t dhe të dërguarit rus, kontit Ignatiev.Ismail Qemali u dërgua në Bullgari për të hetuar rrethanat, në të cilat ishin kryerluftimet atje. Duke vlerësuar numrin e viktimave në rreth 6,000, ai besonte se autoritetet ishin përgjegjëse për nxitjen e dhunës dhe luftës së përgjakshme atje.

 Midhat Pasha shfrytëzoi me mençuri presionin e fuqive të mëdha të Evropës për të krijuar mbështetje të mjaftueshme për një Kushtetutë,të cilë Perandoria Osmane e përcakton si: “një e tërë e pandashme.” Duke shfrytëzuar situatën e krijuar më 20 janar 1877, Sulltan Abd-ul-Hamidi, e dëboi në shkurt të të njëjtit vit Midhat Pashën, sepse nuk i pëlqenin lidhjet e afërta të Midhat Pashës me të rinjtë osmanë “Osmanët e Rinj”. Synimi i tij ishte që të hapte dyert e Akademisë Ushtarake për të krishterët osmanë që të arsimoheshin dhe të ishin pjestarë të ushtrirës së Perandorisë.

Rëndësi të veçantë në këtë kontekst kanë edhe planet e Midhat Pashës, ku ai planifikonte ndryshime në administratën e Bosnjë-Hercegovinës dhe të Bullgarisë, pavarësisht nga vendimet e fuqive të mëdha. Për ne, rëndësi të veçantë ka planifikimi për krijimin e vilajetit shqiptar të “Kosovës” për shqiptarët dhe të vilajetit të “Arkipelagut” për grekët në ishujt e Egjeut. Sipas të gjitha gjasëve, Ismail Qemali, llogariste që të drejtonte vilajetin shqiptar të Kosovës, gjë që nuk u realizua pas largimit nga posti i Vezirit të Madh, Midhat Pashës.

Ishin këto dhe shkaqe dhe arsye të tjera, të cilat do ta shtynin edhe më shumë Ismail Qemalin në rrugën drejt lëvizjes kombëtare shqiptare. Në maj të vitit 1877, gjatë luftës me Rusinë, ai organizoi 90 deputetë për të kërkuar kthimin e Midhat Pashës në postet politike që gëzonte më parë. U kërkua edhe formimi i një komiteti të posaçëm që do të merrej me çështjet e luftës. Sulltani vendosi të përdorte të drejtën që kishte sipas kushtetutës: të dëbonte njerëz të rrezikshëm për shtetin. Duke ditur paraprakisht se çfarë e pret, Ismail Qemali kërkoi nga Porta e Lartë të emërohej i dërguar në Athinë ose deputet në Vlorë.

Në vend të kësaj, Sulltani e dëboi atë në një qytet të vogël të Anadollit, në  Kutahij. Këtu Ismail Qemali, qëndroi për shtatë vjet, gjë që e pengoitë ishte pjesë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, (1878–1881). Është interesante se në kujtimet e tij, Ismail Qemali, i kushton fare pak vend Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ai shkruan se “që nga 1877-1878, shqiptarët kanë artikulluar shprehimisht dhe qartësisht kërkesat e tyre.”

Studiuesit e huaj, të paanshëm, të ftohtë dhe objektivë, pa ndikime nacionale e emocione, duke studiuar personalitetin dhe veprën e Ismail Qemal bej Vlorës, kanë dhënë kontribut të çmuar për një qëndrim korrekt, pasqyrim real duke paraqitur këndvështrimet e tyre interesante që shumë herë janë mbështetur edhe në burime e dokumente arkivore, studime e monografi të autorëve shqiptare, nga të cilat kanë nxjerrë përfundime të çmuara dhe të drejta.

Burimet e Literatura:

1. Adrian Brisku, Political Reform in the Ottoman and Russian Empires: A Comparative Approach, Bloomsbury. London, 2017, f. 67-75;
2. Arben Puto,  Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e fuqive të mëdha (1912–1914). Shtëpia Botuese “8 Nëntori.” Tiranë. 1978;
3. Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare. Tiranë: Akademia e Shkencave, 2003.
4. Djordje  Mikić, “The Albanians and Serbia during the Balkan Wars”. East Central European Society and the Balkan Wars. Eds. Béla K. Király & Dimitrije Djordjević. Columbia University Press. New York, 1987;
5. Dušan Fundić. Ismail Kemal – preobražaj Osmanskog službenika u vođu albanskog nacionalnog pokreta. Istorisjki Časopis. /THE HISTORICAL REVIEW/. Knj. LXII, (2013). Beograd, 2013, 361-385;
6. Dhimitër Kotini, [Editor], Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj – nëndor 1912 – janar 1914. Drejtoria e Përgjithëshme të Arkivave Shtetërore. Tiranë, 1963;
7. Ekrem Bey  Vlora, Lebenserinnerungen. Bd. 1. München: R. Oldenbourg, 1968; Bd. 2. München: R. Oldenbourg, 1973;
8. Gábor Demeter, Kisállami törekvések és nagyhatalmi érdekek a Balkánháború idején (1912–1913). Hungarovox. Debrecen,  2007.
9. Ismail Kemal Bey, The Memoirs of Ismail Kemal Bey. [Edited by Summerville Story. Constable and Company.] London, 1920;
10. Ismail Qemali, Kujtime [Kujtimet e Ismail Qemal Bej]. Përk. nga Abdurrahman Myftiu. Toena. Tiranë, 2009;
11. Ismail Qemali: përmbledhje dokumentësh, 1888-1919. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave. Tiranë, 1982. (Teuta Hoxha, Frida Idrizi, editore);
12. KA, MKFF, Akt. 106/40–41 Militärkanzlei Franz Ferdinand, Akt. 106/40–41;
13. KA, MKSM, 18–1/7, Adrario Militärkanzlei Seiner Majestät, 18-1/7 (Albanien) (Kt. 1095.), 18–1/7–5 de 1913;
14. KA, MKSM, 18–1/7, Thomas Militärkanzlei Seiner Majestät, 18-1/7 (Albanien) (Kt. 1095.), 18–1/7–5 de 1913;
15. Kaliopi Naska, Ismail Qemali në lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë. Tiranë, 1987;
16. Koli Xoxi, Ismail Qemali. Jeta dhe vepra. Shtëpia Botuese “8 Nëntori”. Tiranë, 1983;
17. Kriegsarchiv Vienna (KA), Militärkanzlei Seiner Majestät (MKSM), 18– 1/7;
18. Krisztián Csaplár-Degovics, Az albán nemyettéválás keydetei (1878-1913) – a Rilindja és ay álla,alapitás korszaka. Nemzeti Kultur ális Alap /NKA/. Budapest, 2010.
19. Krisztián Csaplár-Degovics, The Independence of Albania and the Albanian-Ottoman Relations 1912-1913. In: TThe Centenary of the Balkan Wars (1912-1913): Contested Stances. METU, Ankara, 2014;
20. Krisztián Csaplár-Degovics, The Policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Journal of Balkan and Black Sea Studies Year 2, Issue 3, December 2019, pp. 97-128;
21. Marie Amelie Freiin von Godin, Aus dem neuen Albanien. Politische und kulturhistorische Skizzen. Roller. Wien: 1914;
22. Michael Schmidt-Neke, Entstehung und Ausbau der Königsdiktatur in Albanien (1912–1939). Regierungsbildungen, Herrschaftsweise und Machteliten in einem jungen Balkanstaat. R. Oldenbourg. München: 1987;
23. Miranda Vickers, The Albanians: A Modrn History.I. B. Tauris & Co Ltd. London 1995;
24. Nathalie Clayer, Aux origines du nationalisme albanais. La naissance d’une nation majoritairement musulmane en Europe. Karthala. Paris, 2007;
25. Österreichisches Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Vienna), Ministerium des Äußeres, Politisches Archiv ÖHHStA PA/VII/Fasz. 423 VII. Gesandschafts- und Konsulatsarchiv, Fasz. 423;
26. ÖHHStA PA/VII/Fasz. 429 VII. Gesandschafts- und Konsulatsarchiv, Fasz. 429;
27. ÖHHStA PA/XII/415/5r XII. Türkei, Kt. 415, 6r. Entsendung von Schiffen nach Durazzo, Valona und an die albanische Küste überhaupt 1913;
28. ÖHHStA PA/XII/417, Turkei XXXXV/6a; 13 November 1912;

• ÖHHStA PA/XII/417/6b XII. Türkei, Kt. 417, 6b. Spezialverhandlungen mit Italien 1912.XI: – 1913.V;
• ÖHHStA PA/XII/417/6c XII. Türkei, Kt. 417, 6c. die Unabhängigkeitserklärung vom 1912.XI.26. (1912.X. – 1913.XII.);
• ÖHHStA PA/XII/418/6d XII. Türkei, Kt. 418, 6d. Tätigkeit der albanesischen Delegation in London 1912.XII. – 1913.VII;
• ÖHHStA PA/XII/419/6e XII. Türkei, Kt. 419, 6e. Kandidaten für den albanesischen Thron 1912.XI. – 1913.XII.
• ÖHHStA PA/XII/420/6f XII. Türkei, Kt. 420, 6f. Varia 1912.XI. – 1913.IX. (außer 1913.IV-VI.);
• ÖHHStA PA/XII/421/6o XII. Türkei, Kt. 421, 6o. Ismail Kemals Europareise 1913.III – VI;
• ÖHHStA PA/XII/422/6g XII. Türkei, Kt. 422, 6g. Klagen über das griechenfeindliche Auftreten des k.u.k. Konsuls in Janina, Bilinski, 1912 XII-1913.III;
• ÖHHStA PA/XII/422/6i XII. Türkei, Kt. 422, 6i. serbisch-albanesische Abmachungen 1913.II-VIII;
• ÖHHStA PA/XII/422/6m XII. Türkei, Kt. 422, 6m. Diverse Spenden für hilfsbedürftige Albanesen und andere 1913.I-VII;
• ÖHHStA PA/XII/422/6n XII. Türkei, Kt. 422, 6n. Materielle Unterstützung der notleidenden albanesischen Bevölkerung in Valona und Umgebung 1913-1914;
• ÖHHStA PA/XIV/39, Albanien XXXIV/1, 5 August 1912;
• ÖHHStA PA/XIV/9, Albanien V/a; 2 Mars 1910;
• ÖHHStA PA/XIV/9, Albanien V/a; 4, 5, 6; 5 Januari 1911;
• ÖHHStA PA/XIX/Berchtold/1 XIX. Nachlässe, Nachlaß Berchtold, Kt. 1;
• Paskal Milo, Politika e Jashtme e Shqipërisë. Botimet Toena. Tiranë, 2013;
• Patrick J. Geary, The Myth of Nations: The Medieval Origins of Europe. Princeton Univeristy Press. Princeton, 2002;
• Qendra e Stumive Albanologjike. Insituti i Historisë. Shqipëria në dokumentet Austro-Hungareze. (1912). Vëll. 2 – 6. Botimet Albanologjike. Tiranë, 2012;
• Renzo Falaschi, Ismail Qemal Bey Vlora and the Making of Albania in 1912, Perspectives on Albania. /Ed. by T. Winnifrith/. New York 1992;
• Robert M. A. Crawford, Idealism and Realism in International Relations: Beyond the Discipline. Routledge. London and New York, 2000;
• Roland Qafoku, Historia e 33 kryeministrave të Shqipërisë: Nga Ismail Qemali e deri te[k] Edi Rama. Onufri. Tiranë, 2015;
• Skënder Luarasi, Ismail Qemali. Jeta dhe vepra. N. Sh. Botimeve “Naim Frashëri.” Tiranë, 1962;
• Stavro Skendi, The Albanian National Awake 1878-1912. Princeton University Press. Princeton, 1967.

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies, Budapest

Martin Segoni-njëri ndër autorët e parë që shkroi biografinë e Gjergj Kastriotit Skenderbeut no vitin 1481.-Segoni ishte bashkohës i Skënderbeut.-Ai i vuri kurorën martesore Marin Biçikemit me Katerina Dabre.-Segoni me përkatësi kombëtare është dalmatinas nga Kotorri, nuk është as shqiptar e as serb.-Pohimet dhe të pavërtetat e historianëve jokompetentë për Martin Segonin dhe dorëshkrimet e tij.-Kemi arritur t’i konsultojmë të gjitha dorëshkrimet e njohura deri me sot, por në të njëjtën kohë kemi siguruar edhe skanimin e mikrofilmimin  e tyre, si në origjinal, ashtu edhe përshkrimeve të mëvonshme dhe të përkthimeve të Firencës.-Dorëshkrimet e M. Segonit i shfrytëzuan: Barleti, Frangu, Biçikemi, Muzaka, etj.-Botojmë të përkthyer në shqip, biografinë e Gj. K. Skenderbeut, nga dorëshkrimi i Firencës.

“Do të duhej përroi i rrëmbyeshëm i Demostenit

dhe deti i pamasë i Ciceronit, për t’i qarë me lot mjerimet tona.

Se po të dëshironim të thurnim historinë e atyre të zezave,

për përshkrimin e tyre të denjë nuk do të gjenin fjalë as Herodoti, as Tuqiditi,

nuk do të gjente fjalë as Salusti aq me nam e në zë për vërtetësi historike,

as Livi që shkëlqen me një gojëtari aq të rrjedhshme e të kulluar.”

M. Bicikemi, 1504

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies, Budapest

Për të ndriçuar në përgjithësi, një epokë të caktuar apo një personalitet të veçantë, të shquar në histori, siç është Gjergj Kastrioti – Skenderbeu, domosdo duhet mbështetur në burime dokumentare që ruhen nëpër arkiva të ndryshme, qofshin ato të botuara, pjesërisht të botuara apo të pabotuara; të cilat janë si një hallkë ndërlidhëse në mes historisë kombëtare shqiptare, me historinë e vendeve të Balkanit, Lindjes së Afërme dhe Evropës në veçanti. Shumë herë, një gjë e tillë është e pamundur, për shkak të mungesës së burimeve të shkruara; por në raste të caktuara, edhe kur ato ekzistojnë, faktori njeri, me veprimet e tij, të njëashme, tendencioze dhe të mbrapështa, ka bërë që shumë fakte, ngjarje e data, të shtrembërohen, të keqinterpretohen, deri në skajshmëri ekstreme, për qëllime të caktuara.

Kohëve të fundit është shkruar disa herë, se janë zbuluar dorëshkrimet e Martin Segonit nga Agostino Petrusi! Pohime të tilla, kanë bërë disa historianë, të cilët kanë shfrytëzuar burime të tërthorta, pa u thelluar në studime dhe kërkime shkencore, duke mos pasur në dorë asnjë nga dorëshkrimet e M. Segonit, pos atyre gjërave që kanë botuar /servirur/ të tjerët dhe kryesisht sllavët, duke ju shtuar këtyre edhe hipotezat e tyre fantastike, të cilëve si duket duhet treguar ajo përralla “e fëmijëve me dhëmbë të arit.”

Dorëshkrimet e Martin Segonit, kanë qenë të njohura dhe të botuara, kështuqë nuk kishte nevojë që ato “të zbuloheshin” në ndonjë arkiv ose bibliotekë, ngase për to dihej, të paktën që nga viti 1522, kur ato i boton në veprën e tij: IoannisCuspiniani, De Caesaribus atque Imperatoribus Romanis opus insigne…, Vienae: Ioannes Singrenius Chalcographus. Cum gratia et priuilegio Imperiali ac Regio. 1522; por me emër tjetër, përkatësisht të Felice Petantio, që në të vërtetë është kroati Feliks Petançiq. Kroati F. Petançiq, boton me emrin e tij disa nga dorëshkrimet e Martin Segonit, me titull: “De Itineribus in Turciam libellus.” Ndonjë historian, duke mos njohur F. Petançiqin dhe veprat e tij, pohon se ai ishte austriak!!! gjë që ngatërron edhe më shumë të vërtetën për dorëshkrimet e M. Segonit.

Disa nga autorët më të njohur që kanë shkruar për M. Segonin

dhe dorëshkrimet e tij

Për Martin Segonin, veçanërisht, si dhe për dorëshkrimet tij kanë shkruar ndër të tjerë: Bongarsa, Rerum…, Hanoviae, 1604, f. 610-615; Checchetti, La donna…, Venedik, 1886, vëll. XXXI, f. 309-311; Conringii, De bello…, Helmestadi, 1664, f. 401-409; Cuspiniani, De Caesaribus…, 1522, 1540; 1541; 1561; 1601; 1654; Eubel, Hierachia…, Monasteri, 1901, vëll. II, f. 162; Farlari, Illyricum…, Venetiis, 1817, vëll. VII, f. 258; Gams, Series…, Ratisbonae, 1873, f. 412; Gelcich, La storia…, /Prefazione/, Ragusa, 1903, f. XXIV; Jorga, Notes…, Bucarest, 1915, vëll. IV, (1475-1500), f. 57-58; Katona, Historia…, Pest, 1790, vëll. XIII-XVIII, f. 4-5; 280; 300; Kniewald, Feliks…, Beograd, 1962, vëll. 350 /lib. 12/, f. 1-162;Matković, Petančić…, Zagreb, 1879, Rad, 49, f. 103-164; Oporini, Machumetis…, Basilea, 1543, f. 148-153; Paschini, Il carteggio…, Vatican, 1948, vëll. 137, f. 128 e 148; Petrusi, I primi…, Firenze, 1971, vëll. 12, f. 465-552; Petrusi, Maritino…, Roma,  1981, vëll. 128-130, f. 1-421; Pray, Anales…, Budae, 1801, vëll. IV, f. 229; Pray, Histroiae…, Budae, 1801, vëll. II, f. 327-332; Razzi, La storia…, Lvcca: 1595; Ragusa, 1903, f. XXIV; Reusner, Hodoepericum…, Lipsiae, 1596, f. 116-126; Schwandtneri, Scriptores…, Francofurti, 1604, f. 867-873; Thallóczy, Studien…, München-Leipzig, 1914, f. 436-439; Wecheli, Rerum…, Francofurti, 1600, f. 612-615; Zeno, Disertazioni…, Venedik, 1753, vëll. II, f. 410 si dhe sllavët Ćirković, Dinić dhe shqiptarët, A. Buda, M. Ahmeti, Dh. Shuteriqi,  K. Frashëri, E. Sedaj, dhe ndonjë tjetër historian i parëndësishëm.

Studimet dhe shkrimet e autorëve të ndryshëm për M. Segonin, mund t’i kategorizojmë në tre grupe duke pasur për kriter qëndrimet e tyre, posaçërisht ndaj dorëshkrimeve të tij. Në grupin e parë, bëjnë pjesë të gjithë ata autorë, të cilët nuk dëshirojnë të pranojnë se dorëshkrimi i botuar nga Feliks Petançiq, është plagiat, përkatësisht përvetësim i punës së Segonit, duke fshirë vetëm emrin e autorit të vërtetë [M. Segonit] dhe duke vënë emrin e tij; në grupin e dytë mund të llogarisim ata autorë, të cilët vënë në dyshim dorëshkrimet e M. Segonit, si p.sh. K. Frashëri në veprën e tij «Skënderbeu», Tiranë, 2002, f. 11, referenca nr. 2, duke pohuar se: «prifti italian i fundit të shek. XVI nuk është përkthyes /është fjala për S. Razzin/ por autor (…) dhe e ka hartuar përmbledhjen duke u mbështetur te M. Barleti, të cilin na ka servirur si vepër origjinale të M. Segonit»  e disa të tjerëve, të cilët as nuk kanë arritur të konsultojnë dorëshkrimet origjinale e as të studiojnë literaturën dhe studimet e botuara që nga fillimi i shekullit XVI e deri me sot; si dhe grupin e tretë, të cilët, duke shfrytëzuar dorëshkrimet origjinale dhe ato të përkthyera, mbështesin autorësinë e M. Segonin.

Është menduar se studimi i Agostino Petrusit, «Martino Segono di Novo Brdo vescovo di Dulcigno. Un umanista serbo-dalmata del trado Quatrocento. Vita e opere», Romë, 1981, fasc. 128-130, të «Studi Storici» i botuar post mortum, përfundimisht i ka zgjidhur të gjitha dilemat dhe problemet si për figurën e ipeshkvit Martin Segoni ashtu edhe për dorëshkrimet e tij! Megjithatë, A. Petrusi, përkundër një pune të çmuar, të vëllimshme dhe mjaft serioze, duke përdorur kritere shkencore dhe metodat e reja hulumtuese kritike, nuk ka arritur të bëjë shumë, përkatësisht, nuk ka arritur të zbërthejë enigmën e personalitetit të Martin Segonit dhe veprës së tij në dorëshkrim. Ky është njëri nga shkaqet, që disa historianë, kryesisht shqiptarë dhe sllavë, nxjerrin përfundime të gabuara si për M. Segonin ashtu edhe për veprën e tij.

Kush është ipeshkvi i Ulqinit, dr. Martin Segoni dhe

përkatësia e tij kombëtare

Për jetën dhe veprën e ipshkvit Martin Segoni, nuk ka shumë të dhëna. Nuk dihet me saktësi viti i lindjes, por vendlindja është Novo Brda. Mund të pohojmë me siguri se i ati tij quhej Joanini de Segonis dhe ishte banues në Novo Brda të Kosovës.

Në lidhje me përkatësinë e tij kombëtare Martin Segoni flet vetë, dhe nuk lë vend për hamendësime, edhe pse historianët shqiptarë e serbë përpiqen që ta përvetësojnë atë si autor të tyre. Në dorëshkrimin origjinal autograf që ruhet në Bibliotekën Ambrosiana të Milanos, në fillim të dorëshkrimit ai shkruan: “Opusculum reverendi domini Domini Martini de Segonis natione Catharensis origine autem Serviani ex Novomontio aliter Novobardo dicto Dei gratia episcopi Olchinensis.” (Mss. Q. 116, f. 157v). Nga ky pohim është e qartë që ai ishte me prejardhje nga Kotorri, pra nuk ishte shqiptar. Nuk mund të ishte as serb, sepse përndryshe do të ishte i ritit ortodoks. As prindërit e tij nuk mund të kenë qenë të ritit ortodoks, sepse po të ishte kështu, sipas të Drejtës Kanonike të Kishës Katolike ai nuk do të mund të bënte karrierë kishtare. Si rezultat, Martin Segoni mbetet që të ketë qenë dalmatinas nga Kotorri. Në favor të këtij pohimi shkon e dhëna tjetër se në asnjë nga rregjistrat e ndryshëm të regjistrimit popullsisë, ku gjejmë të dhëna për Novo Brdan, nuk haset mbiemri Segoni, gjë që tregon se ata ishin të ardhur në Novo Brda. Nga ana tjetër, mbiemri Segoni ndeshet në Kotorr në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, gjë që përforcon idenë e prejardhjes së tij nga Kotorri.

Përsa i përket aktivitetit të Martin Segonit, të dhënat më të hershme i kemi nga viti 1474 ku thuhet që Segoni shërbente tashmë si presbyter dhe kanonik në kishën e shën Mërisë në Novomonte. Nga ana tjetër, po në vitin 1474, përkatësisht më 11 qershor, ai përmendet se ishte ende student në «Collegio Campionis» në Padovë “Die XI Iunni 1474, presbitero Martino de Novomonte studenti in collegio Campionis civitatis Paduae” ndërsa më 18 shkurt të vitit 1475 doktoron në të Drejtën Kanonike: «Die sabbati XVII mensis Februarii in loco examinum consueto: Licentia privati examinis et publica doctoratus in iure canonico venerabilis ac doctissimi viri domini presbiteri Martini de Novomonte (…) canonici Sancte Marie de Novomonte». Temën e mbron përpara: dominium Joannem de Roma; vicarium rectoris Joannis Scroffa, domino Angelo de Castro, domino Alexandro del Nexo, domino Batholomeo de Capitibusliste et domino Georgio de Priolis. [Arch. Cur. Acivesc. Padova. Petrusi dhe Ahmeti]. Pas marrjes së titullit të doktoraturës, qëndroi për ca kohë në Padovë dhe në Venedik, për t’u kthyer më vonë në Ulqin, ku shërbeu si vikar i ipeshkvit të Ulqinit, Paganinus (2. VI. 1441-26. V. 1481), i cili në vitet e fundit të shërbimit të tij, nuk qëndroi në Ulqin, [Shuteriqi, Petrusi] në selinë ipeshkvnore, por në Bresha të Italisë. Pas vdekjes së Paganinus, Martin Segoni emërohet ipeshkv i Ulqinit më 20 mars të vitit 1482, nga papa Sixti IV. Vdiq në Ulqin, në tetor të vitit 1485. [Eubel, Petrusi, Gams, Ahmeti, etj].

Meqenëse Segoni, ishte tashmë presbyter në vitin 1474, mund të llogarisim me përafërsi vitin e lindjes së tij, duke u mbështetur në rregullat e të Drejtës Kanonike të Kishës Katolike që ishin të detyrueshme për emërimet në hierarkinë kishtare. Sipas Koncilit të Katërt Lateran (1215) rregullat e të cilit ishin të vlefshme deri në Koncilin e Trentit (1545), pra edhe gjatë gjithë shekullit të pesëmbëdhjetë, mosha minimale për t’u emëruar presbyter ishte 30 vjeç. Nëse do të supozojmë që Martin Segoni është emëruar presbyter, më së voni në vitin 1474, atëherë, sipas të Drejtës Kanonike, në këtë vit ai duhet detyrimisht të ketë qenë të paktën 30 vjeç. Nga një llogaritje e thjeshtë, na del që Martin Segoni duhet të ketë lindur jo më vonë se viti 1444. Nëse pranojmë që ka lindur më së voni në vitin 1444, atëherë del që ai ka vdekur 41 vjeç, d.m.th. shumë i ri. Sido që të jetë, është e sigurt që kur Skënderbeu vdiq, Segoni ka qenë të paktën 24 vjeç. Koncepti i shkrimit për Skënderbeun që na është ruajtur në përkthimin italisht në katër faqe është shkruar Segoni, i cili duhet të ketë qenë pjesëmarrës i drejtpërdrejtë i ngjarjeve dhe luftrave të Skënderbeut.

Vëllimet me dorëshkrime të Martin Segonit që ruhen në biblioteka të ndryshme të Evropës: Budapest, Firence, Dubrovnik, Kotorr, Milano dhe Vjenë

Deri me sot, dorëshkrime origjinale /autografe/ të njohura, të ipeshkvit të Ulqinit, Martin Segonit na janë ruajtur vetëm në Bibliotekën Ambrosiane të Milanos, ndërsa në bibliotekat e tjera, kemi vetëm kopje të dorëshkrimeve origjinale ose përkthime të tyre.

Pas botimit të studimit të A. Petrusit, në vitet e fundit, kur na është dhënë mundësia, kemi bërë hulumtime dhe kërkime shkencore në arkiva dhe biblioteka të ndryshme, me qëllim të kompletimit të biografisë së M. Segonit dhe informacioneve për dorëshkrimet e tij. Nuk kemi arritur të bëjmë kërkime vetëm në Kotor, ku sipas një informacioni të një kolegie studiuese, atje në një Arkiv ruhen dorëshkrimet origjinale, në pergamen, autografe të Martin Segonit, të cilat at Serafino Razzi i përktheu nga latinishtja, në italisht në vitin 1589. Shpresojmë se së shpejti do kemi fatin e mirë që edhe ato dorëshkrime, t’i konsultojmë me ndihmën e koleges sonë, e cila punon në Universitetin e Budapestit.

Është një situatë tjetër me dorëshkrimet e M. Segonit, për të cilat ekzistojnë informacione për vendin ku ruhen, edhepse jo të sakta dhe me gabime të shumta, qoftë për vendndodhjen e tyre, signaturat apo titujt dhe përshkrimin fizik si të dorëshkrimeve ashtu edhe të vëllimeve ku ato ruhen.

Kemi pohuar më lart, se botimi i studimit të A. Petrusit, llogaritet deri më sot si më i kompletuari, përkundër mangësive dhe lëshimeve të ndjeshme që ndeshen aty. A. Petrusi, si duket, nuk ka pasur mundësi të kishte në dorë dorëshkrimet që ruhen në bibliotekat e Budapestit dhe Vjenës. Ne, kemi arritur t’i konsultojmë ato dorëshkrime, por edhe të tjerat, si në Milano ashtu edhe në Firencë e Dubrovnik, dhe në të njëjtën kohë kemi arritur të sigurojmë skanimin dhe mikrofilimin  e të gjitha dorëshkrimeve të njohura deri me sot, si të atyre në origjinal, të përshkrimeve të mëvonshme dhe të përkthimeve të Firencës.

Dorëshkrimet origjinale të M. Segonit nga Ambrosiana e Milanos

Biblioteka Nacionale Qendrore, Ambrosiana e Milanos, në fondin e saj të dorëshkrimeve ruan dy vëllime me dorëshkrime të ndryshme, në të cilat gjenden edhe ato të Martin Segonit, të cilat janë autograf, por që në margina dhe poshtë tekstit kanë shënime dhe komente të shumta të bëra nga dora e skribit Giovanni Battista Pinelli dhe të një personi tjetër, të panjohur për ne.

Dorëshkrimi i parë ndodhet në vëllimin me signaturë: Mss. Q. 116, (signatura e vjetër: Mss. F. n. 146 R), f. 149^r-166^v. Në f. 165^r është një hartë ku paraqiten tokat e pushtuara nga turqit, ndërsa janë boshe f. 149^v, 150^r, 151^r, 164^r dhe 166^v. Dimensionet e këtij vëllimi janë: 23.4 x 36.6cm /21.2 x 31.3cm/. Dorëshkrimi i M. Segonit mban titullin: “Opusculum reverendi domini domini Martini de Segonis natione Catharenis origine autem Serviani ex Novomontio aliter Novobardo dicto Dei gratia episcopi Olchinensis” /f. 151^v/.

Vëllimi i dytë ruhet në signaturën: Mss. I. 204, (sign. e vjetër:  Mss. F. n. 146 R), 16^r-30^v; (olim, 209^r-223^v. Dimensionet: 17.6×32.3cm /15.5×22.9cm/. Edhe ky dorëshkrim është origjinal, i cili ka komente dhe shenime në margina nga dy duar të ndryshme. Njëra dorë është ajo e skribit Giovanni Battista Pinelli, ndërsa për të tjetrën nuk kemi informacione të sakta, përkundër përpjekjeve tona të shumta dhe të kolegëve specialistë nga biblioteka Ambrosiane. Dorëshkrimi i dytë ka ndryshime të vogla gjuhësore dhe gramatikore me vëllimin e parë, si dhe ka më shumë shkurtesa.

Titujt e kapitujve të dorëshkrimeve nga të dy vëllimet janë pa ndryshime dhe kanë këtë renditje, gjithnjë sipas dorëshkrimeve origjinale të Martin Segonit nga Biblioteka Ambrosiane e Milanos:

1. Tractatus de provisione Hydronti et de ordine militum Turci et eius origine; a) De provisione Hydronti; b) De ordine militum Turci; c) De origine Turcorum;
2. Quos terrarum limites quasve gentium regiones adeant in Turcos expeditionem affectantes et ex quibus Dalmatiae finibus iidem barbari in Germania agros excursiones faciant; a) Prima via superior ex trauectu Belgradi per superiorem partem Mysiae et Rhodopem versus Thraciam dirigens;
3. Altera via inferior quae ex eodem Belgrado per Dardanos et Tribaldos montem Haemum transgressa prope Hebrum cum superiori via coniungitur;
4. Tractatus de cognomine et situ Romaniae;
5. Alius locus unde ex Panonia tracitur in Mysiam iuxta Salson oppidum;
6. Via quae ex Pannonia per Transilvaniam mittit Thraciam versus et Pontum;
7. Via per quam ex Varbosania itur a Turcis versus mare et montes Corbaviae;
8. De via quae ex Cluzi oppido Hun fluvium versus progreditur;
9. De situ Crovatiae et montium Corbaviae;
10. Via Egnatia ex Epiro sive Dirachio per Emathiam in Thraciam progrediens;
11. De ortu, coniunctione et cursu utriusque Drinae;
12. Via Candaviae maritimia ex Apollonia ad fauces Propontidis extensa;
13. Epilogus exhortatorius contra Turcos;
14. Argumentum contra eos qui arbitratur Valonam et Apolloniam eandem esse;
15. Tractatus de Mysiae Superioris seu Serviae /et Minoris/descriptione.

Dorëshkrimi në italisht për Gjergj Kastriotin Skenderbeun që ruhet

në Firence dhe rëndësia e tij

Fillimisht dorëshkrimet e Martin Segonit kanë qenë të shkruara në latinisht, në pergamen dhe të lidhura në një vëllim. Këtë kodik [vëllim] në pergamen që ruhej në bibliotekën e Giovanni Battista Drago [Gjon Drago] e kishte në dorë Serafino Razzi, kur i përshkroi ato, në Kotorr në vitin 1589. Sot, dorëshkrimi i Serafino Razzi-t, ruhet në Bibliotekën Nacionale Qendrore të Firencës, në signaturën Conv. Soppr. G. 7. 100, dhe mban titullin: “Dell’origine, della milizia e delli costumi de i Turchi. Narrazioni Mons.^re Martino Segonii, vescovo di Dulcigno, a Sisto IV. Fatte di latine volgari da fra Serafino Razzi dell’Ordine dei Predicatori e Theologo della Provincia Romana nel 1589.”

Dorëshkrimi ka kopertina kartoni gjysmë të fortë, të bardha. Në kopertinën e parë ka të shënuar: Angeli N. 1003. Tetë faqet e para janë boshe dhe të papaginuara. Në f. 1^r është titulli: “Dell’origine, della Miliziia e delle Costumi dei Turchi. Narrazioni de Monsg. Martino Segonii Vescovo di Dulcigno. A’Sixto quarto. Fatte di latine volgari da fra Serafino Razzi dell’Ordine dei Predicatori, e Theologo, della Provincia Romana nell M.D.LXXXIX. /1589/.”

Pastaj, në faqet në vijim janë këta tituj: f. 1^r-v “Fra Serafino Razzi, A’benigni Lettori;” f. 1^v-3^v: “Cattalogo delle Imperatori Ottomanni;” f. 4^r-16^v: “Dell’origine dei Turchi;” f. 16^v-25^v: shkrimi nuk ka titull, por teksti fillon: “A’Muametto, come altri scrivono, succede Baiazzitto secondo, Il quali scrite molte…” f. 26^r-29^v: “Il Rever.^mo Mons.^ore Martino Segonio, scrivendo à Papa Sixto quatro, sopra la ricuperazione della Terra d’Ottranto;” f. 29^v-30^r: “Annotazioni dei costumi dei Turchi, ricavate da certi altre scritte a manno latini, per il sopra detto fra Serafino Razzi Domen.^no;” f. 30^r-31^v: “Annotazione della Terra Santa ricavata dalle memorie latine del prefato Mons.^re Mart.^no Seg.^io ves.^o di Dulc.^o per f. Ser.^no Raz. Teo^o.Dom.^no;” f. 32^r-34^v: “Narrazione di Georgio Castriotto, da i Turchi, nella sua lingua loro, chiamato, Scander beg cioè Alesandri Magni. Scanderbeg .i. Akessandri. Beg. i Signore.”

I tërë dorëshkrimi është shkruar nga një dorë, përkatësisht është autograf i at Serafino Razzit. Paginimi përfundon në f. 88^r. mirëpo tekst të dorshkrimit ka deri në f. 85^v. Çdo faqe ka nga 21 rreshta me shkrim të lexueshëm lehtë. I tërë dorëshkrimi është në italisht. Paginimi është lart në të djathtë, në këndin e sipërm të faqes recto.

Meqenëse kemi pasur në dorë të gjitha dorëshkrimet e njohura deri me sot të Martin Segonit, qofshin ato autograf, qofshin përshkrime apo përkthime, mendojnë se përkthimi në italisht nga at Serafino Razzi në vitin 1589, është më i kompletuari, më i sakti, i cili pothuajse është i njejtë me dorëshkrimet autografe të M. Segonit. Ne mendojmë se Agostino Petrusi është gabuar kur nuk ka marrë si tekst kryesor për botim kritik këtë vëllim me dorëshkrime, por është shërbyer me pjesë të ndryshme, të cilat, asesi nuk përbëjnë një tërësi, sikurse dorëshkrimi i Firencës. Përveç kësaj, botimi i A. Petrusit vuan edhe nga gabime të shumta të cilat i kemi vënë në dukje gjatë krahasimeve të bëra me dorëshkrimet që ai ka botuar. Kësaj radhe nuk do merremi me këto gabime-lëshime të tij.

Me sa na është e njohur deri me sot, nëse nuk llogarisim informacionin që kemi për kodikun me dorëshkrime autograf të M. Segonit në njërin nga Arkivat e Kotorrit, vëllimi me dorëshkrime i Firencës është i vetmi që ka një skicë-studim për jetën dhe bëmat e Gj. K. Skenderbeut.

Jemi plotësisht të sigurtë, se ky dorëshkrim është i Martin Segonit, jo vetëm prej pohimeve të A. Petrusit, por, prej analizave dhe krahasimeve të bëra me dorëshkrimet e tjera të njohura të M. Segonit dhe të atyre të botuara nga autorët e tjerë. Rezervat e shfaqura me këtë rast për autorësinë e këtij teksti, se gjoja është i përkthyesit, janë qëllimkëqija, tendencioze dhe pa asnjë mbështetje, qoftë burimore, qoftë nga literatura apo nga ndonjë rrugë tjetër. Pohime të tilla janë si rezultat i mosnjohjes së tërësishme të krijimtarisë së M. Segonit.

Martin Segoni –  njëri ndër autorët e parë që shkroi biografinë e

Gjergj Kastriotit Skenderbeut

            Biografia e Gj. K. Skenderbeut e shkruar nga Martin Segoni, është njëra ndër të parat, por më e sakta dhe pothuajse më e kompletuara.

            Studimet dhe analizat e mëvonshme për këtë shkrim të Segonit për Skenderbeun nga autorë eminentë si: Petrusi, Buda, Shuteriqi, Ahmeti, etj, kanë nxjerrë në dritë mjaft momente interesante dhe të dhëna me vlerë, të cilat janë rezulat i studimeve krahasuese me shkrimet, librat dhe studimet e botuara më vonë.

            Nuk ka fije dyshimi se Marin Barleti ka shfrytëzuar dorëshkrimet e Martin Segonit. Po ashtu, këto dorëshkrime, natyrisht edhe atë për Gj. K. Skenderbeun, i kanë shfrytëzuar autorët shqiptarë si: Marin Beçikemi, Dhimitër Frangu, Gjon Muzaka, etj., të cilët, veprat e tyre i kanë shkruar në mërgim, ndërsa M. Segoni, sipas të gjitha gjasave pjesën më të madhe të dorëshkrimeve të tij e shkroi në Ulqin e ndoshta edhe në Novobërdë. Është interesant se nga koha e Martin Segonit, ne kemi edhe inkunabulën e parë nga territoret shqiptare të njohur deri më sot. Kjo inkunabulë nga ipeshkvi i Tivarit, Shtjefni /Stephanus, 1473-1485/ mban titullin: “Stephani archiepiscopi Antibarensis sermo habitus in materia fidei contra Turcorum persecutionem ex solennitate gloriosi apostoli et evangeliste Johannis.” Ajo është botuar në vitin 1481, dhe origjinali i saj ruhet në Bibiliotekën Apostolike të Vatikanit. Sot mban signaturën: Incun. IV/543, int. 7.

            Tekstin origjinal të përshkruar në gjuhën italiane, dhe përkthimin në gjuhën shqipe po i sjellim në vazhdim:

NARRAZIONE DI GIORGIO CASTRIOTTO, DAI TURCHI NELLA LINGUA LORO CHIAMATO SCANDER BEG, CIOE ALESSANDRO MAGNO         Nacque Giorgio Castriotto di Gio-vanni, Signore dell’Albania, parte di Macedonia al mare Adriatico. Il quale signore Giovanni non potendo resistere all’armi tuchesche ottene da Amuratte la pace con certe condiz-ioni, una delle quali fu che gli desse i suoi figliuoli per ostaggi, e tra questi fu Scanderbeg. Il quale allevato nella corte del Turco et ammaestrato nelle lettere turchesche e nello essercizio delle armi, fe’ tale profitto che di dic-iannove anni fu creato sangiacco cioè conduttiere di una banda di cavalli. E portando un’aria di volto reale fu tanto grato da Amurate che lo mandò prima nell’Asia contra al re di Cicilia, nella quale guerra si acquisto credito massimamente havendo combattuto a corpo a corpo con uno illustre tartaro et occisolo e similm-ente un cavaliere persiano. Onde Amurate soleve publicamente dire come egli era il suo braccio, l’occhio suo destro e singul-arissimo difensore del suo stato. Venuto intanto il padre suo Giovanni a morte, l’armi turchesche occuparono quel regno; da che piangendo Scanderbeg fu da Amurate consolato con darli speranza di presto investirne la persona sua. Ma non ne facendo poi altro, anzi havendo fatto morire de veleno gl’altri suoi fratelli, egli con astuzia e lettere contrafatte itonese in Albania s’impatroni di alcune principali fortezze; poscia, congregati i popoli detta provincia e di Macedonia tutta, fu da loro riconosciuto per legitimo principe e gridato re, onde, fatti tagliare a pezzi quanti Turchi che non vollono batt-ezzare, hebbe poi gloriose vittorie contra di Amurate e di Maumetto suo figliuolo. Vinse sette bascià, andò condottiere della milizia albanese in aiuto del re di Napoli Fernando molestato dagli Angioini, e col voler suo rompendo le genti franzese salvò quel reame. Dopo havendo Maometo espugnato lo impero di Trebisonda e quello di Constantinopoli, tentò di espugnare Croia, ma difendendola Giorgio Scanderbeg ruiscì ogni suo sforzo vano. Fu poscia da Pio secondo chiamato in Italia per farlo capitano generale nella impresa che sua Beatitudine meditava contra il Turcho. Ma interponendosi la morte di detto Pontefice non segui altro.   Ritornossene per tanto in Albania e mentre che in Alessio, sul fiume Drino, consultava col proveditore veneto intorno alle cose della guerra, sopragionto da una contagiosa febre se ne passò a miglior vita l’anno di Nostro Signore mille quattrocento sessanta sette, di sua età sessantratre, havendo prima raccomandato Giovanni suo figliuolo ancora giovanetto con tutto lo stato suo alla illustrissima signoria di Venetia. Trattene Scanderbeg seco con pietà e liberalità grandissima sempre mai una scelta di soldati veterani con i quali egli soleva dire che si acquistavano le vittorie più agevolmente che con la moltitudine di soldati nuovi. Non voltò egli mai le spalle a nimici suoi, ma sempre coraggiosa-mente combatté. Non fu mai da loro ferito, se non una volta leggiermente con una frescia, cotanto era egli avventurato e benne armato. Così bene in tutta la vita e persona sua era dispo-sto di tanta allegrezza negl’occhi e di così animonsa eloquenza che, compariva in publico armato, di maniera infiammava gli animi de soldati che non solamente divenivano valorosi nel combattere, ma anco ferocissimi disprezzatori degli inimici. Fu sempre de primi a entrare nelle bataglie e degli ultimi a ritrarsene. Conosceva tutti gl’ufficiali suoi per proprio nome, così buona memoria teneva.  Ammazò di sua mano in diverse bataglie più di due mila Turchi adoperando una sua scimatarra con la quale in un colpo solo partiva un toro per mezzo. Intendendo Maometo II di detta spada, la mando a chiedere e l’ottenne da esso Giorgio; e attene fare la prova alla presenza sua da un tartaro da lui stimato gagliardissimo, ma invano, ne gli rimandò et intese come la vera scimatarra ma non il braccio suo che l’adoperava mandato gl’havea. Onde non parendo a Maometo di privare un tanto capitano di così nobil’ arme, con alcuni presenti ne gli fe’ riportare, dopo la seconda volta mandatagli. Fu pianta la morte di questo gran cavalliere non solamente dalla Grecia tutta, ma ettiamdio da tutti i principi di Europa et anche dagli i stessi Turchi, i quali, dopo la morte di lui, insignoritisi di tutta l’Albania e ritrovato nella chiesa di san Nicolò, cattedrale di Alessio città, il corpo suo, divotamente lo riverirono. E seguendo la loro superstizione cavando le felici ossa del sepolcro religiosamente le saccheggiarono, credendo ciascuno di rimanere nelle bataglie sicuro, havendo sopra di se legata una minima particella di osso di cosi invitto capitano.

TREGIM NGA TURQIT PËR GJERGJ KASTRIOTIN, NË GJUHËN E TYRE I QUAJTUR SKANDER BEG, DOMETHËNË ALEKSANDËR I MADH                     Gjergj Kastrioti, zot i Shqipërisë, [që ishte] pjesë e Maqedonisë në detin Adriatik, lindi nga Gjoni. Ky zotëri, Gjoni, duke mos mundur t’u qëndronte armëve turke, bëri paqe me Muratin me disa kushte, njëra prej të cilave ishte, që ai [Gjoni] t’i jepte djemtë e tij peng, e në mes tyre edhe Skenderbeun. Ky i fundit, i rritur në oborrin e Turkut, dhe i arsimuar në literaturën turke e në ushtrimin e armëve, përfitoi kaq shumë sa që në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçare, u bë sanxhakbe, domethënë udhëheqës i një njësiti kalorësish.                 Meqë kishte një pamje mbretërore të fytyrës, u pëlqye shumë nga Murati, i cili në fillim e dërgoi në Azi, [për të luftuar] kundër mbretit të Çiçilisë, në të cilën luftë, fitoi nam të madh, duke luftuar trup me trup me një tartar të shquar të cilin e vrau dhe me një kalorës persian. Pas kësaj, Murati bëri zakon të pohonte publikisht që ai [Skenderbeu] ishte krahu i tij dhe syri i i tij i djathtë, si dhe mbrojtësi i papërsëritshëm i shtetit të tij.                 Ndërkaq, pasi i erdhi vdekja, të atit të tij, Gjonit, ushtritë turke pushtuan atë mbretëri, për të cilën Skenderbeu i dëshpëruar u ngushëllua nga Murati me dhënien e shpresës se së shpejti do ta pajisë [investojë] personin e tij me të, [mbretërinë]. Por, [Murati] duke mos bërë asnjë veprim më tej në këtë drejtim, përkundrazi duke bërë që vëllezërit e tij të vdisnin të helmuar, ai [Skenderbeu] me shkathtësi dhe letra të fallsifikuara, u kthye në Shqipëri dhe u bë zot i disa kështjellave kryesore, pastaj, pasi u mblodhën në kuvend, popujt e provincës në fjalë dhe të tërë Maqedonisë, u njoh prej tyre princ i ligjshëm dhe u  quajt mbret. Pastaj, ai preu copë-copë ata turq që nuk dëshiruan të pagëzoheshin dhe kështu pati një fitore të famshme kundër Muratit dhe të birit, Mehmetit. Ai mundi shtatë pashallarë; si prijës së bashku me ushtrinë e tij shqiptare, i shkoi në ndihmë mbretit të Napolit, Ferrantes, i cili ishte i sulmuar nga Anzhuinët, dhe me dëshirën e tij, e shpëtoi atë mbretëri duke mundur francezët.                 Pasi Mehmeti fitoi mbi perandorinë e Trapenzunti [Trebisonda] dhe atë të Konstantinopojës, ai u përpoq të mposhtë edhe Krujën, por, duke e mbrojtur atë, Gjergj Skenderbeu arriti të mposhtë të gjitha përpjekjet e tij të kota.                 Më vonë, u thirr nga [papa] Piu II në Itali, për t’u emëruar komandant [capitano] i përgjithshëm, në fushatën, që shenjtëria e tij planifikonte kundër turqve. Por e ndërprerë nga vdekja e papës në fjalë, ajo [fushata] nuk u vazhdua nga të tjerë.                 Ndërkohë, ai u kthye në Shqipëri, dhe ndërsa po konsultohej në Lezhë, mbi lumin Drin, me qeveritarin [proveditorin] venedikas, në lidhje me çështjet e luftës, e zuri një ethe ngjitëse dhe kaloi në një jetë më të mirë, në vitin 1467, të Zotit tonë, në moshën gjashtëdhjetë e tre vjeçe, pasi më parë ia kishte besuar, Gjonin, birin e tij akoma të ri, me gjithë shtetin e tij, Sinjorisë së shkëlqyer të Venedikut.                 Skenderbeu mbante gjithmonë me vete, me mëshirë dhe bujari të madhe një grup të zgjedhur ushtarësh veteranë, për të cilët zakonisht thoshte që me ata i merrte fitoret më lehtë se sa me turmën e ushtarëve të rinj.                 Ai nuk ua ktheu kurrë shpatullat [shpinën] armiqve të tij, por gjithmonë luftoi me guxim. Nuk u plagos kurrë nga ata, përveçse një herë, lehtësisht me një shigjetë,  kaq me fat dhe kaq mirë i armatosur ishte.                 Në tërë jetën dhe personin e tij, ishte kaq mirë i pajisur me alegri në sy, dhe me elekuencë të gjallë, sa që kur shfaqej në publikun e armatosur, me qëndrimin e tij ndizte shpirtërat e ushtarëve të cilët jo vetëm që bëheshin trima gjatë luftimit por edhe me të egër e përbuzës për armiqtë. Ai ishte gjithmonë ndër të parët për të hyrë në beteja dhe i fundit për t’u tërhequr. I njihte të gjithë oficerët e tij, emër për emër, kaq kujtesë të mirë kishte.                 Në beteja të ndryshme, vrau me dorën e tij më shumë se dy mijë turq, duke përdorur një shpatë të tij, me të cilën, vetëm me një të goditur, ndante në mes një dem.                 Kur Mehmeti II, mori vesh për shpatën në fjalë, dërgoi që t’ia kërkojnë dhe e mori nga vetë Gjergji; dhe me të [shpatën] në praninë e tij, [Mehmetit] bëri një provë një tartar që vlerësohej pa masë nga ai, por më kot. Ia riktheu shpatën [Skënderbeut] dhe kuptoi që ai i kishte dërguar shpatën e vërtetë, por jo krahun e tij që përdorte. Mehmetit nuk iu duk me vend që të privonte prej saj një komandant të armëve kaq fisnike, kështu ia ktheu bashkë me disa dhurata, pasi qe dërguar për të dytën herë.                 Vdekja e këtij kalorësi të madh u vajtua jo vetëm nga gjithë Greqia, por edhe nga gjithë princërit e Evropës, madje edhe nga vetë turqit, të cilët pas vdekjes së tij, duke qenë zot të gjithë Shqipërisë, dhe pasi gjetën trupin e tij, në kishën e Shënkollit [san Nicolò], katedrale e qytetit të Lezhës, e nderuan me devotshmëri. Duke ndjekur bestytninë e tyre, nxorrën nga varri eshtrat fatlume, plaçkitën në mënyrë fetare, duke besuar se do të ishin të sigurtë në beteja po të kishin lidhur mbi vete një pjesë sado të vogël të eshtrave të komandantit të pamposhtur.

Diploma e Balshës II e lëshuar 24 prillit të vitit 1385 lëshuar në Tuz është origjinale dhe ruhet në Arkivin Shtetëror të Dubrovnikut, në fondin: Wiena 1027 [1019; nr. 123, an. 1385, N. 20 del Pach VII]. – Kjo diplomë ka një rëndësi të veçantë sepse për herë të parë e të vetme e gjejmë titullin “Dukë i Durrësit” për Balshaj.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Diplomat origjinale të dinastisë së njohur shqiptare të Bashajve, të cilat sot ruhen në Arkivin Shtetëror i Dubrovnikut bëjnë pjesë në ato burimet arkivore-dokumentare të sllavishtes së vjetër të pabotuara ose pjesërisht të botuara deri tani, pa editime kritike, të pashoqëruara me faksimile, të patranskriptuara, që shpesh herë kanë qenë burime keqinterpretimi ose keqinformimi si për studiuesit, historianët dhe lexuesin e gjërë, të cilët nuk e njohin sllavishten mesjetare. 

Botimi sipas metodave bashkëkohore, me një editim kritik, të shoqëruara me faksimile, të transkriptuara në sllavishte të vjetër, të përkthyera në shqip dhe të shoqëruara me komente përkatëse sa më përmbajtësore, duke shmangur për aq sa është e mundur “detajet e lodhshme” të diplomatikës, sfragjistikës, heraldikës, sigjilografisë e paleografisë, është një mënyrë që këto dokumente burimologjike për historinë mesjetare shqiptare të fundshekullit XIV të jenë të sakta e të përdorshme për të gjithë të interesuarit.

Diploma që po botojmë me këtë rast është e njohur nga studiuesit dhe historianët, po për herë të parë ajo botohet së bashku me faksimile cilësore të cilat specialistët e medievistikës dhe paleografisë së sllavishtës së vjetër mund t’i lexojnë lehtësisht (shih ilustrimin nr. 1). Përveç kësaj botimi është shoqëruar edhe me aparat kritik, përkthim në gjuhën shqipe, transkriptim e transliterim. Logjika e studimit përcjellës e bazuar në të gjitha këto elemente shkencore mund të ndiqet lehtësisht jo vetëm nga studiuesit, por edhe nga amatorët e interesuar në këtë fushë dhe historidashësit.

Dinastia e Balshajve ishte njëra prej dinastive më të njohura shqiptare në shekujt XIV–XV e cila e shtriu zotërimin dhe sundimin e saj nga veriu në jug të territoreve mesjetare shqiptare. 

Nga kancelaria e kësaj dinastie dilnin dokumente në disa gjuhë të kohës, po me këtë rast ne po botojmë diplomën që është shkruar në sllavishte të vjetër, me alfabetin cirilik të llojit mijuskul. 

Gjuha sllave me alfabet cirilik praktikohej nga kancelaritë e fisnikërisë shqiptare mesjetare krahas gjuhëve të tjera, duke treguar kështu aftësi komunikuese diplomatike me qendra të ndryshme evropiane dhe ato fqinjësore. Diplomat e dinastisë së Balshajve që ndodhen në Arkivin Shtetëror të Dubrovnikut të shkruara me grafema cirilik, janë gjithsej 15 copë dhe i takojnë periudhës kohore 7 janar 1368 – 3 nëntor 1395.

Të gjitha këto diploma janë të shkruara në letër të cilësisë së lartë gjysmëkarton dhe që të gjitha janë të vulosura. Ngjyra e përdorur nuk ka nevojë për koment, sepse i ka rezistuar pa asnjë dëmtim 636 vjetëve të kaluara. 

Ndërsa kur jemi te vulat, duhet të theksojmë se duke i botuar faksimilet e tyre në gjendjen aktuale, mendojmë se sjellim një kontribut të veçantë për njohjen e sigjilistikës së fisnikërisë shqiptare, edhe pse janë në gjendje të rëndë dhe shumë të dëmtuara, të thyera dhe me pjesë të humbura. Kur flasim për vulat duhet të theksojmë se aty ka një të veçantë shumë domethënëse: të pesëmbëdhjetë diplomat që kemi në dorë janë vulosur me nëntë lloje vulash të ndryshme, po ashtu është e rëndësishme të theksohet se të gjitha vulat janë të shtypura në letër dhe janë prej dylli. Asnjë nga vulat nuk ka përbërje plumbi, metali apo floriri, gjë e zakonshme kjo për kohën, por e ritheksojmë: të gjitha janë nga dylli. Fakti që vetëm nga Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut mund të identifikojmë nëntë lloje vulash të ndryshme që ka përdorur kancelaria e Balshajve për periudhën në fjalë është shumë domethënës për rëndësinë që kishte Raguza mesjetare për Balshajt në veçanti dhe për politikën mesjetare shqiptare në përgjithësi. Më shumë hollësi për llojet e vulave do të japim kur të merremi me shqyrtimin e tyre, tipet, dimensionet e tyre, përmbajtjen e teksteve, shenjat e heraldikës dhe elementet e tjera shoqëruese.

Kësaj radhe do të botojmë diplomën e 24 prillit të vitit 1385 lëshuar në Tuz. Kjo diplomë prezantohet për herë të parë në këtë formë të plotë para studiuesve, historianëve dhe specialistëve shqiptarë, por edhe lexuesit të gjerë, me faksimile, me transkriptim [tejshkronjëzim] në alfabetin cirilik, (shih ilustrimet 2 e 3) e përkthyer në shqip e komentuar dhe e shoqëruar me një studim përkatës. Deri më sot ajo është botuar nga këta studiues sllavë: P. Karano-Tvrtković, Srpski spomenici, 87-88; F. Miklosich, Monumenta Serbica, 202-203; Lj. Stojanović, Povelje i pisma I–1, 109–110; B. Šekularac, Dukljansko–zetske povelje, 166-173; ku në të gjitha këto botime ka lëshime dhe gabime të natyrave të ndryshme. Ne jemi përpjekur t’i korrigjojmë ato, gjithnjë duke u mbështetur në origjinalin e diplomës e jo duke bërë përshkrim të përshkrimeve. Nuk kemi shënuar asnjë autor apo botim qoftë edhe të pjesshëm shqiptar, për shkak se të gjitha citimet e bëra, jo vetëm të kësaj diplome por edhe tek të tjerat, janë me shumë gabime, duke qenë se këta autorët shqiptarë nuk e kanë njohur sllavishten, e aq më tepër nuk kanë pasur njohuri për paleografinë sllave mesjetare dhe leximin cirilik.

Diploma e Balshës II e lëshuar 24 prillit të vitit 1385 lëshuar në Tuz është origjinale dhe ruhet në Arkivin Shtetëror të Dubrovnikut, në fondin: Wiena 1027 [1019; nr. 123, an. 1385, N. 20 del Pach VII]. Teksti i diplomës është i shkruar në 18 rreshta. Diploma është e shkruar në sllavishte të vjetër, me grafema cirilike me elemente të glagolicës, me ngjyrë të zezë, me shkrim të imët, në kursiv, që vende-vende lexohet me vështirësi, sikurse mund të vërehet edhe nga ilustrimet që po botojmë [shih ilustrimet: 1 e 2]. Ajo ka qenë e palosur horizontalisht në tre pjesë, ndërsa vertikalisht poashtu në tre pjesë të barabarta. Nga palosja ajo është e dëmtuar, po për fat të mirë teksti mund të lexohet pa problem edhe pse janë të dëmtuar rreshtat 2 deri 17 tek palosja e parë vertikalisht dhe horizontalisht. Dëmtime të vogla, të parëndësishme ka edhe te palosja e parë dhe e dytë si vertikalisht ashtu edhe horizontalisht. Ndërsa në anën e pasme (verso) të diplomës është i shënuar ky tekst në italisht: “La pouelia de miser Balsa fata per le franchiçie delli mercadanti, quando fo ser Matio de Çorçi ambasiatore allo ditto signor MCCCLXXXV, ind. VIIpactorum comitis Ragusii cum domino Georgio de Balsa fatia in MCCLXXIII.” (Shih ilustrimin nr. 2).

Një element mjaft domethënës është se të gjitha diplomat e lëshuara nga kancelaria e Balshajve për Raguzën /Dubronvikun/, që ne njohim, janë të shkruara në letër–gjysmë kartoni. Nëse analizojmë këtë fakt, atëherë mund të nxjerrim një përfundim se nga mesi i shekullit XIV (1360) e deri në fillim të shek. XV (1405) në të gjitha kancelaritë e fisnikëve shqiptarë, por edhe atyre të shteteve fqinje, diplomat janë shkruar në letër, pra jo në pergamenë, edhe pse nuk përjashtojmë mundësinë e përdorimit të pergamenës në raste të veçanta. Po të shikojmë edhe diplomat e Kastriotëve, (Gjonit e Gjergjit-Skenderbeut), Dukagjinëve dhe Aleksandrit të Kaninës, etj, nga periudha në fjalë, të gjitha janë të shkruara në letër–gjysmë kartoni.

Përsa i përket shkrimit, siç ishte zakon i kohës, ajo ka shkurtesa të shumta, të cilat i kemi zbërthyer në transkriptim [tejshkronjëzim]. Në kllapa të vogla “()” kemi vënë grafemat që mungojnë në fjalët përkatëse sipas leximit të sotëm të sllavishtes, ndërsa në kllapa të mëdha katrore “[]” kemi vënë grafemat e shkurtesave të fjalëve që ishte praktikë e kohës, kurse në kllapa të drejta “||” kemi vënë numrin e fillimit të rreshtit të tekstit të diplomës. Në transkriptim [tejshkronjëzim] kemi ruajtur të gjitha shenjat e interpunktimit të kohës. Nuk është bërë asnjë ndërhyrje apo përmirësim i ndonjë grafeme apo fjalë: gjithçka është lënë siç është në origjinal.

Në fund të shekullit XIX është bërë një restaurim i thjeshtë i kësaj diplome, ku janë vënë 5 shirita të shkrutër letre të bardhë që diploma të mos grisej apo dëmtohej edhe më shumë. Diploma është e vërtetuar me vulë dylli të kuq, të rrumbullakët, e cila është ngjitur në një shirit të fortë kartoni të ngjitur në letër, rast ky shumë i veçantë dhe që është përdor në mënyrë të qëllimshme nga Filip Barelli që askush tjetër të mos mund të shkruaj ndonjë gjë tjetër posht tekstit që ai ka shkruar. Vula është në fund të tesktit të shkruar në mes të letrës. Vula është  gjysëm e dëmtuar. Në mes të vulës vërehet figura e ujkut kurse në anën e majtë të rrethit disa grafema që nuk lexohen lehtë. Vula në origjinal ka dimensione: 3.6cm x 3.4cm dhe trashësinë 0.5cm. [Shih ilustrimin nr. 3]. Shkak i dëmtimit të vulës, është zhvendosja e shpeshtë e këtij dokumenti në relacionet: Dubrovnik-Vjenë-Beograd-Dubrovnik. Këtë dokument e ka shkruar protovestiari (perosni që mbante financat e familjes Balsha) Filip Bareli. 

Për herë të parë, kjo diplomë është botuar në vitin 1840. Ajo ka njohur disa ribotime, po asnjëherë korrekte dhe me gabime të shumta. Transkriptimi [tejshkronjëzimi] i diplomës origjinale me signaturë: Wiena 1027 [1019; nr. 123, an. 1385, N. 20 del Pach VII], është shumë i vështirë jo vetëm për studiuesit dhe historianët, që nuk janë specialist të paleografisë sllave, sidomos asaj cirilike dhe glagolike, por edhe për ata që kanë përvojë të gjatë në transkriptime [tejshkronjëzime] të këtij lloj shkrimi. Shkurtesat e shumta dhe grafia e imtë dhe në disa raste, shenjat e veçanta të shkruesit Filip Barellit, vështirësojnë edhe më shumë transkriptimin [tejshkronjëzimin]. Kjo diplomë që ka karakterin e një dokumenti publik mban në vetë të gjitha karakteristikat e dokumenteve të kësaj epoke historike.

Në fillim është i shënuar invokacioni simbolik, pason invokacioni verbal dhe datimi. Invokacioni simbolik, i paraqitur me shenjën e kryqit, tregon nënshtrimin e pushtetit real të Balshajve ndaj atij kishtar, duke treguar besnikërinë absolute ndaj kishës. Invokacioni verbal, që përdoret në këtë dokument, është karakteristikë e shpeshtë e përdorimit te dokumentet e tilla sllave. Me këtë, i rritej vlera dokumentit duke dëshiruar që të arrihej qëllimi për destinimin e tij. Në këtë rast, është i shprehur në formën: “Unë Balsha, me hirin e Perëndisë, dukë i Durrësit…” 

Menjëher në vijim është intitulacioni që në këtë rast është gjatë dhe shtrihen në 4 rreshta në origjinal: “Unë Balsha, me hirin e Perëndisë, dukë i Durrësit edhe më tutje, shkruaj e urdhëroj që të jetë e njohur për çdo njeri, se ka ardhur te unë i dërguari i qytetit të Dubrovnikut Mate Zhurgoviqi dhe më foli për punë dhe për tregëtarët dhe për lirinë dhe për diplomën e zotit vëllaut tim Gjergjit dhe timen.” Pra me këtë rast Balsha II konfirmon diplomën e lëshuar nga ai dhe vëllai i tij Gjergji në vitin 1379 për qytetarët dhe tregtarët dubrovnikas. Shkak për lëshimin e kësaj diplome të re është fakti se Balsha II kishte futur nën sundim të tij territore të reja, po njëkohësisht kishte ankesa nga dubrovnikasit se nuk respektohej diploma e mëhershme dhe se ata plaçkiteshin, ndiqeshin e vraheshin nga shtetasit e Balshës II siç ishin rastet më të rënda në Vreg te grykëderdhja e Shkumbinit, në Shën Sirgj të Bunës, në Shkodër, Tivar etj.

Kjo diplomë ka një rëndësi të veçantë sepse për herë të parë e të vetme e gjejmë titullin “Dukë i Durrësit” për Balshajt në diplomat që kanë dalur nga kancelaria e tyre dhe që ne njohim deri sot. Në fakt këtë titull e gjejm edhe një herë tjetër por në një diplomë në greqisht nga i njëjti vit. 1385.

Zakonisht, në këtë kohë, datimi shënohet në fund të tekstit (që në rastin tonë në këtë diplomë edhe është shënuar) në formën: 24 prill 1385 nga lindja e Krishtit. Te datimi kemi kemi dy momente interesante që duhen veçuar: a) Filip Barelli ka shënuar vetëm vitin njëmijë me shkronja si tërësi, ndërsa numrat e tjerë i shënon me grafema sipas praktikës së kohës, kjo formë datimi është karakteristikë te të gjitha diplomat e lëshuara nga kancelaria e Balshajve në gjuhën sllave, dhe momenti i dytë b) grafemat të cilat janë ekuivalent i numrave të datave, shkruesi i ka shënuar me një “X” sipër secilës grafemë.

Kurse dispozicioni, si pjesa më e rëndësishme e aktit diplomatik, e cila në vete ngërthen objektin moral dhe atë material, që i dedikohet pranuesit, na paraqitet në formën ku Balsha II pohon: “Unë, duke parë fjalët e tij të vërteta prej mikut dhe fisnikërisë së qytetit të Dubrovnikut dhe duke dëshiruar që mes nesh të jetë dashuria e vjetër, konfirmoj diplomën e vëllaut tim Gjergjit dhe timen duke pohuar mosndryshimet dhe që tregtarët e tyre të cilët kalojnë nëpër pronat e mija, lirisht të shesin e blejnë pa asnjë pengesë.” për të vazhduar pastaj me një pohim shumë interesant dhe tepër të veçantë që pothuajse nuk ndeshet asnjëherë tjetër në diploma të ngjashme të kohës: nëse dikush nga ata humbet diçka në territorin tim ose në sundimin tim, unë Balsha II, nëse nuk do mund të gjej fajtorin që t’ia dorëzoj fisnikërisë dubrovnikase, unë do ju paguaj dëmin, dhe në pjesën e fundit të dispozicionit Balsha II pohon se kjo diplomë është e vlefshme “për të gjallë timin” gjë që paraqet një moment interesant ku një fisnik shqiptar nuk obligon pasardhësit me ato që ka premtuar vetë për të gjallë të tij. Kurse në ekspozicion (narracion) janë sqaruar rrethanat aktuale për vendimin e shkrimit të një akti të tillë diplomatik: “konfirmoj diplomën e vëllaut tim Gjergjit dhe timen duke pohuar mosndryshimet” pra prerazi pohohen qëllimit e lëshimit të diplomës. Përforcimi zakonisht fillon me simbol, që në këtë rast nuk e kemi, por kemi vetëm emrin dhe firmën e Filip Barellit. Edhe këtu është një moment i veçantë, sepse në këtë kohë praktikohej që dëshmitar të jenë më shumë se një. Diploma nuk ka nënshkrim autograf të Gjergj Balshës, po ka vulën e tij. Nënshkrim nuk kemi në asnjërën prej 15 diplomave që kemi në shqyrtim. Vula ishte e mjaftueshme si dëshmi e autoritetit që e lëshon dhe si e tillë në kancelarinë dubrovnikase ajo kishte një peshë mjaft të madhe. 

Përveç elementeve të përmendura, këtij akti diplomatik, i mungojnë edhe disa pjesë standarde apo klishe, të cilat i ndeshin në diplomat të ngjashme nga e njëjta periudhë. Këto mungesa nuk e zvogëlojnë rëndësinë dhe autenticitetin e kësaj diplome.

***

DIPLOMA E DUKËS SË DURRËSIT, BALSHËS II, PËR DUBROVNIKASIT 

 PËRKTHIMI SHQIP:

Tuz, 24 prill 1385

Unë Balsha, me hirin e Perëndisë, dukë i Durrësit edhe më tutje, shkruaj e urdhëroj që të jetë e njohur për çdo njeri, se ka ardhur te unë i dërguari i qytetit të Dubrovnikut Mate Zhurgoviqi dhe më foli për punë dhe për tregëtarët dhe për lirinë dhe për diplomën e zotit vëllaut tim Gjergjit dhe timen. 

Unë, duke parë fjalët e tij të vërteta prej mikut dhe fisnikërisë së qytetit të Dubrovnikut dhe duke dëshiruar që mes nesh të jetë dashuria e vjetër, konfirmoj diplomën e vëllaut tim Gjergjit dhe timen duke pohuar mosndryshimet dhe që tregtarët e tyre të cilët kalojnë nëpër pronat e mija, lirisht të shesin e blejnë pa asnjë pengesë. 

Nëse ndonjëri ju rrëmben atyre ndonjë gjë me forcë, unë paguaj nga shtëpia ime dhe unë kërkoj fajtorin. 

Tregtarët të cilët shkojnë në Serbi përmes Danjës nuk do të paguajnë asgjë dhe të mos paguajnë doganë dhe kalimet përmes lumit të cilat nuk kanë qenë të vendosura me ligj në kohën e peradnorit Stefan dhe të Gjergjit. 

Që tregtarëve dubrovnikas t’u paguhet ajo që mendohet se ju detyrohem.

Nëse ndodh që të thyhet anija dubrovnikase në tokën time, askush të mos guxojë të marrë ndonjë gjë ose ti pengoj ata.

Ai që guxon të veproj në kundërshtim me ato që u shkruan më lartë, do të paguaj 500 perperë dhe do të jetë tradhëtar.

Dhe kështu dëshmoj besnikërinë time dhe të fisnikërisë sime që të mos prishet kjo [diplomë, m.a.] e shkruar për të gjallë timin.

U shkrua kjo diplomë më 24 prill të vitit 1385 nga lindja e Krishtit, në Tuz afër Plloçës.

Për këtë me dashuri protovestiari Filip.