Shkruan: Dr. Niko Ferro/

 Perceptimi i “irredentizmit italian”/

Çfarë është irredentizmi?/

Termi irredentizëm tregon dëshirën e një populli për të përfunduar bashkimin e tij kombëtar dhe territorial; përvetësimin e tokave të cilat janë subjekt i një sundimi të huaj, e mbështetur kjo në identitetit etnik ose të një lidhjeje të mëparshme historike.Fjala “irredentizëm” u përdor për herë të parë në vitin 1877 nga Matteo Imbriani themelues i “Shoqërisë Pro Italia Irredenta”, që prej atëherë kjo fjalë është përcaktuese e popullsive të cilat flasin gjuhën italiane dhe që kishin ngelur nën sundimin e huaj.

Viti 1866, shënon fillimin e demonstrimeve të irredentistëve italianë e pasuar kjo me protesta, me incidente diplomatike, inate dhe tone nga më të egrit, të cilat vazhduan pa ndërprerje deri në fund të vitit 1914.

Ato lindën si pasojë e paqartësisë të marrëveshjeve fillestare të nënshkruara me Prusinë, ku në të cilën Italisë iu desh të “mohonte” aspiratat e saj territoriale për Trentinon dhe Histrian, por mbi të gjitha ajo që nxiti më shumë këto lëvizje ishte fundi i luftës e cila zhgënjeu në një masë të gjerë opinionin publik italian. Që nga ajo kohë Austria filloi një seri të gjatë kontestimesh, presionesh diplomatike, si e si për të detyruar qeverinë italiane të mbyste këto lëvizje që sipas saj cenonin integritetin territorial të saj. Në një shkresë zyrtare drejtuar qeverisë italiane, e cila përmbante në thelb qëndrimin që duhet të mbante Italia, përballë kërkesës së popullsive italiane që banonin në pjesën lindore të Adriatikut, thuhej: ‘Italia duhet të heq dorë dhe të përjashtoj absolutisht kërkesën e saj për aneksime të popullsive që flasin italisht sepse kjo do të sillte rrjedhimisht në popujt e Perandorisë Austro-Hungareze të drejtën për t’u shkëputur dhe se kjo ishte shumë e rrezikshme për mbajtjen e paqes në Evropë’.[1]

E vetëdijshme ose jo, Austro-Hungaria u njoh zyrtarisht me çështjen e irredentistëve italianë në vitin 1866.[2]

Me ardhjen e së majtës italiane në pushtet në vitin 1876, marrëdhëniet me Austrinë u përkeqësuan edhe më shumë. Mosbesueshmëria ndaj saj u shtua edhe më tepër pikërisht në momentin kur u emërua ambasador në Romë konti Enrico Haymerle. Në momentin e dorëzimit të kredencialeve te Mbreti Italian deklaroi: ‘Italia duhet ta konsideroj të zgjidhur çdo kërkesë territoriale me Austro-Hungarinë’. Në fakt kjo deklaratë e ambasadorit duhet të ishte bërë publike por ajo nuk u botua kurrë, ndoshta për shkak të tensionit që mund të krijonte ajo në “lëvizjet irredentiste”. Megjithatë pas këtij episodi gjërat shumë shpejt do ndryshonin, shkak për këtë u bënë konfliktet ballkanike dhe lufta ruso-osmane.

Qeveria ruse, e cila donte të ndalonte një ndërhyrje të Austrisë, e inkurajoj këtë të fundit të pushtonte Bosnje-Hercegovinën. Por Austria nuk e shikonte me sy të mirë shtimin e popullsisë sllave brenda saj. Ndërkohë, më 15 janar 1877, ajo pranon ftesën ruse. Lajmi i përhapur në kancelaritë evropiane të një marrëveshje austro-ruse bëri bujë të madhe si në opinionin publik ashtu edhe në qeverinë italiane. Pakënaqësia e shprehur nga qeveria italiane nuk e la indiferente qeverinë austro-hungareze, e cila deri në atë moment e konsideronte si të nevojshme mbajtjen e miqësisë me Italinë. Pikërisht kjo nevojshmëri u ndje më shumë kur Rusia fitoi mbi Perandorinë Osmane. Shtimi i influencës sllave në Ballkan, bëri që Austria të fliste me Italinë për kompensime territoriale, por nuk u gjet mënyra e të kuptuarit midis kabinetit Depretis-Crispi, e pasuar nga Drepetis-Nicotera. Italia, si ‘kompensime territoriale’ nënkuptonte marrjen e Trentinos dhe Isonzos. Si forca e Majtë politike, e cila ishte e lidhur ngushtë me lëvizjet irredentiste, ashtu edhe e Djathta, nuk donin t’ia dinin apo të merrnin në konsideratë një nismë të tillë. Pas përfundimit të Kongresit të Berlinit dhe fundit jo të këndshëm për Italinë, deputeti Jaccini shkruante: ‘Nuk mund të mendohej për Tunizinë pasi dihej kundërshtimi francez, por as Trentinon për shkak të Austrisë, e cila mbi të gjitha, pushtoi Bosnjën dhe Hercegovinën, dhe me këtë akt përmbushte detyrimin për mbajtjen e paqes në Evropë’. [3]

Me ardhjen në pushtet të qeverisë Cairoli dhe me emërimin e kontit Corti në Konsultë, filloi një politikë e jashtme shumë e dobët dhe pasive ndaj Austrisë. U arrit deri në atë pikë sa të pohohej se Italia nuk kishte nevojë për asnjë kompensim territorial, dhe se qeveria italiane nuk donte më as Trentinon dhe as Tunizinë madje dhe Libinë apo lokalitete të tjera të Perandorisë Osmane përfshirë këtu “Shqipërinë”. Por objektivi kryesor i qeverisë italiane, ishte aneksimi i tokave irredentiste. Pa kaluar shumë kohë pas Kongresit të Berlinit, në vitin 1880 Italia u përball me një tjetër humbje, Tunizia. Pikërisht në këtë periudhë lëvizjet irredentiste morën një hov të mëtejshëm. Kudo shpërthyen demonstrata, në Romë, u protestua përpara ambasadës austriake, ndërsa në Venecia konsullata austriake u grabit nga protestuesit. Kjo ditë përkonte me themelimin e “Shoqatës për Italinë Irredente”. [4]

Futja e Italisë në Lidhjen Tripalëshe nuk i qetësoi shpirtrat e irredentistëve, madje idetë revolucionare u rikthyen përsëri në plan të parë. Një tjetër shkak që nxiti më tej këto lëvizje u bë dhe shtypi që informonte opinionin publik italian i cili tejkaloi çdo kufi për të denoncuar pasivitetin e qeverisë ndaj Austrisë, duke deklaruar se “Qeveria italiane kënaqej vetëm me injorimin e të drejtave të tyre”.[5] Faktet tregojnë se prapa shtypit italian sidomos atij milanez, qëndronte qeveria franceze e cila njëherazi e subvenciononte edhe me fonde.[6] Qëllimi i saj ishte prishja e Italisë me aleatët dhe shtimi i presionit ndaj saj. Kjo do ta detyronte atë të afrohej përsëri në orbitën e Francës.

Sakaq tokat irredentiste u kthyen përsëri një çështje e nxehtë për politikën italiane në ambientin evropian. Pavarësisht nga hipokrizia dhe rregullimet e bëra nga politika e kohës, kjo temë nuk u harrua kurrë.

Ajo që vështirësoi më shumë marrëdhëniet midis Austrisë dhe Italisë u bënë trazirat e studentëve të Insbruk, si dhe çështja e vështirë dhe e pa zgjidhur e Universitetit Italian në Trieste, të cilat e rritën më shumë tensionin e irredentistëve. Për pasojë kjo solli një ringjallje të krenarisë italiane në territoret e Perandorisë Austro-Hungareze. Sakaq, një vendim i qeverisë habsburge, i cili acaroi edhe më shumë gjakrat u bë politika favorizuese ndaj banorëve sllavë me banim në zonën e Triestes. Në atë zonë kishte edhe shumë interesa të tjerë të cilat preknin rolin e Italisë si një Fuqi e Madhe.

Argumenti historik i irredentistëve

Shekuj më parë, Roma u bë kryeqyteti dhe qendra intelektuale e gadishullit italian. Pas Luftës së Parë Punike, ajo u kthye edhe në fuqi detare. Pikërisht në këtë moment kur ajo kërkonte të sundonte si fuqi detare filloi të ndjejë, për shkak të piraterisë ilire, pasojat e inferioritetit në të cilën ndodhej.Mund të thuhet se ishte Roma ajo që ndihej e kufizuar në Adriatik për shkak të supremacisë së liburnëve. Ky fis ilir përgjatë shek. VII-V p. Kr, luajtën një rol kryesor në historinë e Adriatikut. Më saktë ishte Roma ajo që përvetësoi anijet liburne dhe jo e kundërta. Kuptohet qartë se pas termit “pirat” fshiheshin synime me qëllime ekspansioniste të cilat kishin në thelb kontrollin e “tregtisë” në Adriatik, dhe në rast se mund të ketë pasur pirateri, kjo nuk ishte specialitet i ilirëve, në atë kohë të tjerë popuj të Mesdheut ushtronin piraterinë.

Roma, e gjetur në këto rrethana, u detyrua në vitin 226 p. Kr. të fuste në punë marinën e saj për të luftuar kundër ilirëve, e ndjekur kjo edhe nga nëntë beteja të tjera, derisa qeveritarët e saj panë se ajo nuk do të kërcënohej më prej tyre. Kjo luftë përfundoi me dobësimin e ilirëve dhe pushtimin përfundimtar të bregut lindor të Adriatikut, pushtim ky që u krye në vitin 78 p. Kr. dhe që përfundoi me marrjen e plotë të prapatokës dhe me formimin e një province të re në vitin 10 m. Kr., që mori emrin “Dalmacia”.[7]

I njëjti problem iu shfaq Republikës së Venecias. Sapo siguroi pavarësinë e saj, filloi aktivitetin detar, aq sa ju desh shumë shpejt të bindej që para se të merrte ndonjë iniciativë për ndonjë zgjerim, sigurimi i saj kërkonte një zgjidhje që të ishte në favor të problemit Adriatik: dhe ja tentativat e dështuara të dogjëve Kandiano II dhe Kandiano III më 932-948: pushtimi përfundimtar i vetë Dalmacisë dhe të ishujve e qyteteve kryesore bregdetare të operuara nga Doxhi Orseolo (998- 1000), ku u shpall “Dux Dalmaties”. Përgjatë gjithë ekzistencën së saj Republika e Venecias mbajti lart më shumë se çdo gjë tjetër “ruajtjen e brigjeve dalmate”, ashtu siç tregojnë luftërat e saj shekullore kundër Hungarisë nga (1105-1409) dhe më pas me Perandorinë Osmane (1618-1718).

Edhe Napoleoni njohu me traktatin e Presburgut (1806) nevojën për të bashkuar Dalmacinë dhe Histrian me Mbretërinë Italike. Mund të themi se Dalmacia ruan prej mëse 2000 vjet pa ndërprerje latinizmin më saktë italianizmin, asnjëherë ky i ngatërruar nga askush, madje as dhe nga qeveria austro-hungareze të paktën deri në vitin 1866. Kjo e fundit pas kësaj date filloi përpjekjet për zbehur dhe për t’i treguar të shkrira karakteristikat e saj etnike, si për Venezian Giulia ashtu dhe Histrian.[8]

Për pyetjen se sa italianë jetojnë jashtë kufijve silleshin shifra të ndryshme nga të dyja palët. Sipas irredentistëve jashtë Italisë banonin të themi një milion, po bashkë me Maltën dhe Korsikën arrijnë shifrën e një milion e treqind mijë banorëve italianë. Malta me Gozon mund të jenë rreth njëqind e shtatëdhjetë mijë italianë indigjenë. Në Tiçino jetojnë njëqind e tridhjetë mijë italian, dhe janë lombard. Të shikojmë pak këtu, italianët e Trentinos, Venecia Giulias, të Triestes që përfshin Gorician, Histrian, Dalmacinë, që janë italianët e Austrisë, ata numërohen rreth shtatëqind mijë banorë. Këta shtatëqind mijë italianë të shpërndarë në një rreze prej 700 km gjysma e tyre jeton në Trentino dhe aty janë kompakt e përbëjnë pothuajse shumicën e popullsive që jeton aty. Pastaj kemi ladinët të cilët ngatërrohen me gjermanët, mund të themi në gjuhën e diplomacisë këtu kemi të bëjmë me një “provincë pothuajse austriake” e destinuar të jetë pjesë e Italisë së re. Të gjitha këto vende të lartpërmendura ku banojnë italianë, duhet të jenë të Italisë, sakaq thuhet që Italia mund t’i marrë ato vetëm me forcën e armëve. Nëse Austria arrin në Selanik, Italia arrin në Trento.[9]

Ndërkohë Austria, për të frenuar përhapjen e gjuhës italiane bëri të gjitha përçapjet për ta zëvendësuar atë me gjuhën gjermane. Natyrisht instrumenti më i vjetër dhe më efikas për pengimin e gjuhës italiane, ishte shërbimi ushtarak. Ky shërbim kryhej vetëm në gjuhën gjermane, si italianët ashtu dhe sllavët ishin të detyruar ta mësonin atë. Sakaq, qeveria austriake shpresonte që për një farë kohë “lëvizjet irredentiste italiane” në territorin e saj të ishin thjesht partiake dhe që të mos të ndikoheshin nga zhvillimi i ngjarjeve të brendshme dhe të jashtme të Italisë. Pas këtyre lëvizjeve të Austrisë fshihej interesi i saj i vërtet, që është “sigurimi i daljes në Adriatik”. Pra, ishte thelbësore që këto lëvizje të mbaheshin të izoluara pasi rrezikonin mbijetesën e saj. Austria ndjente që në det dhe në veçanti në Lindje (Ballkan), do t’i duhej gjithmonë të ndihmohej nga gjysmë italianët, me pak fjalë duhej frenuar “italianizmi” . Pikërisht për të ruajtur këto synime, Austria zgjodhi të ndihmonte më shumë elementin sllav si kundërpeshë ndaj elementit italian. [10]

Përveç Austrisë duket se edhe vetë Italia mund të kishte probleme me irredentistë të kombësive jo italiane të cilët banonin në Itali. Pikërisht në lidhje me këtë gjuhëtari italian Graciadio Askoli, shtroi këtë pyetje[11]:

Çfarë do bënte Italia nëse grekët dhe shqiptarët e Sicilisë dhe Kalabrisë do kërkonin të drejtat politike ose privilegje që mund të bien ndesh me kushtetutën e Italisë? A ishte ky një krahasim vërtet i çuditshëm i çështjes së irredentizmit ?

Për sa i përket grekëve ata janë një pakicë e vogël. Po për sa i përket shqiptarëve?

Pavarësisht se ata janë akoma dy gjuhë folës në pjesë më të madhe le të themi bëhen rreth njëqind mijë banorë. Është e vërtetë që ushtria e Napolit kishte regjimentin “Real Macedone” o “Illirico”, e cila ishte e njohur për praninë e lartë të shqiptarëve në radhët e saj. Nuk mund as të mohohet që ndonjë arbëresh të ketë ëndërruar “Shqipërinë e Madhe” apo të mos pranosh faktin që Garibaldi të mos ketë menduar për ndihmën që mund të jepnin shqiptarët e Kalabrisë e të Molizës kur ëndërronte një zbarkim në Epir. Nuk ka asnjë italian të mos ketë parë që shqiptarët janë njerëz guximtarë dhe që ndikojnë në ekipin e politikës së Italisë.[12] Për këto arsye qeveria italiane u kushtëzua t’u njihte disa privilegje.

Si përfundim, mbështetur në dokumentet e kohës mësojmë se qëndrimi i qeverisë italiane karakterizohej nga interesa të momentit. Pikërisht në këtë periudhë qëndrimi zyrtar i Italisë ishte për ruajtjen e marrëdhënieve të mira me aleatët. Po sjellim si argument korrespondencën midis ambasadorit në Berlin Lanza, dhe ministrit të Jashtëm Tittoni. Aty thuhet:

“Qeveria Italiane mori të gjitha masat për të përhapur në Vjenë besim se kjo do dijë t’i vendosë fre manifestimeve irredentiste që përsëri po tronditin vendin… Qeveria italiane dëshironte të rivendoste në raportet midis Italisë dhe Austro-Hungarisë të njëjtët raporte harmonie dhe besimi që mbretëronin midis Italisë dhe Gjermanisë”. [13]

Me këtë lëvizje ministri Tittoni synonte të zhdukte çdo dyshim apo ndonjë keqinterpretim të gjithë elementëve të mundshëm, madje duke siguruar se nga ana e tij do merreshin të gjitha masat për të penguar çdo lëvizje të irredentistëve. Në fakt, ky qëndrim i Italisë ndikohej më shumë me situatën e Ballkanit, me shqetësimin se Austro-Hungaria “pa dëshirën e saj” mund të tërhiqej nga zhvillimi i ngjarjeve dhe të ndërhynte aty me armë. Kjo do të thoshte pushtimin e Ballkanit prej saj dhe fundin e ëndrrës së Italisë për t’u shtrirë në të.

Për të evituar një gjë të tillë, Italia nëpërmjet ministrit të Jashtëm,Tittoni riafirmonte politikën e sinqertë drejt Lidhjes Tripalëshe, e cila ishte baza kryesore e politikës së saj në të gjitha shfaqjet. Tittoni dëshironte që Austria, Gjermania dhe Italia të binin dakord në çështje të rëndësishme që interesojnë në mbajtjen e paqes në Evropë. Këtë gjë ai e lidhte me këndvështrimin e mbajtjes së status quo-së në Gadishullin Ballkanik dhe dëshirën që në rast të një aksioni ushtarak të ndërmarrë nga Austro-Hungaria përtej kufijve të saj të paraprihej nga një shkëmbim idesh me Gjermaninë dhe Italinë. Kjo nuk do të binte në kontrast me marrëveshjen austro-ruse. Për sa i përket reformave dhe detyrave për ruajtjen e paqes në Ballkan, Italia i ka kushtuar dhe do vazhdojë t’i kushtojë vëmendje. “Në lidhje me “Shqipërinë” i qëndrojmë paktit të bërë më parë”, deklaronte Tittoni .[14]

Por jo çfarë thuhet në politikë zbatohet me përpikmëri, jo zyrtarisht qeveria italiane punonte në fshehtësi për të rritur influencën në tokat irredentiste kufitare me Austrinë. Madje ajo nuk kurseu të vinte në punë reparte të tëra ushtarake në shërbim të politikës së saj. “Thuhet se ushtarët italianë silleshin si të ishin në shtëpinë e tyre” [15]

Impenjimi i ushtrisë e kthente atë në një element për shpresa nacionaliste. Por, njëkohësisht ishte një kartë tepër e rrezikshme dhe që binte në sy. Pavarësisht se bota zyrtare italiane e mohonte atë kjo bëhej për të mos qenë të kompromentuar.[16] Nga këto lëvizje të politikës italiane mund të kuptojmë se rritja e tensionit në marrëdhëniet politike midis Austrisë dhe Italisë, nuk erdhi si rezultat i shfaqjeve irredentiste, por nga politika ekspansioniste e Italisë për t’u shtrirë në Ballkan.[17] Parë edhe në një këndvështrim tjetër, politika irredentiste krijonte plotësimin dhe sqarimin e politikës ballkanike të Italisë. Dhe kundërshtari i saj ishte Austro-Hungaria.[18]

 

[1] Gazetta “La Stampa”, La storia dell’Irredentismo. Torino 15 dicembre 1932, f. 3.

[2] Pseud Adriaticus Adriaticus. Da Trieste a Valona. Il problema Adriatico e i diritti dell’Italia. Editore Alfieri & Laroix, Milano 1918, f. 114.

[3] Gazetta “La Stampa”, La storia dell’Irredentismo. 15 dicembre Torino 1932, f. 3.

[4] Po aty.

[5] Gazetta “Piemontese”, L’irredentismo e la triplice alleanza. Nr 183, 5 luglio Torino 1883, f. 2.

[6] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 45 L’Ambasciatore a Berlino, Lanza, al Ministro Degli, TittoniIl T. Riservato 2315/170. Berlino 3 dicembre 1903, f. 39.

[7] Pseud Adriaticus Adriaticus, Da Trieste a Valona…., f. 8.

[8] Po aty, f. 9.

[9] G. Ascoli, Gli irredenti. Nuova Antologia, Terza Serie, Roma 1895, f. 48.

[10] Po aty, f. 50.

[11] Po aty, f. 36.

[12] Po aty, f. 37.

[13] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 45 L’Ambasciatore a Berlino, Lanza, al Ministro Degli, TittoniIl T. Riservato 2315/170. Berlino 3 dicembre 1903, f. 39.

[14] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 205 Allegato L’Ambasciatore D’Austria-Ungheria a Roma, Pasetti a Ministro degli Esteri Austro-Ungarico, Goluchowski. febbraio 1903, f. 163.

[15] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 610 L’Ambasciatore a Vienna al Ministro degli Esteri Tittoni. R. 1302/597 Vienna 31 agosto 1904, f. 501.

[16] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 610 L’Ambasciatore a Vienna al Ministro degli Esteri Tittoni. R. 1302/597 Vienna 31 agosto 1904, f. 502.

[17] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 613 Il Ministro a Belgrado, Guccioli, al Ministro degli Esteri Tittoni. Allegato Belgrado 1 settembre 1904, f. 504.

[18] A. Wernicke, Teodor Ipen dhe Shqipëria në fokusin e Perandorisë Austro-Hungareze…., f. 80.