Nga Vepror Hasani/
Deri më sot askush nuk dinte të thoshte ndonjë gjë për fshatin me emrin “Zvicra” të ngritur nga britanikët pranë fshatit Radanj në thellësi të maleve të Leskovikut, këtu e 88 vjet më parë. Askush nuk dinte të thoshte kush ishin banorët e këtij fshati dhe ku gjenden sot ata vallë. Shumë prej banorëve të kësaj zone e kanë lënë fshatin e tyre dhe kanë ngritur shtëpi diku tjetër nëpër Shqipëri, ose kanë emigruar në vende të largëta. Familja që nuk tundet prej andej është ajo e Baki Hysës. Por edhe ata, me të cilët mundëm të komunikonim, ngrinin supet dhe thoshin: Nuk kemi dëgjuar ndonjëherë për këtë fshat me emrin “Zvicra”. Ishin të gjithë të rinj. Pastaj na pyesin: Po pse e ngritën britanikët këtë fshat në një vend kaq të vështirë për të jetuar? A nuk mund t’i çonin dot në qytetin e Leskovikut apo në Korçë? Mos vallë kanë dashur që ata njerëz t’i fshihnin diku që askush të mos i gjente dot? Banorët e mbetur në fshatin e vogël Radanj, bëhen kureshtarë dhe ngrehin një mijë pyetje, por nuk mund të marrin dot asnjë përgjigje. Deri më sot ne kishim pak, shumë pak informacion, çfarëdo që mund të thoshim, nuk mjaftonte. Dikush nga banorët e Rdanjit, pasi rri një çast i menduar, ngre zërin dhe na thotë: Mos vallë kanë qenë gjyshërit tanë dhe britanikët i sollën për të jetuar këtu? Ndoshta, mund të ketë qenë edhe kështu, por dikush duhej të kishte dëgjuar së paku për këtë histori. Për më tepër që të gjithë i mundonte pyetja, pse këtë fshat e quajtën “Zvicra”. Nga informacioni që kemi, dimë diçka me saktësi: ata ishin emigrantë.

Vjeshtë e vitit 1927
Duhet të ketë qenë vjeshtë e vitit 1927 kur një grumbull njerëzish, burra, gra, fëmijë, nëna që mbanin foshnja në krah, të moshuar, disa krejt të rraskapitur, u panë të kalonin nëpër përrenjë, duke u përpjekur të ngjiteshin rrëpirave përmes rrugëve ku mund të kalonte vetëm dhia, për të mbërritur diku, ku u ishte premtuar një copë truall. Atje do të ngrinin shtëpinë e tyre, do të merrnin nga një pendë qe për të lëruar tokën e të mbillnin farën e misrit për të prodhuar bukën e tyre të përditshme. Gjithsej ishin 20 familje. Ende nuk e dinim ku kishin jetuar më parë këta njerëz, përse kishin mbetur pa shtëpi? Kush i kishte përzënë vallë nga trojet e tyre? Mos ndoshta vinin nga Greqia apo nga ndonjë vend tjetër edhe më i largët? Ishin shqiptarë apo të huaj? Gjithë pasuria e tyre, tashmë ishte katandisur në disa çanta që ata i mbanin mbi shpinën e kërrusur nga lodhja. Asgjë nuk u kishte mbetur nga gjithçka që kishin patur. Tashmë ata ishin shndërruar në njerëz për të cilët thuhet shprehja: “të mbetur mes katër udhëve”, por në të vërtetë ata kishin mbetur mes ca maleve që vetëm rrugë nuk kishin. Edhe shtigjet i kishin të frikshme. Shpresonin shumë ta nisnin jetën edhe një herë nga e para, duke u munduar të harronin gjithçka që u kishte ndodhur. E ndalnin herë pas herë udhëtimin e tyre, për t’u çlodhur sado pak, sa herë që gjenin një vijë uji apo burimi, ku të vegjlit njomnin buzën me ujë dhe i luteshin Zotit pa pushim që t’i ndihmonte. Ata ende nuk e dinin si do të ishte vendi që u ishte premtuar. Ende nuk e kishin menduar si do ta quanin fshatin që do të ngrinin. Që vendbanimi i tyre të do të quhej Zvicër nuk e kishin menduar kurrë. Për të gjitha këto do të fillonin të mendonin më pas.

Britanikët
Vargu i gjatë i 20 familjeve shoqërohej nga disa njerëz të huaj. Ishin britanikë, anëtarë të një shoqërie bamirëse. Ata kishin marrë përsipër që në këto ditë të vështira, t’u gjendeshin pranë. Thuhej se fatkeqësinë e 20 familjeve e kishin marrë vesh edhe shoqëri të tjera bamirëse që gjendeshin në vendet më të largëta të globit. Fjala “emigrant” ka fuqinë të shpërhapet vetiu gjithandej dhe të ngjallë keqardhje te njerëzit. Ndoshta kjo ndjesi vjen nga thellësia e shekujve. Njeriut i është dashur kohë pas kohe të jetë emigrant në kërkim të një toke që jep shpresë. Madje njeriu ka lindur emigrant, i duhet të mërgojë nga një botë të një tjetër. Dhe sado i madh të jetë planeti ynë, gjithnjë gjendet dikush që loton për hallin e tjetrit. Shoqëria britanike që po u ofronte ndihmë, drejtohej nga një njeri i quajtur Herbert William Sams. Emigrantët fatkeqë besonin te ky njeri. Ai i njihte mirë hallet e tyre. Bashkë kishin kapërcyer shtigje të panjohura dhe humnera të frikshme. Tashmë nuk u duhej edhe shumë kohë që të mbërrinin. Pas një udhëtimi të gjatë, kur të gjithëve u dukej sikur nuk do të mbaronte kurrë, ata u gjendën te vendi ku do të ngrinin banesat e tyre. Që të gjithë qëndruan një çast më këmbë, vështruan rreth e rrotull gjithë kërshëri, pastaj nisën të ulen njëri pas tjetrit me një ufff, që u dilte nga shpirti i lodhur, të shoqëruar nga fjalët: “Më në fund mbërritëm!” Aty ku njeriu ka mundesinë të çlodhet, edhe sikur gjithçka të jetë skëterrë, ka dëshirën të qendrojë për të lehtësuar shpirtin e rënduar nga halli që u ka pllakosur. Kështu po ndodhte edhe me këta njerëz të pafajshëm. Gjithsesi edhe për ta ishte parashikuar një surprizë

Mbërritja
Ata u ndjenë të lehtësuar, kur panë se dikush kishte nisur të ngrinte disa ndërtesa që, ata t’i gjenin gati kur të mbërrinin. Kjo e lehtësoi shumë shpirtin e tyre. Dikujt i rrëshqiti një pikë loti. Mikpritja ka vlerat e një thesari, veçanërisht kur u ofrohet njerëzve të pashpresë. Nuk e besonin dot, nëse ato banesa ishin për ta, ose jo. “Për ne janë ngritur këto shtëpi?”- ishte pyetja e tyre. Para se të mbërrinin aty, drejtuesi i shoqërisë bamirëse britanike, Herbert William Sams kishte patur bisedime edhe me qeveritarët e vendit. Qeveria shqiptare e kishte garantuar zotin Sams se do të bënte gjithçka për të ndihmuar 20 familjet, madje do t’u siguronte edhe bukën. “ Po ,- u përgjigj Herbert William Sams,- këto do të jenë shtëpitë tuaja”. Dhe kur gjithkush prej familjeve hyri në banesën e vet, z Sams nisi t’u shpërndante një sasi misri. Drejtori i shoqërisë bamirëse kishte patur takim edhe me prefektin e Korçës, z. Zef Kadarja. Edhe prefektura e Korçës do të ofronte ndihmën e vet. Ai u bëri të ditur se shumë shpejt në këtë vend të largët mes maleve të Leskovikut do të vinte vetë edhe prefekti i Korçës që t’i shihte nga afër familjet e emigrantëve dhe të njihej me ta. Ata nuk duhej të ndiheshin kurrsesi të vetmuar. Që të gjitha këto i gjejmë të publikuara te gazeta “Zëri i Korçës”, e shtunë, 12 nëntor 1927, ku thuhet: “Sikundër dihet në katundin Radanj të nënprefekturës Leskovik, janë instaluar prej shoqërisë mirëbërëse britanike 20 familje emigrantësh. Shoqërisë në fjalë, i qenë dorëzuar 5.180 killo misër, të cilën e përndau nëpër familjet e përmendura. Pas ftimit (ftesës) të Drejtorit të Shoqërisë Britanike, z. Herbert William Sams, vajti para pak kohësh në katundin Radanj titullari i kësaj prefekture, Zef Kadarja, i cili konstatoi se të gjithë emigrantët janë instaluar mjaft mirë nëpër shtëpitë e ngrehura për ta. Për ngritjen e këtyre shtëpive kishte kontribuar misioni britanik.

Emigrantët kërkojnë ndihmë
Që pas asaj dite, ato 20 familje nisën jetën e tyre atje në thellësi të maleve të Leskovikut. Ka mundësi që ata të kenë qenë banorë të ndonjë fshati, blegtorë ose bujq. Kur nuk kishin vetëm disa ditë që kishin mbërritur aty, ata i kërkuan prefektit të Korçës që të ndihmonte çdo familje me një pendë qe. Kërkesa e tyre nuk u refuzua, madje u bënë përpjekje që gjithçka të realizohej sa më parë që të ishte e mundur. Të paktën kështu shkruante gazeta e cituar më sipër: “Tani mësojmë se emigrantët kanë nevojë për qe të lerojnë tokat e tyre dhe për këtë prefektura kërkoi nga Ministria e Punëve të Brendshme çeljen e një kredie”. Kërkesa u realizua mjaft shpejt. Tashmë emigrantët kishin filluar të ndiheshin më të qetë. Kishin filluar të besonin se edhe atje në grykat e maleve mund të ndërtohej jeta. Megjithatë, pwr ne gjithçka vazhdonte të ishte e mbuluar nga misteri. Shtypi i kohës nuk jepte shumë informacion. Ndaj edhe ne, ende nuk dinim nga ç’vend vinin dhe cilat ishin arsyet që i detyruan të emigronin drejt Leskovikut. Ishin shqiptarë apo të huaj. Gjithsesi, duke kërkuar vazhdimisht në faqet e shtypit të kohës, arritëm të mësojmë diçka më shumë. Ato 20 familje i përkisnin besimit mysliman. Me të mbërritur në Radanj, ose më saktë pranë këtij fshati, ata kërkuan që t’u vihej në dispozicion një imam që t’u drejtonte lutjet në xhami. Ishin që të gjithë besimtarë. E njëjta gazetë shkruante: “Gjithashtu këta (emigrantë) kanë shfaqur dëshirën e emërimit të një imami, i cili të bëjë dhe detyrën e mësuesit, mbasi shoqëria mirëbërse u ka meremetuar dhe xhamin pranë së cilës ndodhen dy dhoma të përdorshme për shkollë”. Drejtori i shoqërisë bamirëse britanike, vazhdonte të qëndronte ashtu si edhe më parë pranë tyre. Nga gazeta “Zëri i Korçës” mësojmë se, “më 6 të këtij muaji (nëntor 1927), z. Herbert Sams me gjith personelin e tij shkoi për në Greqi. Në këtë rast, prefekti i paraqiti në emër të qeverisë falenderjet dhe mirënjohjen për veprimet e tyre mirëbërëse”. Sipas të gjitha gjasave, britanikët i ndihmuan këto familje për një kohë mjaft të gjatë

Pse fshati i tyre u quajt Zvicër
Gjithçka duket e çuditshme, madje krejt e pabesueshme ajo që ndodhi më pas. Historia e 20 familjeve të emigrantëve (të cilën mundëm ta zbulojmë pak ditë më parë), duket se ishte përhapur mjaft shpejt në shumë vende të botës, madje kishte mundur të mbërrinte deri në Zvicër. Disa zonja zviceriane kishin mbetur të mahnitura nga historia që kishin dëgjuar për këto familje që ishin ndihmuar nga shoqëria bamirëse britanike. Ishin drithëruar nga tregimet e tyre. Duket se ngjarja nuk ka qenë aspak e zakontë. Ndaj edhe ato kishin vendosur t’i ndihmonin emigrantët e ardhur në Radanj me gjithçka mundnin. Nuk dimë saktësisht se çfarë ndihmash dërguan, sa ishte vlera e tyre, por gjithçka është e kuptueshme. Ndihma e zonjave duhet të ketë qenë e veçantë. Banorët kishin mbetur të mahnitur nga ato që u ishin dërguar. Vlera duhet të ketë qenë tepër e madhe. Në jetën e banorëve duhet të ketë ndryshuar diçka. Ndoshta ata e kanë ndier veten si në Zvicër. Çfarë u ishte dhuruar vallë? Pak rëndësi ka. Ato zonja kishin ofruar shpirtin e tyre të madh, ndaj kujtohen edhe sot e kësj dite. Lajmi ishte përhapur cep më cep të Leskovikut për gjithçka kishin bërë zonjat zviceriane. 20 familjet e emigrantëve nuk dinin si t’ua shpërblenin. Vendosën që fshatin e tyre ta quanin Zvicër në shenjë nderimi për zonjat nga Zvicra. Kërkesa e tyre u mor parasysh edhe nga qeveria. Gazeta “Zëri i Korçës”, në një artikull tjetër të saj e shpjegon kështu kështu pagëzimin e fshatit të sapokrijuar me emrin “Zvicër”: “Sipas vendimit të Këshillës ministrial, katundi i ndërtuar prej misionit britanik në Radanj të Leskovikut dhe i përbërë prej 20 shtëpish, u pagzua me emrin “Zvicër”. Ky emër iu dha për nder e kujtim të zonjave të Zvicrës që kanë dhuruar ndihmat e tyre për ngrehjen e këtij katundi”. (Zëri i Korçës, e shtunë, 3 dhjetor 1927)

ZBULOHET MISTERI
Pas njohjes me këtë histori, pyetëm banorë të zonës, por shumëkush nuk kishte ndonjë ide të qartë. Megjithatë pati edhe nga ata, që përmes e-mail-eve na dërguan mendimin e tyre se si mund të kishte ndodhur. Një fakt mjaft të rëndësishëm na solli Majlinda Dapshi, banore e asaj zonë, e cila iu referohej kujtimeve të babait të saj. Për Majlindën, 20 familjet kishin ardhur nga Korsacka, (fshat në Greqi), dhe të ndihmuar nga britanikët kishin ndërtuar fshatin e tyre pranë Radanjt, aty ku më përpara kishin qenë lëmenjtë, magazinat dhe zdrukdhtaria, pranë së cilës ishte edhe shtëpia e Ekrem Bardhës. Madje dajua i Ekremit, Xhakua,- thotë Majlinda Dapshi,- ishte kryeplak, Çfarë ndodhi me disa nga ato familje, shpjegimin e jep përsëri Majlinda Dapshi: “Disa prej tyre u arratisën, shumë të tjerë u internuan në Lushnjë e gjetkë. Largimi i Ekrem Bardhës nga fshati tregon “fatin” e gjithë familjeve të tjera”. “E ëma e Ekremit, Buleja,- thekson Majlinda,- edhe sot e kësaj dite kujtohet në fshat si “rrobaqepese” dhe grua zonjë. Gjithashtu edhe gazetari Pali Lena nga Erseka ofroi ndihmesën e vet, i cili saktësoi se fshati “Zvicra” u ngrit pranë fshatrave Radanj dhe Oseckë.Megjithatë në vijuam të gjenim edhe ndonjë fakt më shumë.

Lumo Skendo hedh dritë
Në kërkim të gjurmëve të kësaj ngjarjeje, krejt rastësisht, ne u njohëm me një artikull të titulluar: “A tale of two villages (një histori e dy katundeve), prej Hubert D. Watson, të revistës “The World’s Children”, vol. VIII. nr. 3. dhjetor 1927, London , botuar te revista “Diturija” e Lumo Skëndos (Mitat Frashërit), e cila hidhte dritë mbi këtë ngjarje. Ja çfarë thuhej konkretisht: “Këndonjësit e “Diturisë” e dinë se në Shqipëri kemi çështjen e refugjatëve, një problem aq të rëndë sa edhe të zjarrtë, të të mjerëve të ardhur nga Kosova, nga Çamëria, pastaj edhe nga Turqia, prej atyre që kishin ikur më 1914, përpara shkretimeve dhe djegieve të grekëve. Një shumicë prej këtyre të ardhurve janë vendosur në tokat disponible rreth Krujës, Durrësit dhe në Myzeqe … Vëndosja e këtyre të gjorëve-vëllezërve tanë të eksponuarë në rrezik të vdekjes, – përpiqen në vështirësi ekonomike; për tokë, për shtëpi, si edhe për një kapital, gjer sa të vijnë të korrurit e parë, problem i rëndë, që komplikohet dhe më tepër akoma kur instalimi bëhet në një vënd malarik. Ethja i korr refugjatët e mësuarë në një klimë të shëndoshë me një rreptësi të tmershme. Duke parë nevojat e një popullsie që vuan, lëngon dhe lufton me vdekjen, shoqërija mirëbërëse engleze “Save the Children Fund”, që kujdesetë për të shpëtuar foshnjat, djemtë e mbetur jetimë, mori përsipër të goditnjë (ndërtojë) dy katunde, një në Libofshë (Xhebaj), dhe i dyti në Radan (Leskovik), që të dy nga 20 shtëpi”.

Strehohen 1060 fëmijë
Revista “Diturija vijon më tej rrëfimin e saj: “I dërguari i Shoqërisë, zoti Sams ndënji afro dy vjet në Shqipëri dhe, si u krye puna, erth edhe arkëtari i shoqërisë, Zoti Watson me zonjën për të vizituarë të dy katundet, historinë e të cilëvet z. Watson po e dëften me aq simpati dhe dhembshuri njerëzore në revistën që kemi përpara syve. S’është pa dobi të kujtojmë këtu se, prej refugjatëvet gjer më sot janë instaluarë në Shqipëri 1060 fëmijë, të përndarë në 30 katunde, me shtëpi të goditura vetë prej të ardhurve dhe të bëra enkas për ta. Rreth këtyre katundeve janë çelur ara (toka bujqësore) dhe kopshte, kështu që tokës i është dhënë një vleftë e re. Një prej këtyre katundeve mban emrin Herbert (në Kavajë) për kujtim të të ndjerit, mikut tënë Aubrey Herbert, dhe si shenjë mirënjohjeje për ndihmat që bëri Kontesha Carnarvon, mëma e të ndjerit. Me këtë rast do të shtojmë se, për këtë çështje me kaq importencë të madhe për neve, për instalimin e refugjatëve – vëllezërve tanë që vijnë të forcojnë Shqipërinë tënë me numrin dhe punimin e tyre, – është mirë që të interesohet dhe vetë populli, duke qenë i bindur se çdo ndihmë dhe lehtësi që u bëhet të ardhurve së jashtmi, është dhe për forcimin e vëndit tënë”.
Dhe e vërteta është se ata gjetën ngrohtësinë e bashkatdhetarve të tyre. Megjithatë, gjithçka që mesuam ishte tronditëse: Ishte koha kur shqiptarët po i përzinin nga trojet e tyre dhe ata po gjendeshin mes katër udhëve: burra, gra, fëmijë e foshnja, pleq e të sëmurë.