Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Autoktonia e shqiptarëve dhe si kundërshtohet ajo

by

Nga NELSON ÇABEJ*/

Autoktonia e shqiptarëve është një koncept historik që rezultoi nga përpjekjet e dijetarëve të shumë fushave për të kuptuar prejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe. Autoktonia e shqiptarëve sot përfaqëson një teori të plotë koherente dhe të mbështetur  mbi një bazë të gjerë e solide të dhënash multidisiplinore, historike, gjuhësore, arkeologjike, etnografike, folklorike, mitologjike, etj. Megjithë kontributin e madh të shkencave albanologjike shqiptare, autoktonia nuk është një teori thjesht shqiptare por vepër kolektive e një numri të madh dijetarësh të rangut më të lartë europian e botëror, që u morën seriozisht me studimin e historisë, gjuhës dhe kulturës së shqiptarëve (Thunmann, Niebuhr, Malte-Brun, Bopp, Mommsen, Fallmereyer, Kretschmer, Ëilamoëitz, Schuhardt, Pokorny, Lambertz, Çabej, Katičić, etj.).

Në këtë shkrim autoktonia e shqiptarëve do të shqyrtohet në kuptimin e ngushtë, siç u përcaktua nga historiani suedez, Johann Thunmann (1746-1778), më shumë se dy shekuj më parë1, që i sheh ata si fqinjë të grekëve dhe romakëve në trojet e tyre të sotme, e jo në kuptimin e historianit gjerman Jakob Philipp Fallmerayer (1790-1861), si banorë të këtyre trojeve qysh në prehistori2. Autoktonia është një koncept relativ dhe, në kuptimin që përdoret këtu, autoktonia e shqiptarëve nënkupton prejardhjen ilire të tyre, ndërkohë që kushtet e shtegtimeve të popujve në lashtësi dhe në mesjetë mund të kenë shpurë edhe në asimilimin nga etnosi iliro-arbëror të ndonjë grupimi ose fisi të popujve fqinj të lashtësisë, ashtu siç janë asimiluar edhe fise ilire në veri të Danubit ose në Greqinë e lashtë, në të vërtetë, siç ka ndodhur edhe me çdo popull autokton në botë. Në këtë kuptim relativ, autoktonia e shqiptarëve është një realitet historik.

 

 

Autoktonia e shqiptarëve ka marrë vlerën e një fakti historik

 

Hamëndje rreth prejardhjes së shqiptarëve janë shprehur edhe më parë, por i pari që arriti në përfundimin shkencor se gjuha shqipe ishte pasardhëse e ilirishtes, që është folur në pjesën perëndimore të Ballkanit të lashtë është Ëilhelm Gotfried von Leibniz (1646-1716), mëndja më universale (filozof, matematikan, inxhinier, gjuhëtar, etj.) e kohës, i njohur ndryshe si Aristoteli i kohëve moderne. Në ato që tanimë njihen si tre letrat shqiptare të Leibniz-it, nga analiza që i bëri fjalorit të Frang Bardhit dhe një vepre (mbase Doktrina e Krishterë) të Pjetër Budit, me kërkesë të bibliotekarit të Bibliotekës mbretërore të Berlinit, ai arriti në përfundimin shkencor se gjuha shqipe “ishte gjuha e ilirëve të lashtë”3. I dyti punim serioz lidhur me prejardhjen e shqiptarëve doli nga pena e Thunmann-it në veprën “Kërkime në Historinë e Vëndeve të Europës Lindore”. Duke u mbështetur në të dhëna gjuhësore dhe historike, ai arriti në përfundimin se shqiptarët janë pasardhës të ilirëve: “Në historinë e tyre nuk kam gjetur gjurmë të ndonjë imigrimi dhe gjuha e tyre ka dhënë dëshmi të tilla të fatit të këtij populli, që unë nuk mund të mos shoh në ta fqinjët e lashtë të grekëve dhe shtetasit e Romës. Por të dyja këto mua më tregojnë ilirët” 1.

Përpjekja më e gjithanshme dhe më e suksesshme për argumentimin e autoktonisë së shqiptarëve u bë nga studiuesi gjerman Johan Georg von Hahn (1811-1869) në veprën fundamentale të albanologjisë “Albanesische Studien”. Duke njohur mirë jo vetëm burimet e shkruara të lashtësisë dhe ato moderne, por edhe gjuhën shqipe, natyrën, psikologjinë dhe kulturën popullore shqiptare dhe trojet shqiptare, ai arriti të bënte një analizë dhe sintezë të madhe të të dhënave voluminoze mbi historinë, gjuhën, zakonet dhe mitet e shqiptarëve, të cilat e shpunë në përfundimin se “shqiptarët e sotëm janë pasardhësit e banorëve origjinalë parasllavë të vëndit”4.

Nga fundi i shekullit XIX  u zbuluan lidhje interesante midis mesapishtes dhe ilirishtes në emrat e fiseve (fisi i konëve dhe kaonëve, fisi japigëve dhe japodëve, etj.), emrat e njerëzve (Dasius  dhe Dasimius, Trosius  dhe Trosantius,  Artus dhe Artorius), si dhe disa emra vendesh (Brindisi me bri etj.) dhe fjalë të veçanta, që mund të shpjegoheshin me anën e shqipes (p.sh. bilia për bijë, etj.). Këto fakte gjuhësore, krahas disa të dhënave historike dhe arkeologjike kanë bërë që qysh nga ajo kohë të pranohet përgjithësisht se fiset mesape mërguan nga trojet e Ilirisë së jugut në siujdhesën italike rreth shekullit X p.e.s.

Në kryeveprën ende të patejkaluar të historiografisë perëndimore “Historia e Romës”, Teodor Mommsen (1817-1903) i quajti shqiptarët e sotëm “pasardhësit e pastër më të fundit të ilirëve” 5 dhe epirotët “shqiptarë të lashtësisë”. Ai shkruante: “epirotët trima, këta shqiptarë të lashtësisë, e ndoqën (Piron – N.R.Ç.) me besnikërinë e trashëguar dhe me entusiazëm të përtëritur djaloshin e guximshëm, ‘shqiponjën’, siç e quanin ata.”6

Paul Kretschmeri, njeri nga helenistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve, ka shkruar: “Pohimi se gjuha shqipe është faza më e re e ilirishtes së lashtë ose, siç është shprehur me të drejtë dhe me kujdes G. Meyeri, përfaqëson një nga dialektet e lashta  ilire, sipas gjithë të dhënave, është aq probable dhe e arsyeshme sa që për ta kundërshtuar duhen sjellë argumenta me shumë peshë”7  (Te plote do ta lexoni ne Diellin e Printuar)

Rubrika e Diellit: QAFA E BOTËS DHE KEPI I POTEIDONIT

by

Nga Prof. Nelson ÇABEJ/

Duke përshkruar bregdetin jonian të Epirit nga veriu në jug Straboni shkruan: “…malet Keraune dhe pas tyre njeriu arrin në Onkesm… Pas Onkesmit vjen Poseidiumi e gjithashtu edhe Butrinti…kurse Phoenice (Finiqi i sotëm –N.R.Ç.) gjëndet mbi gjirin që është në Butrint”1.

Ky Poseidium në shënimet e botimit anglisht të Gjeografisë së Strabonit është identifikuar me kepin e Shkallës, që ndodhet në jug të Sarandës, përballë Korfuzit. Por gjeografi aleksandrin Ptolemeu, duke ruajtur renditjen e Strabonit, e vendos kepin e Poseidonit, Poseidon akron (Ποσείδιον ἄκρον) në koordinatat 450 35’ dhe 380 10’, d.m.th. në jug të gjirit të Butrintit, të  cilin ai e vendos në  koordinatat 450 45’ dhe 380 20’ 2. Po të mbështetemi në këto të dhëna të Ptolemeut, kepi i Poseidonit duhet të ndodhet jo në veri por në jug të Butrintit dhe kandidati  më i mundshëm nga ana gjeografike për tu identifikuar me kepin e Poseidonit do të ishte pika bregdetare ku kalon kufiri i sotëm midis Shqipërisë dhe Greqisë.

Për të përcaktuar se cili nga këta dy lokalizime i përgjigjet së vërtetës, duhen mbajtur parasysh:

Së pari, se Straboni, si historian, mund të mos ketë pasur njohuritë që kishte gjeografi Ptoleme ose t’i ketë kushtuar pozicionit gjeografik të vendeve që përshkruante po atë rëndësi që duhej ti kushtonte Ptolemeu, qëllimi themelor i të cilit ishte lokalizimi në hartë i vendeve që përshkruante.

Së dyti, se në të dhënat e Strabonit, nuk thuhet shkoqur se Poseidiumi ndodhej në veri të Butrintit.

Së treti, se kordinatat që jep Ptolemeu, e vendonis kepin e Poseidonit në jug të Butrintit.

Le të kujtojmë edhe një herë se emrat e vëndeve shpesh ruhen për kohë të gjata dhe emri Poseidon i kepit po kështu mund të jetë ruajtur në ndonjë vëndemër lokal. Por para se të bëjmë këtë duhet të shpjegojmë arsyen përse duhet të jetë përdorur emri një perëndije  të lashtë greke për emërtimin e një kepi në një rajon iliro-epirot. Në këtë rast përgjigja nuk është as e vështirë as e komplikuar: kepi ndodhet pranë Butrintit,
një vëndbanim iliro-epirot qysh nga shekulli XII p.e.s., i cili duke filluar nga shekulli VII p.e.s. u popullua edhe me kolonë grekë.

Për të gjetur se cili nga dy kepet e sotme të jugut të bregdetit jonian të Shqipërisë i përgjigjet kepit të Poseidonit (Poseidiumit), përsëri mund të na vijë në ndihme hetimi i vëndemrave të sotëm të atij rajoni të ngushtë. Në këtë hetim vëmëndjen ta tërheq vëndemri Qafa e Botës, që gjëndet rreth dy kilometra në perëndim të Konisploit, afër kufirit shtetëror të Republikës së Shqipërisë me Greqinë gjëndet, nëpër të cilën deri në vitin 1912 kalonte rruga që lidhte pellgun e Delvinës me pjesët më jugore të Çamërisë. Në vështrimin e parë duket si e pamundur që duke kaluar nëpër gojën e shqiptarëve, vëmdemri Poseidon të  jepte emrin “bota”. Por nga pikëpamja e fontetikës së shqipes ky evolucion bëhet plotësisht i mundshëm në qoftë se do të mbajmë parasysh një fakt të dialektologjisë së lashtë greke.

Autorët të dhënat e të cilëve u përdorën në këtë shkrim, Straboni dhe Ptolemeu,  janë autorë grekë të periudhës romake të cilët shkruanin në greqishten klasike ose të koinesë, por kolonistët grekë të Butrintit, që kishin ardhur nga Kerkira flisnin në dialektin dorik (ata ishin me prejardhje nga Korinthi) dhe në dialektin dorik perëndia quhej Poteidon dhe jo Poseidon. Për të gjitha arsyet e mësipërme, si dhe duke u mbështetur në faktin që në dialektin dorik, i cili ishte në përdorim në kolonitë greke të lashta të Jonit dhe të Adriatikut, emri perëndisë së detit shqiptohej Poteidan (Ποτειδάν) unë  parashtroj këtu dy hipoteza:

  1. Kepi Poteidan ndodhej në jug      të Butrintit të lashtë, aty ku ndodhet me të vërtetë  një kep, në  kufirin e skajit jugor të Republikës së      Shqipërisë me Greqinë.
  2. Toponimi i sotëm Qafa e Botës      është forma e sotme, e evoluar, e një toponimi të  lashtë       ilir, Qafa e Poteidonit.

Për vërtetimin e hipotezes së parë unë sjell të dhënat e paraqitura më parë në këtë shkrim rreth pozitës gjeografike të  këtij kepi, bazuar në të dhënat e burimeve të lashta.

Vërtetimi i hipotezës së dytë rreth lokalizimit të kepit të Poteidonit bazohet në argumente gjuhësore. A lejojnë regullat e fonetikës historike të shqipes evolucionin e formës së lashtë Poteidon në Botë? Rregullat e fonetikës shqipe duket se thonë ‘po’.

Ne dimë me siguri se mbaresa –on e Poteidon-it do të humbiste që në lashtësinë e vonë. Në një fazë më të vonshme do të ndodhte shndërrimi  eiài, që do të  nxirrte formën Potida dhe, me asimilim, Potita. Humbja e regullt e t-së ndërzanore në fund të emrit (e me shumë të gjarë, edhe veprimi i etimologjiisë popullore) shpuri në formën e sotme Bota (Qafa e Botës).

Të gjithat këto dukuri shndërrimesh fonetike në skajin më jugor të Shqipërisë kanë nisur qysh në lashtësi kur po ndodhte procesi i zhvillimit të gjuhës shqipe, si bijë e ilirishtes, dhe kjo përfaqëson një provë tjetër gjuhësore të pranisë së shqiptarëve në atë territor qysh në lashtësinë klasike.

Referimet

1. Strabo Geography, Libri VII, 7, 5 “Κεραυνίοις ὄρεσι, καὶ μετὰ ταῦτα Ὄγχησμος …μετὰ δὲ Ὄγχησμον Ποσείδιον καὶ Βουθρωτὸν ….τοῦ δὲ κατὰ Βουθρωτὸν ἡ Φοινίκη”.

2. Claudii Ptolemaei,  Geographia,  III, 14, 4.

Rubrika e DIELLIT: Tingëllime vëndemrash ilire-BAIAKE

by

Ku e hodhi stuhia Odisenë?/

Nga Nelson ÇABEJ/

Pozita gjeografike në Ballkanin perëndimor i bëri ilirët që në një numër rastesh të shërbenin si medium përmes të cilit bota perëndimore u njoh me botën e lashtë greke. Kështu, sipas arkeologut gjerman Wolfgang Helbig (1839–1915) emri etnik grekë (graeci) u përhap në botën perëndimore nëpërmjet iliro-epirotëve, të cilët ishin në kontakt me një fis të vogël të Greqisë së lashtë, të quajtur graikoi (γραικοί) dhe e përdorën emrin e atij fisi për të treguar tërë bashkësinë e fiseve të lashta që kishin të njëjtën gjuhë, prejardhje dhe kulturë. Helenisti i madh Paul Kretschmer, mendonte se kjo ndodhi në një epokë prehistorike, para se ndër ata vetë të gjente përhapje emri “helenë”1, që ishte gjithashtu emëri i një fisi të lashtë grek.

Përhapja e emrit “grekë” qysh në lashtësi ndër romakët lidhet me emigrimin e fiseve iliro-epirote, të njohur me emrin e përgjithshëm “mesapë” në Siujdhesën Apenine, nën presionin e dyndjes egjeane ose dorike rreth shekullit XII ose XI, p.e.s. Përmes romakëve, më vonë, ky emër u përhap në tërë kryetruallin (kontinentin) Europian.

Me sa duket, përmes ilirëve, te romakët kaloi edhe emri Ulisses, që është forma latine  e Odisesë. Por, lind pyetja  “Si shqiptonte heroi emrin e tij Odiseus apo Ulisses? Odiseus apo Oliseus?”. Latinët e shkruanin emrin e tij Ulixes dhe Olixes dhe jo Odyseus sepse ata nuk e morën këtë emër nga eposi jonian por nëpërmjet mesapëve, fiseve iliro-epirote që emigruan nga Iliria jugore në Italinë e jugut. Kretschmer-i mendon se l- e Ulixes ka dalë “nga një burim joepik”. Në Athinë, Beoti dhe në Korinth emri i heroit në një sërë mbishkrimesh del si Olysseus (Όλυσσεύς), Olyteus (Όλυττεύς), Olyseus (Όλυσεύς) dhe jo Odyseus (Όδυσσεύς). Këto të krijojnë përshtypjen, shkruan ai, se Odysseus (Όδυσσεύς) i përket vetëm eposit jonik të Homerit dhe ka dalë nga origjinali Olysseus (Όλυσσεύς) nëpërmjet etimologjizimit popullor të fjales greqishte të lashtë odissestai (όδύσσεσϑαι) që do të thotë “të zëmërohesh”. Kretschmer-i ka argumentuar se shndërrimi i anasjelltë d>l  është i pamundur sepse nuk është karakteristik për greqishten2.

Kretschmer-i, ashtu si Helbigu dhe Vilamovici, beson se edhe saga e Odisesë është një sagë epirote3 dhe ka treguar se në dialektin epirot të ilirishtes njihet mundësia e shndërrimit d à l (siç ka ndodhur me emrat e lashtë ilirë të njerëzve, Dasimos à Lasimos4). Këtu duhet kujtuar edhe se të shumtën e herëve  d e ilirishtes ka dhënë  dh në shqipe e kjo vihet re ende sot në disa nëndialekte në jug (Gjirokastër) e në veri (Shkodër) të Shqipërisë ku dh alternohet me ll (p.sh., radhë à rallë dhe dhogë à llogë, etj.).

Në eposin homerik ilirët nuk kanë luajtur vetëm rolin e ndërmjetësit për përhapjen dhe njohjen në perëndim të fqinjëve të tyre grekë. Fqinjësia e lashtë me grekët ka bërë që ilirët, me sa duket, mund të kenë qënë edhe subjekte të atij eposi, siç është vënë në dukje edhe nga Engjëll Sedaj, kurse qytetet e tyre – kanë qënë sheshe veprimi të heroit të munduar e të papërkulur, Odisesë.

Pa u ndalur në pikëpamjen e shprehur nga një numër studjuesish rreth prejardhjes epirote të vetë heroit, natyra meditative dhe gjakftohtësia e të cilit sipas Karl Shuhardit (Carl Schuchhardt (1859-1943), bën kontrast të theksuar me botën heroike të Akilit, Agamemnonit, etj.5, do të ndalem këtu vetëm në një vrojtim tjetër të Kretschmer-it.

Homeri tregon se Odisea shkoi në Skeria (Σχερία) ku banonin phajakët (Φαίακες) [këtu  është ë rëndësishme të mbahet mënd se Φ (phi) në greqishten e lashtë shqiptohej ph (si në anglishten uphill, p.sh.), e jo f, siç u shqiptua ajo më vonë në greqishten bizantine dhe greqishten e sotme). Te “Odisea” lexojmë se heroi:

 

”…në  ditën e njëzetë arriti në Skeria, në tokën pjellore të pheakasve.”6

 

Është e vërtetë se në kohën e tij historiani grek Straboni (64/63 p.e.s.-24) shkruante: “…ai la Kersikratin, një komandant i fisit të Heraklidëve që të zbresë me një pjesë të ekspeditës në atë që tani quhet Korkira, por më parë quhej Skeria; Kersikrati, megjithatë, i nxori liburnët që ishin zotër të ujdhesës dhe krijoi aty një koloni”7. Nga ky njoftim i Strabonit del se, ashtu siç dihet mirë, banorët e Korfuzit në kohën e luftës së Trojës kanë qenë ilirë të fisit iliro-verior të liburnëve8 (Kiepert, H. (1881). A Manual of Ancient Geography. Macmillan and Co. London, p. 174) dhe kolonizimi grek i Korfuzit, nisi nga mesi i shekulli VIII, pikërisht në vitin 733 p.e.s. nga kolonë dorianë të qytet-shtetit të lashtë grek, Korinthit8, kurse ngjarjet që përshkruhen në “Odisea”  kishin ndoshur 4-5 shekuj para atij kolonizimi, kur Korfuzi ishte ende një ujdhesë ilire, që do të nënkuptonte se Odisea zbriti në një ujdhesë ilire.

Deri sot, përgjithësisht, Phaiaka e Odisesë është identifikuar me Korfuzin, por, vëren Kretschmeri, fakti që në epos tregohet se Phaiake ndodhej në Skeria (Σχερία), që në  greqishten e lashtë do të thotë terë ose kontinent, dhe është sinonim i fjalës Epir (Ήπειρος), të bën të mendosh se Phaiake mund të ndodhej në Epir. Sepse është e pabesueshme që grekët e lashtë të mos e dinin se Korfuzi ishte ujdhesë. Duhet mbajtur mënd edhe se në Korfuz nuk gjënden gjurmë të vëndemrit të lashtë Phaiake (Φαίακε).

Këto na bëjnë që ta kthejmë vëmëndjen nga një historian më i vjetër i lashtësisë greke, Hekateu (rreth 550 p.e.s.-rreth 476 p.e.s.), i cili na njofton se në Epir gjëndej një vëndbanim ose qytet me po këtë emër, Baiake (Βαιάκη). Hekateu e lokalizon Baiake-n në Epir. Sot pranohet përgjithësisht se vëndbanimi i lashtë me emrin Baiake ka qënë në Epir9.

Edhe Stefan Bizantini jep një fakt me vlerë për identifikimin dhe lokalizimin e qytetit të lashtë. Ai njofton se Baiake (Βαιάκη) ndodhej në territorin e fisit të kaonëve10, njoftim që na i ngushton zonën e kërkimit nga pika më jugore e Republikës së Shqipërisë në krahun perëndimor të lumit Vjosa deri në gjirin e Vlorës. Faktet e mësipërme përbëjnë arsye të mjaftueshme për t’i kërkuar gjurmët e vëndemrit të lashtë Phaiake brenda këtyre kufijve në Shqipërinë e jugut.

Duke shqyrtuar toponiminë e sotme të kësaj zone, menjëherë të tërheq vëmëndjen emri fshatit të sotëm Bajkaj, në afërsi të Delvinës. Hipoteza ime duket se konfirmohet jo vetëm nga përputhja gjuhësore e habitshme e emrit të qytetit të lashtë Baiake me emrin e fshatit Bajkaj të Delvinës, por edhe nga fakti që ky fshat është ngritur mbi themelet e një vendbanimi prehelenistik. Arkeologët shqiptarë kanë zbuluar aty një vendbanim prehistorik të epokës së bronxit,  d.m.th. që ekzistonte të paktën qysh prej kohës kur mendohet të jenë zhvilluar lufta e Trojës dhe ngjarjet e eposit homerik, nga fundi i mijëvjeçarit II p.e.s.  Më tej akoma, fshati Bajkaj jo vetëm që në atë kohë ishte më pranë detit, por ka pranë edhe një lumë që na kujton lumin ku Nausikaa me shërbëtorët e saj shkoi me karrocë për të larë “te rrymat e bukura të lumit”11.

Duhet mbajtur mënd se forma Φαίακες, që del në eposin homerik shqiptohej sic shkruhet  Phaiake (sepse φ në greqishten e lashtë shqiptohej ph dhe jo f). Ne nuk dimë se kur ndodhi shndërrimi i aspirates indoevropiane bh në bashkëtingelloren e thjeshtë b në ilirishte (në greqishten e lashtë ajo dha ph). Në qoftë se kjo nuk kishte ndodhur ende në kohën e luftës së Trojës, atëhere, në përputhje me rregullat e fonologjisë së lashtë ilire, vendbanimi në atë kohë mund të jetë quajtur Bhaiake. Kjo mund të shpjegojë edhe faktin që ndërsa poeti e quante Phaiake, më vonë Hekateu (rreth 550 BC – rreth 476 BC), një historian që jetoi disa shekuj më vonë, e shkruante emrin e vendbanimit të lashtë – Baiake (në këtë kohë processi i shndërrimit të bh indoevropiane në b në ilirishte mund të kishte përfunduar). Forma Baiake që del te Hekateu është e beuseshme sepse, si historian, ai do të kujdesej më shumë për shqiptimin e drejtë të vëndemrit.

Mund të përfytyrohet se forma prehistorike e toponimit ka qenë *Bhaiake, nga e cila, sipas regullave të fometikës iliro-shqiptare, ka dalë forma historike ilire Baiake që jepet nga Hekateu.

Evolucioni i formës së lashtë dëshmuar Baiake deri në formën e sotme të  toponimit shqiptar Bajkaj, është plotësisht i mundshëm për të mos thënë i pashmangshëm:

Bhaiake à Baiake à Bajke à Bajkaj (me prapashtesën karakteristike –aj të shqipes).

Kështu, në bazë të hipotezës se Phaiake (Φαίακες) është forma prehistorike (në shekujt XII-XI p.e.s.) homerike e vendbanimit iliro-epirot Baiake (Βαιάκη), të dëshmuar nga  Hekateu  ne shekullin VI p.e.s. dhe  Stefan Bizantini (sipas tij) në fjalorin e tij gjeografik në shekullin VI10 ne arrijmë në përfundimin paraprak se Baiake ndodhej po aty ku gjëndet sot fshati Bajkaj, në afërsi të Delvinës.

Kështu, të dyja format (Phaiake dhe Baiake) që dalin në burimet e lashta greke do të mund të evoluonin në formën e sotme Bajkaj, në përputhje të plotë me regullat e fonetikës historike të shqipes, si vazhduese e drejtpërdrejtë e ilirishtes.

Nga sa  më sipër,  mund te arrihet në përfundimet paraprake se:

Së pari, qyteti Phaiake (Φαίακες,), që del në eposin homerik, ndodhej në kontinent (Σχερία), d.mth. në Epir e jo në ujdhesën e Korfuzit.

Se dyti, kudo që të ndodhej Phaiake/Baiake, në Epir apo në Korfuz, Homeri na tregon se Odisea zbriti në një teritor jo grek sepse, dihet me siguri që Korfuzi në kohën e luftës së Trojës ende banohej nga ilirë veriorë (liburnët) e jo nga grekë, të cilët, sipas historianëve grekë të lashtë, e kolonizuan ujdhesën e Korfuzit disa shekuj pas luftës së Trojës.

Së treti, se, në dritën e fakteve të mësipërme, teza Kretschmerit, Wilamowitz-it etj. se saga e  Odisesë është një sagë epirote meriton të rishqyrtohet.

 

 

Referencat

 

1. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenboeck and Ruprecht, Göttingen, f. 280.

2. Kretschmer, P. (1986). Po aty, f. 280-81.

3. Kretschmer, P. (1896). Po aty, f. 281.

4. Kretschmer, P. (1896). Po aty, f. 282.

5. Schuchardt, C. (1935). Alteuropa: Kulturen, Rassen, Völker. 3. Aufl., W. de Gruyter, Berlin.

6. Homer, Odyssey, Libri V, 34-35: “ἤματί κ᾽ εἰκοστῷ Σχερίην ἐρίβωλον ἵκοιτο,
Φαιήκων ἐς γαῖαν,.

7. Strabo Geography, 6, 2: “τοῦ τῶν Ἡρακλειδῶν γένους Χερσικράτη συνοικιοῦντα τὴν νῦν Κέρκυραν καλουμένην, πρότερον δὲ Σχερίαν. ἐκεῖνον μὲν οὖν ἐκβαλόντα Λιβυρνοὺς κατέχοντας οἰκίσαι τὴν νῆσον”.

8. Kiepert, H. (1881). A Manual of Ancient Geography. Macmillan and Co. London, f.. 174.

9. An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation by Mogens Herman Hansen, 2005, f. 339.

10. Stephani Byzantii ethnicorum quae supersunt. Red A. Meineke, 1849, Berlin.

 

11. Homer, Oddysey 6, 85: “ποταμοῖο ῥόον περικαλλέ”.

 

Rubrika: Tingëllime vëndemrash ilire- KU JETON ONHESMI SOT?

by

Në gjurmët e një vëndemri të  lashtë/

Nga NELSON ÇABEJ/

Deri sot nuk ka qënë e mundur që Onhesmi (greqishte e vjetër Ὄγχησμος dhe latinisht Onchesmus) të radhitet krahas atyre vëndemrave ilirë që provojnë autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre të sotme.

Onhesmi mendohet të ketë qënë qytet-port i kryeqendrës së fisit të madh iliro-epirot të kaonëve, Phoinike (sot fshati Finiq). Ai u themelua nga shekulli III p.e.s. Pas rrënimit të qytetit nga inkursionet barbare dikur në shekullin VI (551) , emri i qytetit nuk del më në burimet historike dhe gradualisht u fshi edhe nga kujtesa historike e banorëve të rajonit.

Në shekullin XIX, topografi dhe antikuariani britanik, koloneli William Martin Leake1 tregon se në vëndin e Onhezmit të lashtë, rreth dy shekuj më pare, kishte parë rrënoja të shumta të qytetit të lashtë të rrethuara nga mure me rreth njëzet kulla. Brënda mureve gjëndeshin akoma mbeturina kishash, shtëpish dhe hauzesh. Muret e lashta shërbenin si një vathë e madhe për kopetë e dhënve të shqiptarëve që dimëronin aty bagëtinë, në kohën që fshatrat e tyre ishin të mbuluara me borë. Brënda mureve tani gjëndej një vëndbanim vogël, që, sipas tij, njihej me emrin Skala/Skela, emër që vinte nga turqishtja Iskéle. Në port ishin edhe zyrat e doganës. Në majën e malit në rëzën e të cilit ndodhej Skala/Skela gjëndej kisha e dyzet shënjtorëve (greqisht Άγίου Σαράνταα ‘dyzet shënjtorët’). Nga fillimi i vitëve 30 të shekullit XIX pranë kishës Ali Pasha Tepelena ngriti edhe një fshat të ri (çiflig të tij), që u quajt me po ketë emër, Άγίου Σαράντα. Deri nga fundi i shekullit XIX ky port i vogël u njoh kryesisht si skela e Delvinës ose thjesht Skela, ku ka punuar për pak kohë si nëpunës dogane poeti ynë kombëtar Naim Frashëri. Vetëm nga  vitet 30 të shekullit XX ajo filloi të njihej shkurt me emrin Saranda. Edhe italianët e kanë njohur atë si Santi Quaranta (dyzetë shënjtorët).Në burimet e shkruara Onhesmi del për herë të  parë  te Ciceroni (106-43 p.e.s.) 2, në  gjysmën e parë  të  shekullit I p.e.s., në një letër që ai i shkruante Attikusit:

“Unë arrita në Brindisi në 24 nëntor, pas një udhëtimi me fat: aq bukur “frynte  nga Epiri onhezmitja – më e buta e të gjitha flladeve”

Në  gjysmën e dytë  të  shekullit I p.e.s. Onhesmi përmendet nga Straboni, i cili tregon se

“Në këtë interval është Panormos (Palermo e sotme në Himarë –shënimi im – N.R.Ç) një port i madh në qendër të maleve Keraune dhe pas këtyre maleve vjen Onhesmi, një tjetër port, përballë të cilit gjenden skajet perëndimore (duhet veriore – N.R.Ç.) të Kerkirës (Korfuzit të sotëm)”3.

Pas tij, Dionisi i Halikarnasit, që ka jetuar në shekullin I p.e.s. dhe në shekullin I të erës së re, ka shkruar:

“Trojanët prej Butrotit, duke ndjekur anën e detit arritën tek limani që atëhere quhej Anhisi e që sot ka një emër të  paqartë  (pra, me sa duket, Onkesmi  apo Ankiasmos)  dhe prej këndej, pasi i ndërtuan një faltore Afërditës, çanë detin Jon.”4

Ptolemeu, në shekullin II jep si koordinata të gjirit të Onhesmit (Ὄγχησμος λιμήν) 450 20’ dhe 380 35’, duke e vendosur atë afërsisht midis limaneve Panormos dhe Kasiope5. Më së fundi, në shekullin VI, Hierokli në “Synecdemus” (Guidë) bën fjalë për Ankiasmos (Άγχιασμός), që ai e rendit pas Finiqit (Phoinike) dhe para Butrintit (Bouthrotos)6 dhe që në kohën e tij bënte pjesë ndër dymbëdhjetë qytetet e Epirit të  Vjetër.

Sipas A. Baçes, ndonëse vëndbanimi ishte më i lashtë, tiparet e qytetit ai fitoi nga shekulli I p.e.s. kurse shkallën më të lartë të zhvillimit ai e arriti në shekujt II-III. Pas shekullit IV, kriza e sistemit sklavopronar dhe dyndjet barbare kushtëzuan rënien e tij. Në shekullin VI (viti 551), sulmi i 300 anijeve ostrogote të prira nga Totila, solli rrënimin e qytetit7.

Kështu, nga burimet historike të sipërpërmendura ne kemi shturë në dorë këto materiale:

1. Variantin më të hershëm të emrit të qytetit, që del te Straboni në shekullin I p.e.s. në  formën Onkesmos (Ὄγχησμος)3, te Dionisi i Halikarnasit4, por edhe te Ptolemeu5.

2. Emrin Onkesmites të erës që frynte në Kaoni nga jug-perëndimi,

3. Variantin më  të vonë të  tij, Ankiasmos (Ἀγχιασμός), që del së pari te Dionisi i Halikarnasit në  shekullin I e më  së  fundi te Hierokli në shekullin VI6.

Mungesa thuajse e plotë e e njohurive mbi leksikun e ilirishtes e bën të vështirë dhe të pasigurtë çdo hamendje rreth prejardhjes së emrit të lashtë të kë tij qyteti.

Për grekët e lashtë, siç është shprehur Dionisi i Halikarnasit, emrat Onkesmos dhe Ankiasmos kanë qenë të paqartë. Atëhere mund të pyetet se ç’kuptim mund të kishte në ilirishte ky vëndemër.

Në vëndemrin Onhesmos mund të kemi të bëjmë me një kompozit (on dhe kesm-os). Kjo on- do të mund të dilte nga rrënja indoevropiane *we – fryn, nga e cila ka dalë emri *wentos – erë. Në ilirishte, ashtu si dhe në greqishten e lashtë (άνεμος), w ballore do të  binte duke dhënë  *ent– à *ant à *an (shndërimi nt > n është karakteristik për ilirishten).

Gjymtyra e dytë e kompozitës, kes–kias, mund të ketë dalë nga një rrënjë  indoevropiane *kai – ngrohtësi, që mund të evoluonte si vijon:

*kai à *kes à *kias, e ngrohtë

Nga sa më sipër mund të konstruktohet një herë forma më e lashtë “an(os) + *kes = *Ankes, të cilën na i jep Dionisi i Halikarnasit si Ankis, që mund të kishte kuptimin  “i ngrohur nga era”, por prejrejardhja e -m- së në evolucionin *Ankes à *Ankesmos mbetet e pashpjeguar.

Shpjegimi i prejardhjes së vëndemrit Onkesmos mund të jetë vështirësuar edhe nga shtrëmbërimet e mundshme në shqiptimin dhe shkrimin e këtij vëndemri iliro-epirot nga autorët e lashtë grekë e romakë. Evolucioni i vendemrit, deri në shekullin VII, në bazë të regullave të fonetikës së protoshqipes, që lindi në shekujt e parë të erës së re, mund të përfytyrohet si vijon:

 

Onkesmos                      shekulli  I   p.e.s.

Ankesmos                             “      “     “.

Ankiasmos                            “      II    “.

*Ankiasma(s)                        “     III    “.

*Nqashma = Ngjashma        “      VII    “.

*Gjashma                              “      IX    “.

 

Tanimë kemi arritur në momentin e dytë themelor të këtij hetimi. Në burimet e shkruara  mesjetare bizantine kjo formë e konstruktuar, Gjashmë, nuk gjëndet, por në toponiminë e sotme lokale të tërheq vemendjen ekzistenca e vendit të quajtur Gjashtë, dhe e toponimit të lidhur me të, Qafa e Gjashtës, që gjëndet në hyrje e në afërsi të drejtpërdrejtë  të Ankesmosit të lashtë (Sarandës së sotme)  si një rrugë kalimi për në këtë qytet të lashtë e të ri bregdetar. Të dhënat e gërmimeve arkeologjike tregojnë madje se themelimi dhe zhvillimi qytetit Onkesm ka nisur nga “Gjashta”, duke u shtrirë gradualisht drejt detit.

Emri i qytetit mund të jetë zhdukur nga vetëdija e popullsisë lokale por ka pasur gjithënjë  një qafë që të shpinte në qytetin e zhdukur dhe një vëndbanim në afërsi të tij. Në atë  qafë dhe në atë vëndbanim mund të jetë përjetësuar emri i qytetit në format *Qafë e Gjashmës dhe Gjashmë.

Shndërrimi Qafë e Gjashmës në Qafë e Gjashtës është produkt i etimologjisë popullore   (nga gjermanishtja Volksetymologie), një dukuri gjuhësore e shndërrimit të formës së një fjale “pa kuptim” (për shkak të mosnjohjes së prejardhjes së saj) në një fjalë “me kuptim”. Në rastin e Gjashtës, ajo mund të ketë dalë nga Gjashma në një periudhë kur kujtimi i qytetit, tanimë nën tokë, ishte shuar. ‘Gjashma’, nuk ka ndonjë kuptim në shqip por ajo merr kuptim me një ndryshim “të vogël” të m-së në t, duke u shndërruar në numërorin themelor gjashtë. Etimologjia popullore është burim i shumë fjalëve, në gjuhë të ndryshme indoevropiane. Nje rast i mirënjohur i ngjashëm në latinisht është ai i veprimit të etimologjisë popullore në evolucionin e emrit të një qyteti pararomak në Italinë e jugut. Qyteti Maloeis, në greqisht kishte kuptimin “me fruta”. Pasi Italia e jugut ra nën pushtimin romak, këta të fundit që, sigurisht, nuk e dinin prejardhjen e emrit të qytetit u munduan t’i jepnin “kuptim”, ta etimologjizonin Maloeis-in  dhe e gjetën atë në një fjalë latine që tingëllontë e afërt me të, Maleventum, që donte të thoshte “era e keqe”, që për latinët “kishte kuptim” edhe pse s’kishte asnjë lidhje me prejardhjen e emrit origjinal të qytetit.

Lidhur me prejardhjen e vëndemrit Qafa e Gjashtës duhet mbajtur parasysh edhe se numërorët në Shqipëri nuk përdoren për të emërtuar qafat. Mund të përfytyrohet që ky “numëror” i përdorur si vëndemër mund të lidhet me ndonjë ngjarje historike, me një betejë të gjashtë trimave, me një vepër të gjashtë shënjtorëve, etj. por kjo ka fare pak të gjarë sepse historia hesht dhe gjurmë të tilla nuk ekzistojnë në vëtëdijen e popullit a në folklor. Prejardhja e këtij vëndemri nga ndonjë mit lokal ka akoma më pak të gjarë jo vetëm sepse nuk ka të dhëna për ndonjë mit “me gjashtë”, por edhe se në mitologjinë shqiptare numri “gjashtë” nuk ka gjetur përdorim.

Çdo shpjegim i prejardhjes së vëndemrit Gjashta duhet të marrë parasysh shkretimin e qytetit sipasojë e dyndjes  ostrogote nga mesi i shekullit VI. Me këtë do të bëhej i kuptueshëm edhe fakti që Onkesmi gjatë Mesjetës nuk dihet të jetë përmendur. Por prania e një muri rrethues të periudhës bizantine në pjesën perëndimore të qytetit, e manastirit të “dyzetë shenjtorëve” në malin mbi Sarandë dhe ndërtimi i kalasë së Lëkursit, nga shekujt XVI-XVII, në jug-lindje të Onkesmit, tregojnë se edhe në qoftë se jeta në këtë vendbanim ka qenë shuar fare, ai mund të ketë shërbyer si skelë, siç vazhdoi të ishte deri në fund të shekullit XIX. Kur u shpall pavarësisa e Shqipërisë, në 1912, këtu kishte vetëm një vëndbanim  fare të vogël me vetëm 118 banorë e madje akoma në vitin 1927 kjo skelë e Delvinës ishte ende një vëndbanim fshatar i vogël me rreth 800 banorë.

Në kushtet e shuarjes së plotë të kujtimit të Onkesmosit të lashtë nga vetëdija e popullit, pozicioni gjeografik dhe ndikimi mbizotërues në jetën shpirtërore i manastirit të “dyzetë shenjtorëve”, “Aji Saranda”, bënë që fshati, dhe qyteti tanimë anonim, që po rritej në gjirin e tij, të marrin emrin Saranda.

Në qoftë se kjo hipotezë do t’i rezistojë kohës dhe kritikës, ky është një shëmbull impresiv i faktit që vëndemrat e lashtë mund të ruhen për kohë shumë të gjata dhe duhen kërkuar, sigurisht në forma të ndryshuara, në rajonin rreth vendbanimit origjinal.

Referencat

1. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, f. 9-12.

2. M. Tullius Cicero, Letters to Atticus 7.2: “Brundisium venimus vii Kalend. Decembr. usi tua felicitate navigandi; ita belle nobis “ flavit ab Epiro lenissimus Onchesmites”.

3. Strabo, Geography 7.7.5: “ἐν τούτῳ δ᾽ ἐστὶ τῷ διαστήματι Πάνορμός τε λιμὴν μέγας ἐν μέσοις τοῖς Κεραυνίοις ὄρεσι, καὶ μετὰ ταῦτα Ὄγχησμος λιμὴν ἄλλος, καθ᾽ ὃν τὰ δυσμικὰ ἄκρα τῆς Κορκυραίας ἀντίκειται”

4. Dionysius of Halicarnassus, Antiquitates Romanae, Libri I, 51.2 : “Τροία καλούμενος. ἐκ δὲ Βουθρωτοῦ παρὰ γῆν κομισθέντες ἄχρι λιμένος Ἀγχίσου μὲν τότε ὀνομασθέντος, νῦν δ᾽ ἀσαφεστέραν ἔχοντος ὀνομασίαν, ἱερὸν καὶ αὐτόθι τῆς Ἀφροδίτης ἱδρυσάμενοι διαίρουσι τὸν Ἰόνιον ἡγεμόνας ἔχοντες τῆς ναυτιλίας”.

5. Claudii Ptolemaei,  Geographia,  III, 14, 2.

6. Hieroclis Synecdemus. Red B. G. Teubner, Leipzig, 1843, 652, 3.

7. Baçe, A. (1982). Qyteti antik Onhezm Saranda – Almanak 2. f. 63-66.

Ne Foto: Finiqi sot

PALOKASTRA : KËTU GJËNDET PHANOTE E LASHTËSISË

by

Rubrika- Tingëllime vëndemrash ilire (3)/

 Ne Foto: Vëndbanimi i lashtë në Palokastër të Gjirokastrës, aty ku bashkohet lumi Drino me  lumin e Kardhiqit, që është identifikuar me  Phanote-n e lashtë./

Nga Prof. Nelson ÇABEJ/

Palokastra është një fshat i komunës së Cepos në rrethin e Gjirokastrës. Fshati ndodhet aty ku bashkohet lumi Drino me lumin e Kardhiqit. Në këtë fshat ndodhet një kështjellë e ndërtuar në vitet 314-315, por edhe një vëndbanim i lashtë që ka ekzistuar të paktën që nga shekulli IV p.e.s.

Vëndbanimi i lashtë në Palokastër të Gjirokastrës, aty ku bashkohet lumi Drino me  lumin e Kardhiqit, që është identifikuar me  Phanote-n e lashtë.Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1980 kështjella dhe fshati dalin me emrin Palokastra1, që pasqyron opinionin mbizotërues se ky vëndemër ka prejardhje të huaj (nga fjalët greqisht paleos ‘(i,e) vjetër’ dhe  latinisht castrum, castellum ‘kështjellë’). Por ky opinion sipërfaqësor ndesh në vështirësi të pakapërcyeshme.

Ndërkohë që dihet se kështjella e Palokastrës është ndërtuar në shekullin IV të erës sonë, vëndbanimi qytetar i lashtë aty ka ekzistuar të paktën 7 shekuj para se të ngrihej kështjella dhe ai vëndbanim sigurisht kishte një emër të ndryshëm nga Paleokastër me që qyteti ende nuk kishte kështjellë (castrum) e aq më pak kuptim do të kishte që në atë kohë ai qytet të quhej Paleokastër (kështjellë e vjetër). Atëhere, si e kanë quajtur banorët e vëndit qytetin e tyre shumë shekuj para se të ndërtohej aty kështjella?

Ndërkohë që përbërësi i dytë latin castrum ‘kështjellë’ mund të përjashtohet nga hetimi për të gjetur emrin e hershëm të këtij vëndbanimi, nga pikëpamja gjuhësore, si objekt kërkimi mbetet përbërësi i parë, paleo, edhe pse ai tingëllon qartë si një emër grek.

Ne do ta shfrytëzojmë këtë fjalë vetëm për të mbështetur të dhënat historike të burimeve të lashtësisë dhe hipotezat e historianëve modernë rreth emrit të Palokastrës në lashtësi.

Në vitin 1835 studiuesi britanik W.M. Leake2 që kishte shëtitur nëpër këtë rajon, duke u mbështetur në përshkrimet e betejave të konsullit romak Apius Claudius në Iliri dhe Epir dhe në gjeografinë krahasuese erdhi në përfundimin se në këtë rajon, në Kardhiq, në veri të Gjirokastrës, ndodhej qyteti i lashtë epirot, Phanote të cilin fillimisht e rrethoi por pastaj e braktisi konsulli. Këtë mendim mbrojti më vonë, në vitin 1862, edhe filologu dhe arkeologu gjerman Conrad Bursian (1830- 1883). Por në vitin 1938 Eugen Oberhummer (1859-1944), pas një hetimi më të hollësishëm, nëpër harta më të plota të kësaj zone, arriti ta saktësojë vëndndodhjen e Phanotës së lashtë në fshatin Palokastër, pikërisht aty ku bashkohen lumi Drino me lumin e Kardhiqit, ku sot gjëndet një vëndbanim i periudhës klasike.

Phanote me sa duket ishte nje qytet skajor jugor i fisit ilir të atintanëve ose të amantëve. Një vëndbanim tjetër i lashtë me po këtë emër, Phanote gjëndej në një rajon tjetër të Epirit, në brigjet e lumit Thyamis (sot Kalamas), aty ku sot është fshati çam Raveni, në rrethin e Filatit, Greqi.

Në mbështetje të këtij lokalizimi, të përligjur nga ana historike dhe arkeologjike, vjen edhe një argument gjuhësor: grupi ph në greqishten e lashtë nuk lexohej f, sic jemi mësuar ta shqiptojmë nga greqishtja mesjetare dhe e re, por ashtu siç shkruhet, ph. Veç kësaj, duhet të mbahet parasysh edhe fakti që për vëndemrat e huaj ph- e autorëve të lashtë grekë shumë herë qëndron për një p- të origjinalit3.

Në periudhën e parë të formimit të gjuhës shqipe, qyteti do të jetë quajtur Phanote/Panote, por, me ngritjen e kështjellës në shekullin IV të erës së re, të paktën në burimet e shkruara qyteti do të dilte me emrin *Phanotcastron (nga Phanote + castrum ‘kështjellë’). Më vonë do të ketë ndodhur disimilimi n > l,  që nuk është i panjohur në gjuhën shqipe e madje është dëshmuar edhe në vëndemra si në rastin e Panormos së lashtë, që sot njihet si Palermo, në bregdetin jonian të Shqipërisë.

Në formën e sotme Palokastër, ky vëndemër përfaqëson një dëshmi tjetër se qyteti Panotë dhe rajoni rreth tij kanë qënë banuar nga shqiptarë, të paktën qysh nga lashtësia e vonë.(Vijon rubrika)

Referencat

 1. Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985). Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiranë.

2. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, J. Rodwell, New Bond Street, f. 72-73.

3. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenboeck and Ruprecht, Göttingen, f. 268.