Shkruan: Nik Klementi/ New York/
Giuhsia krahasuase mund te n’a pasbarti[1] ne ravat e protoshqipes, e cila do te na ndihmonte per te zbulua protoshqiptarin – shqiptarin autentik. Por, ngase shqipja ka nise me u shkrua vetem tash 500 vjet, rindertimi i plote i saj asht i veshtire. Persiatja[2] veshtirsohet ma tej edhe ngase faktet mungojne, jane te brishta, ose jane tujge[3] nga koha. Perfundesisht, si ne chdo fushe studimi te paperkufizuame kjartas, disa oportunista ka kohe qe po i vertisin shqipes nje fercalle[4] hipotezash te ftilluame[5] ne hulli joshkencore.
Giuhsia shqiptare asht errtua[6] edhepse ajo asht bazua me teper perkushtim ne traditen e shkruame. Ky pikveshtrim ishte i logjikshem per giuhet e evropes prendimore ku te folunat visnore[7] u paten shkime nga revolucionet industriale dhe mediatike shekuj para standardizimit. Por ne Shqiptarí ne gjejme edhe sot te foluna burimore ne Chamri, Labri, Dardhe te Korches, Mirdite, Diber, Lume, Drenice, Grude, Rugove, Dukagjin, Puke, Kerchove, dhe shum vende te tjera. Ne fakt, febrimi[8] i vetsive[9] visnore te shqipes ne vjetet 1950-60 nga dialektistat profesioniste te Shqiprise tregon se shumica e shqipfolsve te asaj kohe flitnin pothuaj njefaret si shqiptaret e Shekullit te Xte psd.
Hulumtimi i te kaluames se shqiptarve pengohet edhe nga konteksti i lavrimit te giuhes sone sepse giate 450 vjetesh pushtimi nga osmanet, lavrimi zyrtare i shqipes ishte i ndaluam. Vetem per 150 vjet, nga shekulli 19te deri ne gjysmen e pare te shekullit te 20te, giuha shqipe njohti nje perpjekje rilindore. Kjo pauze historike u pré ne vjetin 1944 kur gegnishtes, giuhes se 70% te shqiptareve, iu mohua e drejta zyrtare dhe komerciale e lavrimit. Keshtu, nga Shekulli 15te, kur giason se ne Shqiptarine veriprendimore egzistonte nje shtrese elitare qe fliste nje shqipe te kultivuame, giuhes se shumices se shqipfolesve nuk i asht dhane mundsia me tregua versatilitetin[10] e saje.
Para Luftes IIte, pasunia giuhsore e kulturore e shqiptarve u pat ba baza e lavruasve ma te epert te shqipes, nga Frasheri e Poradeci te Mjeda e Fishta. Por, pas fitores se komunizmit ne Evropen Lindore, vlerat giuhsore e kulturore te popujve evrolindore u paten perzgripe[11] per t’i ba vend kultures, giuhes, fjalorit, dhe moralit marksist—proletarizmit. Prototipi i proletarit, puntorit analfabet te fabrikes, e pershtyni[12] prototipin e evrolindorit ne buze te shkimjes, to e etiketua ate si tip arkaik, te pazhvilluam, penguas te civilizimit proletar, dhe te padeshiruashem. Sa ma e epert te ishte klasa parakomuniste, aq ma e lige konsiderohej ajo nga regjimet marksiste-leniniste te Evropes Lindore. Por, sot, ne nje kohe post-proletare, duhet t’u rikthehemi huajve[13] qe dhãjne[14] kah rrajet e giuhes, kultures, dhe identitetit tone; kah vetsite lenore[15] te shqipes e shqiptarit, dhe te zhbajme gabimet te cilat vazhdojne me enzgrape[16] e me regjua[17] kurmin e kultures, giuhes, dhe identitetit te shqiptarit.
Ndeshtrashat[18] e kane fuar[19] dhãmjen[20] e shqiptarit kah pervutsia[21]. Por, ngajehere, zgripimi[22] ka edhe silsi pozitive—ai mund te kushtezoje ruajtjen e vetsive lenore[23]. Keshtu, malsoret shqiptare, nga Chamria e Labria deri ne Mirdite e Rugove, megjithse te angeshtuam[24] nga perzanja prej hordave lindore, ruajten nje giuhe e kulture relativisht te dlirte nga ndotjet e huaja. Kjo pasuni e lashte dhe autentike duhet te ne nzisi qe t’i riamsohemi[25] evropes dhe te shvasalizohemi[26] nga orienti dhe lindja. Kjo asht e vetmja menyre per te afirmua identitetin tone evropjan.
Ndeshtrashat[27] e kane tryse e fuar[28] dhãmjen[29] e shqipes. Por, ngajehere, zgripimi[30] ka edhe silsi pozitive—ai mund te kushtezoje ruajtjen e vetsive lenore[31]. Keshtu, malsoret shqiptare, nga Chamria e Labria deri ne Mirdite e Rugove, megjithse te angeshtuam[32] nga perzanja prej hordave lindore, ruajten nje giuhe relativisht te dlirte. Kjo pasuni e lashte dhe autentike duhet te ne nzisi qe t’i riamsohemi[33] Evropes dhe te shvasalizohemi[34] nga orienti dhe lindja. Kjo asht e vetmja menyre per te afirmua identitetin tone Evropjan.
[1] pasbartë – me bart prapa në kohë; me kthye prapa në kohë
[2] përsiatë – me analizua
[3] tujgë – me zbutë dishka të ngurtë to e lagë me ujë
[4] fercallë – shi e bor i shtymë nga një erë e fortë
[5] ftillua – me shpalosë
[6] errtua – gabua
[7] visnore – dialektale
[8] februa – me rëmua; me zhbirua një cheshtje
[9] vetsi – pasje tiparesh unjike që rrjedhin nga natyra; vetsia e një përsoni ose gjaje
[10] versatilitet – aftësia për t’u përdore në shum mënyra
[11] përzgripë, me u – përshty; margjinalizua; shty në zgrip, në buzë, në anë
[12] përshty – margjinalizua
[13] huall – vijë; hulli, brazdë (khs. huall > hulli > hullim > hulumtim; hual > hoje > hullime)
[14] dhâ, me – 1) me shty; 2) me qëllua dikë ose diçka, 3) ka të njëitin kuptim si fjala sllave ‘mbëshua’.
[15] lenore – burimore; natyrore (me lé + prapashtese; khs me lat. nate + prapashtese)
[16] enzgrape,me – me zgrap dichka thelle ne trup
[17] regjua, me – tkurre, ngushtua
[18] ndeshtrashë – problem; pengesë; dishka që duhet tejkalua per të arritë qellimin
[19] fuar, me – me i zanë frymën dishkaje; me i ndalua rritën ose zhvillimin dishkaje.
[20] dha, me – me ecë përpara me forcë; (khs. me fjalën greke ‘dinamo’ dhe fjalën latine ‘duresë’)
[21] pervutsi – civilizim
[22] zgripim – përshtymje; margjinalizim; shtymje përãnet; qitje buzet; shtymje në zgrip.
[23] lenore – natyrore; burimore; origjinale; autentike; të lemen
[24] angështua – me u ndje ngusht, fizikisht dhe psikologjikisht
[25] riamsua, me – me u rikthye në gjinin e amës
[26] shvasalizua, me – me këputë lidhjet vasalizuase, nënshtruase me eprorët
[27] ndeshtrashë – problem; pengesë; dishka që duhet tejkalua per të arritë qellimin
[28] fuar, me – me i zanë frymën dishkaje; me i ndalua rritën ose zhvillimin dishkaje.
[29] dha, me – me ecë përpara me forcë; (khs. me fjalën greke ‘dinamo’ dhe fjalën latine ‘duresë’)
[30] zgripim – përshtymje; margjinalizim; shtymje përãnet; qitje buzet; shtymje në zgrip.
[31] lenore – natyrore; burimore; origjinale; autentike; të lemen
[32] angështua – me u ndje ngusht, fizikisht dhe psikologjikisht
[33] riamsua, me – me u rikthye në gjinin e amës
[34] shvasalizua, me – me këputë lidhjet vasalizuase, nënshtruase me eprorët