NGA EUGJEN MERLIKA/
Ditët e fundit Juria e posaçme për letërsinë e Ministrisë së Kulturës i dha çmimin e vitit 2014 Prof. Gulielm Dedës, për përkthimin e poemës madhore “Orlandi i Çmendun” të Ludovik Ariostos. Edhe se i ndjeri përkthyes nuk arriti t’a marrë, në të gjallë të tij, këtë kënaqësi tejet të merituar, këtë vlerësim të lartë që kultura zyrtare i blatoi, për t’afërmit, miqtë, shokët, bashkëvuajtësit dhe amatorët e letërsisë ai vendim përbën një gëzim të madh.
Komisioni dhe Ministria, në rastin konkret, duhen përgëzuar për dy arsye : e para se kanë çmuar një përkthim të një cilësie spikatëse të një vepre, nga më të shquarat e letërsisë klasike italiane, dhe e dyta, e më e rëndësishme, sepse në vendimin e marrur nuk është mbajtur në konsideratë politika, me të gjitha dogmat e paragjykimet e saj të trashëgimisë komuniste. Nuk do të ishte një gjë për t’u shënuar kjo ngjarje, nëse i ndjeri profesor do të kishte qënë një intelektual i lënë të punonte në profesionin e tij, si disa të tjerë, edhe se i mbikqyrur e i privuar nga çfarëdo privilegji që gëzonin intelektualët e regjimit.
Gulielm Deda u konsiderua nga regjimi komunist, kundërshtar në mendime i të cilit Ai ishte që në rini të tij, një armik me A të madhe, duke pësuar në gjithë jetën e tij pasojat e dhunës policore. I dënuar me pesë vjet burg në vitet e para të diktaturës, u pasua me një jetë të tërë internimi e pune të rëndë në ndërtim apo bujqësi. Në këta vite të gjata stërmundimi fizik e brengosjeje të pandërprerë shpirtërore, ish studenti i njërit nga universitetet më të vjetër e më të famshëm t’Italisë e t’Evropës, atij të Padovës, gjeti forca në vetvete për të punuar me ngulm, me pasion e me entuziazëm djaloshar, për të shqipëruar “Orlandin e çmendun”, nji poemë 40.000 vargjesh e cila, simbas kritikut më të shquar të letërsisë italiane, Françesko de Santis, “për shkëlqimin artistik është puna më e përsosur e imagjinatës italiane dhe për kuptimin e thellë të ironisë së tij një shtyllë ndriçuese e historisë së shpirtit njerëzor”
Kam patur fatin të jetoja me Të në një gazermë beqarësh, në sektorin e Plukut të N.B. “29 nëndori” të Lushnjes, e të isha dëshmitar i një pune titanike që përkthyesi bënte çdo mbrëmje në kushte absolutisht të pamundura edhe për një durim prej Jobi e një vullnet prej Prometheu. Mbas një dite pune të lodhëshme, duke shtyrë karrocën me llaç, beton, tulla apo gurë në ndërtimin e stallave të lopëve të fermës, Lemi (kështu e thërrisnim të gjithë) ulej në shtratin e tij me një laps e një fletore me vija duke mbajtur përpara tekstin italisht dhe një fjalor italisht – shqip të Fulvio Cordignanos. Ishte viti shkollor 1959 – 1960 dhe un ndiqja vitin e fundit të gjimnazit. Si tani më del para syve të mëndjes ai burrë fisnik e shpirtmadh që, në një zhurmë të pazakontë njerëzish të lodhur e të pashpresë që mundoheshin të gjenin në lodrat, shakatë, apo bisedat e shpesh diskutimet me zë të lartë për futbollin mënyrën për të kaluar orët e “pushimit”, vazhdonte të shkruante në fletore vargjet shqip të Ariostos. Shpesh i afrohesha me kurreshtjen e 16 vjeçarit të cilin e tërhiqte letërsia e, pa e trazuar në punën e tij, sodisnja lëvizjen e majës së lapsit mbi fletët e, shpesh edhe gomën që fshinte ndonjë fjalë apo ndonjë shprehje.
Ajo fytyrë e çiltër që pasqyronte një përsiatje të vazhdueshme e të heshtur të dukurive të mjedisit që e rrethonte, por edhe të së shkuarës, që herë herë shpërthente në një të qeshur të fortë me humorin e shkodranit në shpirt e në buzë, më frymëzonte besim e më jepte tërthoraz një mësim të madh : vullneti për të studjuar e për të punuar duhet t’ishte gjithmonë shoqërues i përditshëm edhe atëherë kur jeta vinte mure në çdo hap që hidhej. Ai më jepte shëmbullin se si ata mure shëmbeshin nëpërmjet vargjeve që shkruheshin mbi një fletore të thjeshtë, vargje që stoiku Lem i skaliste me daltën e gjuhës së tij, duke i marrë nga gjuha e vjetër e Ariostos, për t’i futur në thesarin e kulturës shqiptare.
Ajo punë vetmitare, që nuk kishte asnjë siguri se do të shihte dritën e botimit, ishte jo vetëm shprehje e pasionit të madh për letërsinë e vullnetit për t’i shërbyer tempullit t’artit e kulturës së popullit të Tij. Ajo ishte dhe forma më e mirë e kundërveprimit shpirtëror kundrejt një rendi gjërash që kërkonte t’a kthente në një frymor të thjeshtë, me muskuj të fuqishëm për të shtyrë karrocën e llaçit, por pa botë shpirtërore, pa mendim, pa shpresë, pa t’ardhme, një qënie që duhej të vegjetonte në një tunel t’errët e frymëmarrës…. Për të sendërtuar këtë kundërveprim të heshtur, pa bujë e pa zhurmë kishte zgjedhur librin e një kollosi të letërsisë së Vendit ku u diplomua. I ndërgjegjshëm për vështirësitë e mëdha të përkthimit zgjedh një vepër që është frut i fantazisë e që nxit fantazinë, pasqyrën e një bote të shkuar, në të cilën mbizotëronin kalorësit e damat e ëndërruara, dashuria e nderi, por edhe respekti për vlerat njerëzore si bujaria e shpirti kalorsiak, që ishte shprehje e vullnetit të lirë “të pa lidhur me ligje”, siç do të shprehej shekuj më vonë Karl Mori, heroi i “Cubat” të Shilerit, mbasi”ligjet kanë bërë të zvarriset si kërmilli atë që do të fluturonte si shqiponja”.
“Ajo që e gjallëron dhe shqetëson është një ndjenjë eprore që është për të besim, moralitet e gjithshka ; është kulti i formës së bukur, frymëzimi i kulluar artistik. E sheh të ndryshojë e përsëri të ndryshojë, deri sa mos t’i ketë dhënë krijesave të tij formën e fundit që arrin t’a kënaqë. Nga ky seriozitet e gjenialitet pune doli epopeja e Rilindjes, tempulli kushtuar të vetmes hyjni të nderuar ende në Itali : Artit.
Ludoviku dhe Danteja qenë dy flamurtarë të qytetërimeve të kundërta. Të ndarë njëri nga tjetri prej dy shekujsh, të paralajmëruar nga yje më të vegjël, qenë sintezat në të cilat u krye dhe u mbyll koha e tyre. Tek Danteja mbaron Mesjeta, tek Ludoviku mbaron Rilindja”
Këta opinione të de Santis na japin me pak fjalë përmasat letrare e artistike të poetit e dramaturgut të madh Ariosto, bashkëmoshatar i Mikelanxhelo Buonarotit në kapërcyell të dy shekujve 15 e 16, aq të pasur në protagonistë të letërsisë, artit e kulturës evropiane.
Profesor Gulielm Deda i kushtoi mundimin më të madh intelektual të jetës së tij shqipërimit të këtij personaliteti të shquar të Rilindjes italiane. Ishte ndihmesa e një biri të Shqipërisë, që kishte studjuar e ishte formuar me kulturën e vendit fqinj të përtej detit, një formë e krijimit të urave që lidhnin dy popujt në shekuj të gjatë edhe se në kontekste, jo gjithmonë korrekte e miqësore. Urat i ndërton kultura me forcën e saj, edhe se shpesh herë i rrëzon politika me verbërinë e saj. Përkthyesi i Ariostos i përkiste atij brezi të intelektualëve shqiptarë që, në kohën e Mbretërisë u shkolluan në Evropën Perëndimore. Shumica dërmuese e tyre përfundoi në mishgrirësen e luftës së klasave të “demokracisë popullore”, duke e varfëruar Vendin në pasurinë më të madhe që mund të ketë një popull, n’atë të mëndjeve njerëzore. Shumica e të mbijetuarve u shkim dalëngadalë në galeritë e minierave apo “Kënetat e vdekjes” të socializmit shqiptar, nën trysninë mbytëse të një diktature që nderin e meritën më të madhe të saj quajti asgjësimin e tyre.
Lexuesi shqiptar, që ka në dorë prej dy vjetësh, “Orlandin e Çmendun” në gjuhën e tij, është në gjendje të vlerësojë talentin epror të Prof. Gulielm Dedës, i cili hyn pa ndrojtje në Panteonin e atyre që kanë bërë të flasin shqip njerëzit më përfaqësues të dijes e të artit njerëzor, të fjalës së yjeve të ndritshëm të gjithësisë kulturore të njerëzimit. Ai i bashkohet emrave të nderuar të Fan Nolit, të Dom Lazër Shantojës, Pashko Gjeçit, Frano Allkajt, Mark Demës, Henrik Lacajt, Paparistos, Vedat Kokonës e të tjerëve përkthyes të suksesëshëm, të vjetër e të rinj të letrave shqipe.
Vlera e Gulielm Dedës shtohet madhërishëm nga kushtet në të cilët u detyrua të jetojë e të punojë. Vepra e tij është pasqyrë e sfidës kundrejt diktaturës, sfidë të fituar plotësisht me çmimin e marrë dhe fjalët përcjellëse të Ministres Kumbaro :”… e nderojmë sot duke i kërkuar ndjesë që shoqëria shqiptare, bota e letrave dhe njerëzit e fjalës nuk ditën, nuk mundën, nuk arritën t’i a shprehin se sa çmëndurisht e bukur është vepra që na ka lënë.”
Profesor Deda, nëpërmjet veprës së Tij na la edhe një mesazh të përjetshëm e përherë aktual : vlerat e vërteta njerëzore, ndihmesat në kulturën e jetën shpirtërore të nji populli e të nji shoqërie janë flakë që nuk shuhen kurrë, por shpejt a vonë ndriçojnë rrugën e përjetëshme të ecjes së tij përpara. Kundërvlerat, prodhime të errësirës, të dhunës, të urrejtjes, të mashtrimit, sado jetë të gjatë të kenë, nuk i shmangen një fundi të hidhur, harresës e dënimit në vetëdijen e njerëzimit.
Duke falënderuar ata që pregatiten dhe realizuan botimin e veprës së Gulielm Dedës, falënderojmë edhe Ministrinë e Kulturës e komisjonin e saj që, me vendimin e tyre, tërthoraz na përcollën edhe mesazhin e tij.

Dhjetor 2014