Nga Eugjen Merlika/
Në orët e para të 23 janarit 2015, në kullën e lashtë të Gjomarkajve, në qytetin e Shkodrës, ndërroi jetë në moshën 94-vjeçe Deda, njëri nga djemtë e Gjon Marka Gjonit, Kapidanit të Mirditës. Kjo familje, pasardhëse e një shtëpie princore me një histori shumë shekullore, kishte qënë e përbërë nga pesë djem e pesë vajza, përkatësisht : Marku, Ndoi, Lleshi, Deda e Nikolli dhe Dava, Gjela, Marta, Dila e Bardha. Emrat e tyre pasqyrojnë një përkatësi të rrënjosur thellë në traditën arbërore e në psikologjinë shqiptare të ruajtjes së identitetit në të gjitha format e mundëshme.
Kjo familje u përball, si e gjithë shoqëria jo komuniste, me cunamin shkatërrues të fundit të nëndorit 1944, në Shqipërinë tradicionale që kishte filluar të hidhte hapat e saj të para në një botë që, prej kohësh, kishte lënë prapa atë sistem vlerash e konceptesh të lidhura me një epokë të shkuar. Ajo epokë kishte zanafillën e saj në legjendën e madhështisë shqiptare të Gjergj Kastriotit e kishte vazhduar në shekuj, nëpërmjet një oazi të mirëfilltë në një shkretëtirë pushtimi otoman, të ruante trashëgiminë arbërore. Në këtë vështrim, shtëpia e Gjomarkajve qe emblema e ëndrrës shqiptare për një Shqipëri të vërtetë e të pavarur, ëndërr që gjeti sendërtimin e saj në 28 nëndorin famëmadh të vitit 1912.
Gjatë gjithë këtyre shekujve ajo shtëpi e parë malësore, e ngujuar në kullën e Oroshit, të djegur nga partizanët me yllin e kuq në ballë, si simbol i një bote të re, të themeluar mbi gjakun dhe dhunën, kishte qënë pika e riferimit e gjithë Malësisë shqiptare të Veriut. Burrat e asaj shtëpie kishin qenë interpretuesit e Kanunit, të ligjit epror të maleve tona, duke ushtruar ndër shekuj funksionin e gjykatësit, të autoritetit më të lartë moral të asaj bashkësie fisesh të pavarura, që ishte shoqëria shqiptare e Veriut të Vendit. Në themel të veprimtarisë së tyre ishin vlerat e urtësisë, të ndershmërisë, të besës, të gjykimit të drejtë, vlera që i siguruan asaj familjeje ndër breza nderimin dhe respektin e malsorëve e të gjithë shqiptarëve, në gati një gjysmë mijëvjeçari.
Familja e Gjon Markagjonit pati fatin e keq të mbyllë tragjikisht sagën e dinastisë princore të Gjomarkajve, “ jo një dinasti princash despotikë e të korruptuem, por nji dinasti burrash të fortë, t’urtë e të pastër, jo nji dinasti t’urryeme prej popullit të vet, por të dashun, të nderueme e të ndjekun prej sij me kambë e me krye.” (M. Kruja : “Kuvend letrash me miqtë” Vëll. I, F. 116) . Tragjizmi i fatit të kësaj familjeje fisnike shfaqet në jetët e ndërprera në lulen e moshës të luftëtarëve të lirisë Markut e Lleshit, në tri shifrat e viteve të internimit e në dhjetra vitet e burgjeve të pjesëmarrësve të saj, në varret e shpërndara në dy kontinente, në varret e paqena të martirëve të saj.
Në këtë kuadër, i ndieri Dedë, biri i parafundit i Kapidanit Gjon Markagjoni, ze një vend të posaçëm. I takoi atij pesha më e rëndë e përndjekjes së diktaturës së kuqe ndërmjet të gjallëve, të provojë mbi shpinën e tij 22 vite burg e 24 të tillë internim, në tiraninë e Shqipërisë komuniste. Gjysma e jetës së gjatë kaloi me paraqitjen çdo ditë para të ngarkuarit të organeve të dhunës. Legjenda e Mandelës, e trumbetuar me aq bujë nga shtypi botëror, zbehet para dramës së Dedë Gjomarkajt që, në të veçantën e saj të 46 viteve të privuar nga liria, përmban një trevjeçar të llahtarshëm e, njëkohësisht, heroik skajor në kufijtë e të papërfytyrueshmes. Ishte një trivjetësh i kaluar në një qeli të errët, në thonjtë e Sigurimit të Shtetit. Askush, veç xhelatëve të tij, nuk e dinin se ku ishte djali i ri. Sigurimi deshi t’a bënte spiunin e tij, për t’a dërguar në mes të luftëtarëve antikomunistë të lirisë në malet e Shqipërisë, për t’i zbuluar bazat e tyre e për t’i dorëzuar ata në duart e tij.
Deda qëndroi, nuk pranoi kërkesën, vuajti torturat e vetminë, duke u zbardhur i gjithi, edhe se nuk kishte mbushur ende tridhjetë vjet. Thinjat qenë medalja e artë e provimit më të vështirë të jetës së tij, asaj të dinjitetit njerëzor të çuar deri në provën eprore, gati për flijim. Asnjëherë në jetën e tij nuk u mburr për këtë shfaqje heroizmi. Pyetjeve që i bëheshin për flokët e bardha i përgjigjej me humorin e tij të zakonshëm : “U zbardha se nuk munda të skuqem”. Në këto fjalë të thjeshta qëndronte e gjithë filozofija e jetës së tij, në to përmblidhej i gjithë morali dhe domethënia e ekzistencës, lejtmotivi dhe kuintesenca e saj.
Dedë Gjomarkaj përfaqësonte një simbol të dyfishtë shoqëror e njerëzor. Ai ishte një copëz e asaj Shqipërie katolike e tradicionale, që kishte gjetur në binomin “Fe e Atdhe”, të trashëguar ndër shekuj, qëllimin e ekzistencës së saj e që i qëndroi besnike motos së saj edhe në përballimin me diktaturën e komunistëve shqiptarë, që fenë e zëvendësuan me kultin e një krimineli dhe atdheun e bashkuar u a dorëzuan “vëllazërisht” popujve “miq” të Jugosllavisë. Por Deda ishte edhe simbol i një brezi shqiptarësh, që cunami lirivrasës i 29 nëndorit 1944 i ktheu në skllevër e në martirë për më shumë se gjysëm shekulli. Ai brez përbëhej nga djem e vajza të reja, me idealet e Shqipërisë etnike në zemër, me projektet e Shqipërisë evropiane në mëndje. Fundi dramatik e tragjik i tyre qe edhe një fund i atyre idealeve të Shqipërisë që përfundoi e mbyllur në bunkerin e saj të terrorit, mjerimit, prapambetjes e ndarjes nga Evropa.
Si përfaqësues i atij brezi, Dedë Gjomarkaj përballoi me dinjitet t’admirueshëm kalvarin e tij. Ai mbeti, deri sa u nda nga kjo botë, i pastër në shpirt e ndërgjegje si bora e bardhë e maleve të vendlindjes. Bashkëvuajtësve të tij, por edhe gjithë bashkatdhetarëve, u la një mesazh nderi e respekti për vlerat e larta njerëzore, në të cilat Ai besonte me të gjitha forcat e shpirtit të tij, për qëndresën ndaj së keqes e ngadhënjimin moral mbi të. Ai mësim triumfon sot mbi dhunën e verbër të xhelatëve të tij të dikurshëm, ashtu sikurse mbi idhtarët e sotëm të tyre. Në frymën e atij mesazhi e të shembullit të Tij të rrallë, ne sot nderojmë thellësisht kujtimin e tij, atë të një njeriu të vërtetë që dijti të mbajë gjithmonë trupin drejt kundrejt rrebesheve të jetës. E nderojmë dhe e respektojmë si një model për t’u imituar, me të njëjtin besim në vlerat e trashëguara që kishte Ai e me të njëjtin vullnet për t’i mbrojtur e vënë në jetë ato.
Shkurt 2015