Nga Anton Çefa/
Aleksandër Gera u lind në Fier me 26 dhjetor 1926 nga një familje shkodrane. Shkollën fillore e kreu në Shkodër, po ashtu edhe të mesmen në liceun françeskan “Illyricum” dhe në liceun e shtetit “At Gjergj Fishta” (dega klasike). Në lice shquhet për mendimet e tij intelektuale e të lira në fushën e artit, sidomos atij letrar, gjë që u bë shkak për përjashtimin nga liceu i Shkodrës dhe nga të gjitha shkollat e mesme të Shqipërisë . Mbas dy vjetëve arrin ta mbarojë atë, dhe fillon punën si mësues letërsie deri në vitin 1953, kur arrestohet me akuzën për agjitacion e propagandë, dhe dënohet me 10 vjet burgim.
Mbas daljes nga burgu, në nëntor 1954 (amnestia e parë dhe e fundit në Shqipëri), fillon punën në shtëpinë e kulturës në Bushat, dhe pastaj për 20 vjet në bibliotekën “Marin Barleti” të Shkodrës, në Sektorin e Albanologjisë, të Fondeve të Gjuhëve të Huaja e të Antikuarit. Vazhdon të japë ndihmesën e madhe si metodist. Gjatë këtyre viteve arrin të kryej studimet në Istitutin e Lartë Pedagogjik, dega “Letërsi”, në Shkodër.
Që në moshë të re e dallon një dëshirë e flaktë për poezinë, por njëkohësisht është i prirun edhe kah muzika e piktura. Në burg shkruan poezi dhe merret me përkthime nga spanjishtja. I lirë, i kushtohet sidomos teksteve të këngëve për kompozitorët dhe miqtë e tij si Prenk Jakova, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Tish Daija, etj , por pa u shkëputur nga poezia. Ndër botimet e shumta përmendim përmbledhjet poetike: “Lugina e qetë”, “Gjurmë të kohës”, “Kangë e zbritun nga malet”, “Nora e Hotit”, “Kangë agimesh” etj.; por gjatë viteve të diktaturës, shkruan edhe poezi disidente, të cilat ai i quante me një titull të përgjithshëm “Kangët e nëndheshme”. Vitet e fundit punoi me ngulm mbi to, për t’ i lënë të gatshme për botim.
Në vitin 1997, botoi poemën autobiografike : “Via Lucis” (“Rruga e dritës”), kushtuar së shoqes Luçie Gera – Vuksani. Vitet e fundit të jetës, mbas vdekjes së gruas, Sandri emigroi në Itali, në Torino, ku vdiq, më 22 prill 2001.
* * *
Kur, mbas përmbysjes së diktaturës, në vitin 1992, punova si anëtar i këshillit redaktorial të gazetës “Shkodra”, (e para gazetë demokratike lokale, që u botua mbas rënies së komunizmit), i pata kërkuar një intervistë, dhe ai më pati dërguar një “Intervistë – Autodafe”, si e quajti ai, të cilën po e bie këtu të plotë:- Ju, Sandër, keni shkrue tekste kangësh së paku tash 47 vjet. Ato janë muzikue nga Prenkë Jakova, Tish Daija, Tonin Harapi, Kolë Gjinaj, Mark Kaftalli, etj. dhe dikur janë këndue nga bilbilat e Shkodrës Pjetër Gjergji, Gac Çuni (i vdekun mizorisht në burgun e Burrelit), Mark Kaftalli, etj.
Po, a vetëm tekste kangësh?
– Po nuk e fillove me kangë jetën, me çfarë tjetër do ta fillosh? Ato kangë kanë qenë limonadat e para në sofrën e madhnueshme të poezisë. Në Shkodër, po nuk e fillove me shtregullat klasike e baritoret e maleve, më thotë mendja se asht zor me këndue.
-E pastaj filloi poezia ?
-Atëherë kanë fillue “Sonatat e Kain Abelit”. Kam ulë kokën ndër “Epitafe te Zalli i Kirit”, jam freskue në “Pika shiu në tokën e rreshkun”, jam endë në soditje te “Bukuria e gjarpnit” (nji roman në vargje), dhe megjithatë kam qenë “Alastor flatërdjegun” e nuk po përmend libra të tjerë që kam botue nën duertrokitjet e realizmit socialist, të cilët i ka shfrye zemra me gojë të mbyllun. Mos u çudit, po legjenda e Sizifit më ka kapë edhe mue, si mallkim, qysh në vitin 1945, dhe qysh prej asaj kohe, kam qeshë, kam lotue, kam mallkue, kam shpresue, tue bartë gurët në shpinë. Kam nynykatë gojëmbyllun “Sonatat e Kain Abelit”, si të gjithë, i heshtun mbrenda Aeropagut të shëmtuet, e tue i lidhë të gjitha shfrimet e mia poetike në fillin e Arianës, e cila, them të drejtën, më ka dashunue dhe po më nxjerr nga labirinti për të puthë pa frikë flijimin e Rozafës sonë të nepërkambun..
-Ma së fundi, i the të gjitha, po të uroj që Sonatat gati gjysmëshekullore të dalin në dritë e të këndohen pa ia pasë frikën asnjë Minotauri.”
* * *
Së bashku me këtë “Intervistë – Autodafe”, më dërgoi edhe pesë poezi disidente të shkruara në vitet e diktaturës, të cilat po i botoj më poshtë.
Ai nuk arriti të botojë asnjërin prej titujve që kemi përmendur më lart, në intervistën e tij, e që ai i quante me një titull të përgjithshëm “Kangët e nëndheshme”. Dy poezi që më dërgoi nga Italia, e bija, Paola Gera, janë nxjerrë nga përmbledhja e titullueme “Gufime kangësh të theruna”. Dorëshkrimet gjinden pranë së bijës, Paola Gera (në Itali).
Kritika letrare e ka vlerësuar poezinë e Gerës.
“Tradicionalja me vazhdimësinë e saj ma përfaqësuese dhe modernia me praninë mbizotnuese si strukturim bazë poetik dhe në ndërsjellje figurative transmetojnë forcën domethanëse të poezisë së Sandër Gerës” shkruan në kopërtinën e brenshme të “Via Lucis”, kritiku Hasan Lekaj.
“Poezia e Gerës shëmbëllen me një produkt të harmonisë mes traditës dhe modernitetit, në poezinë tonë. Me siguri që në rendin ekzistues të monumenteve të poezisë shqipe, ajo do të afirmojë vokacionin e saj autentik, tue i imponue këtij rendi ndryshime cilësore estetike, të tilla ndryshime që imponuen, me botimin e tyre, poezia e Camajt dhe e Zorbës”, shkruan po aty kritiku Arben Prendi.
Poezitë disidente që më dërgoi Sandri:
Feniks
Një shpend i vonë rreh flatrat.
Ndjej çukitje thellë e thellë
E një drithtimë.
Më ndez një mall për bardhësinë
E kangëve
Që bulojnë në krahanore çupash
E më ndez një puthje sqepi
Që ma ther zemrën e shkretë.
Për vite e vite
Në gjoks m’flen një feniks.
Nuk do ta dija,
Po të mos vdiste
E prap
Po të mos ngjallej.
(1947)
Çdo gja më kujtohet
Çdo gja më kujtohet. Zhurma, aeroplanat
E qielli i zymtë si një tempull lashtësie
Gati me derdhë mallkimet e Zeusit.
Çdo gja më kujtohet. Hija e vdekjes, udhët
Plot pluhun e me gjak prej kah mërgohej
Frika me dhimbjen zharg kah e panjohuna.
Çdo gja më kujtohet. Lamtumira loti e gjaku,
Fate të ndrydhuna ndër gryka pushke
Tek endej një trishtim i humbun
Kah horizonti i mbyllun i njerzimit.
Çdo gja më kujtohet. Edhe gazi i ndritun
I rinorve tek kalonin tue tallë frikën
Nën sqetulla të përbindëshme të Marsit
Si nën një hark triumfi. Sepse e dinin,
Ata, kështu duhej të qeshnin, të qeshnin
Ndoshta me plagë edhe në krahanorë e gazi i tyne
Gjithmonë ylber – shpatë historie.
Çdo gja më kujtohet . . .
Sot, mbas pak vitesh,
Edhe në pluhun lulja don me çelë.
(1948)
Rrëshajë
Shpatullash i shkrryhej hija e togës së Neronit
Trishtim i shuem.
Shikoi e s’qeshi.
Në sytë i dilte një shkëndi epshore
E furishme për ndoj sulm.
Çoi dorën e nuk preku.
Një grusht i shtrydhte lang
Me helmatisë agimet foshnje.
Kaluem nën te si nën çudinë bamirëse
Me u terë nga shtërgatat.
Po ai
U ndal e s’foli, shikoi e u ngërdheshqeshi,
Çoi grushtin si një shtagë. . .
E kur, kokultë e të dëshpruem u kthyem
Tue hedhë lulet për tokë,
Për shpatullash na kapi e na plandosi
Der’ që kaloi mbi shpinat tona
Rrëshajë e etëshme për gjak.
(1950)
Mumje
Sa qeshë fëmijë askush s’më tha ke za të bukur,
Tingull të shkyem e ke diku n’korin e turbull.
E u rrita në krahnorin përvëlues plot me plagë lulesh,
E u thava për një varg ta virshe n’gushë shqiponjash,
E u thava për një strofë ta pikëzoja ndër ballna dashunie,
E u thava për një krah flutrues pa cak e pa kufi.
Sa qeshë fëmijë askush s’më tha ke za të bukur.
Tash po ta kem’ nuk kam ma gojë të njomë.
Gjatë motesh,
Tue puthun mumjet n’piramidën e krahnorit,
Buzët u ftohën, kangët u gurëzuen.
(1953)
Patkoni
Gjeta një ditë një patkue kali.
E mora tinzë, ogur ta kisha në shtëpi.
Në dhomën e vetmueme e vara te një gozhdë,
Që fati i gjorë t’buronte poezi.
S’ish gja kjo punnë. Patkoni ogurzi
Tunndej në mur e tamthat m’i shkallmoi,
I lypa ndjesë, kah nuk e lashë te rruga,
Ndoshta ndoj kali mund t’i sillte fat.
Po për çudi, një ditë, kur doja me këndue,
Ai qeshi e u dridh e gozhda e lëshoi,
E ra mbi kangën time, buzët m’i përgjaku,
Me ndryshk e pluhun keqas m’i fërkoi.
Pastaj si një kunorë, t’vruguemin ballë m’mbërtheu.
Aty, sot e asaj dite,
Sfingje e pashpirtë qëndron . . .
(1955)
Nga përmbledhja ” Gufime Kangësh të theruna”
Flutura zjarri
Askush s’e din ma mirë se hijet
sonte
se çfarë po shkruejmë me gjurmët tona
n’errësirë . Askush.
….E ti, Statujë hyjnore,
e fshehun ndër gryka malesh , je larg –
flutur zjarri që nuk kapet .
Askush s’e din ma mirë se hijet
sonte
çfarë po skalisim me gjurmët tona
n’errësirë . Rrëshqanas
kaptojmë mbi një andë rr t’adhurueme
tue drashtë mos t’ shklasim mbi gjumin e saj …
Ngarendim tue këputë ndoj fije yjzish –
me fijet në gojë
jemi zogj nate me krande folesh në sqep…
…E nuk kujtohemi ç’po shkruejmë –
në një copë kozmosi
fatin e hapave , që ikin , ikin
puthje të gacta në buzët robina –
në buzët tona
që për natë dridhen në ma t’idhtën lamtumirë .
Mos u çudit !
Jemi skllevër të hijeve . E na duket
se nga goja e tyne parafolëse
po dëgjojmë një Afroditë
hakmarrëse –
dëshrake t’na gjujëzojë , t’na kthejë n’statuja
mù ndër kambë Pigmalionash të shastisun…..
Po ata,
Patjetër do të na falin
Asht e largët dita,
kur dielli hyni ndër sytë e mi
bashkë
me mjegullinën e shekullit të luftës.
Me dashë sot me kujtue
nuk kam ma sy të thellë . Në ballë
kanë mbetë dy gaca sa me ndritë sapak.
Asgja ma tepër.
Çdo gja
kur vrap m’u qas, qè zjarri vetë –
endje motesh
në zhgun të murrmë netësh të pasigurta.
Kujtimet kur i mbledh në dhomë të fshehtë ,
gjithmonë një dorë tejpase
porsi shigjetë , m’i hedh ndër sy ….
E kur shpresoj
me pritun fishekzjarre –
prap më ndriçojnë dy gaca
te votra e mallëngjimit tim.
Ah, jetë lojcake !…. Jeta –
ka përmbytje,
të çon e të rrëzon, të mbyt e të ringjall,
gjithmonë tue lanë gjurma kalvaresh
tinëzisht kudo-
edhe ndër shpresa profetike…..
Rrallë
kur me kujtime njerëzit kanë mall –
ajo hyn pa u kuptue e shkrime vetë n’kujtime –
tue zgjidhë gjarpijt e Laokoontit
të lidh ylberet që kërkojnë me lindë .
E pa u kujtue, të vdekunit harrohen…
……Ndoshta
pse atë ditë dhjetori, kur me diellin
ndër sy më hyni mjegullina e shekullit –
unë u hutova përballë netëve
e humba trashigimin e të vdekunve.
Po ata, patjetër do t’na falin.
Sepse, e dijnë ma mirë se na –
kudo që janë në për shkretitë e tokës së djegun
e nëpër gropa kockash të shkallmuem….
Ata na falin .
S’ka se si t’mos falen kangët mumje
mbrendë piramidash ngrehalucë n’ këtë shekull
mbi gjoksin e kuq të mizorisë ….