Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies – Budapest/

Ksomblla e veprës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, që ruhet në bibliotekën universitare ELTE të Budapestit është e vetmja ksombëll e kësaj vepre e njohur deri më sot që përmban edhe vitin e botimit të saj. Një e dhënë e tillë saktëson edhe shumë hamendësime të tjera dhe hap rrugë për shumë pista të tjera studimesh barletiane siç do të shohim më poshtë.

Viti i botimit të një prej librave më të rëndësishëm të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka qenë një prej elementeve munguese në të gjitha ksombllat e njohura deri më sot të këtij libri, gjë që i ka çuar të gjithë studiuesit ta marrin me hamendësim këtë të dhënë duke e nxjerrë atë në mënyrë të tërthortë nga përmbajtja apo nga elemente të tjera të botimit të tij. Sigurisht që hamendësimet e ndryshme kanë çuar në rezultate të ndryshme disa më kryesoret e të cilave do t’i përmendim në vijim. 

Rreth vitit të botimit të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, është debatuar dhe hamendësuar nga albanologë, historianë, bibliografë dhe specialistë të tjerë, shqiptarë e të huaj, por sigurisht që për aq kohë sa nuk kanë pasur në dorë ksombllën e Barletit ku viti i botimit jepet shprehimisht, duke ju dhënë fund të gjitha këtyre, njëherë e përgjithmonë.

Pra ishte viti i botimit një ndër arsyet kryesore se përse asnjë studiues, albanolog, historian, bibliograf apo bibliotekar, nuk është marrë seriozisht me këtë vepër, për të na ofruar diçka përfundimtare, të saktësuar. Të gjithë ata që duke u marrë me Gjergj Kastriotin Skenderbeun u është dashur të merren edhe me këtë vepër të Barletit dhe me kohën e botimit të kësaj vepre u është dashur të mjaftohen vetem duke shkruar ndonjë radhë, duke hedhur ndonjë ide, duke bërë ndonjë hamendësim, por pa arritur të saktësojnë asgjë.

Është për të ardhur keq që ky libër nuk ka tërhequr vëmendje të mjaftueshme nga specialistët e shkencave të ndryhme për të bërë studime e analiza shkencore specialistike të profileve të ndryshme për të saktësuar të paktën vitin e botimit të atyre tre ksombllave që disponojmë në trojet shqiptare, dy në Shqipëri, Tiranë (B.K.T.) e Shkodër (B.U.L.G.Sh) dhe një në Prishtinë, familja Pacolli. Një analizë e hollësishme e fizikut të këtyre ksomblave si e filigraneve, peshës, cilësisë, rrjetit të letrës, inicialve, portretit si dhe matjeve të sakta të fletëve, portretit, inicialeve, grafemave dhe krahasime të tjera do të kishte ndihmuar me siguri për saktësimin e vitit të botimit të këtyre ksomblave, derisa nuk dihej për inkunabulën e Budapestit nga viti 1493.

Hamendësimet dhe mendimet kryesore që kanë mbizotëruar për vitin e botimit të librit të Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis pluskojnë në periudhën kohore prej vitit 1502 [E. Çabej, Kastritotët. Në: Studime gjuhësore. (Botimi i dytë). Prishtinë, 1988, vëll. V, f. 328] deri në vitin 1521 [Aurel Plasari, Arbëria e Skënderbeut dhe Burgundi i Filipit të Mirë. Në: Skënderbeu dhe Europa. Tiranë, 2006, f. 128, ref. 8]. Megjithatë, si vite më të përafërta, për të mos thënë të sakta, kudo janë konsideruar vitet 1508-1510. Kështu shkruhet viti i botimit i kësaj vepre edhe në pothuajse të gjitha bibliotekat evropiane që e kanë këtë vepër në fondet e tyre, por ka edhe nga ato biblioteka që shënojnë si vit të mundshëm botimi vitet 1506, 1508, 1510, 1520… etj.

Pavarësisht nga sa u tha më sipër, duhet të pohojmë edhe faktin që ka pasur edhe studiues të cilët vitin e botimit të këtij libri e japin jashtë kornizës së sipërpërmendur duke thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. Këtë informacion, e ndeshim për herë të parë te rumuni, Francisc Pall, Marino Barlezio: uno storico umanista. Në: Melanges d’Histoire Generale. Cluj, 1938, v. II, f. 135-315. 

F. Pall, shkruan se Jovan Popović (Život i viteža kneza Epirskoga Đorđa Kastriota Skenderbega. Opisana Ioannome S. Popovićeme.  Budim, 1828, f. V), dhe Vilmos Franknói, (A Hunyadiak es a Jagellok kora (1440-1526). Budapest, 1896, f. 667) shënojnë si vit botimi të këtij libri vitin 1493, por duke qenë se ata nuk sjellin ndonjë burim të saktë për të mbështetur këtë datë edhe vetë F. Pall e konsideron si gabim vitin 1493. Ky veprim i F. Pallit, deri diku mund të duket i arsyeshëm, sepse përveç këtyre dy autorëve të lartëcekur, të cilët veprat e tyre i kishin botuar në Hungari, të gjithë të tjerët kanë konsideruar si të më të përarfërta vitet 1506-1510. Natyrisht, ka edhe disa hamendësime të ndonjë autori, veçanërisht bibliografi, pa të mbështetura në ndonjë burim të saktë, se viti i botimit mund të lëviz në mes viteve 1508-1522.

Nëse ne shënuam se për vite botimi janë marrë vitet 1502-1521, me theks të veçnatë vitet 1508-1510, këtë e bëmë qëllimisht për të saktësuar se ka pasur edhe më shumë se një rast tjetër kur është thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. [Para disa kohësh, (23 mars 2009), dr. Aurel Plasari na njofton në vitet 1995-1996, kur kishte punuar në Paris dhe sapo kishte filluar kërkimet bibliografike për Skenderbun, kishte hasur në të dhënën se në tekstet maqdone flitet për një botim të Historia-s së Barletit të vitit 1493, por në Paris nuk kishte gjetur ndonjë informacion për këtë dhe në Shqipëri një të dhënë të tillë nuk i kishte kushtuar kujdes, ose e kishte quajtur “pa gjasë” se mund të ishte e saktë.

Në trojet shqiptare, studiuesi Aurel Plasari është i pari që është marrë seriozisht me analizimin e hamendësimeve për vitin e botimit të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, duke e vendosur datën e botimit rreth viteve 1515-1522. Duke qenë se informacionin për këtë analizë të Plasarit e gjetëm në internet, për të mos lënë shteg për spekullime dhe duke dëshiruar të saktësojmë edhe një herë këtë informacion, iu drejtuam vetë Plasarit me një letër nga Budapesti, më 30 maj 2008. Dr. A. Plasari pati mirësinë, gjë për të cilën e falënderojmë publikisht, të na përgjigjet menjëherë, duke na dërguar një informacion të thukët dhe shumë interesant, të cilin e sjellim në vijim, meqenëse e konsiderojmë si një kontribut të çmuar rreth debatit për vitin e botimit të librit të M. Barletit.

Aurel Plasari shkruan: “Në librin tim “Skënderbeu. Një histori politike”, tanimë të faqosur, në një nga shënimet përfund faqeve në Hyrje-n kam vërejtur – pa mbajtur qëndrim timin për datimin, sepse më duket punë fort e vështirë – çfarë po e bashkëlidh (in attachment) këtu. ‘⁸⁴ Vetë botimi i parë i Historisë së Barletit nuk mban vit botimi (absque anno), përpos një shënimi për botuesin-shtypshkruesin në fund të librit “impressum Romae per B. V.”. Për ç’i takon vitit të botimit, ata që kanë menduar se ndërkoha 1506-1510 është “caktuar nga Noli” (Çoba & Prela: Albanica, nr. 3) janë gabuar. Hamendja për një ndërkohë të mundshme botimi rreth 1508-s duket ta ketë zënë fillin te bibliografi i botimeve të shekujve XV-XIX, Brunet: Manuel du libraire, I, 658, si vijon: “Hamendohet që dy shkronjat V. B. duan të thonë Bernardinus Venetus de Vitalibus, shtypshkrues që shtypte në Romë më 1508, por që kishte realizuar tanimë në Venedik, më 1504, veprën e Barletit Mbi rrethimin e Shkodrës, in-4”. Kjo hamendje është bartur tradicionalisht. Noli: Gorge Casitrioti, 78-79, ka pranuar si vite të mundshme botimi të saj ndërkohën 1506-1510. Edhe Pall, Gegaj, Buda dhe thuajse gjithë skënderbegologët e tjerë, deri te Frashëri dhe Biçoku sot, kanë pranuar si ndërkohë të mundshme botimi 1506-1510 ose 1508-1510. Duke u nisur nga një ndryshim shkronje shtypi në këtë botim, së fundi Norton: Italian printers, 103-104, e ka zhvendosur shtypjen e tij mes viteve 1515 dhe 1522. Si kufi i fundit i të qenit të autorit (Barletit) në jetë, ose së paku në mundësi pune, është marrë viti 1512, kur mbarojnë shënimet në veprën e tij Compendium (shih); por nëse pranohet që Compendium-i është vepër apokrife me burim Engjëllorët (gli Angeli) e Italisë, sikurse mendohet tanimë, kufijtë kohorë ndërlikohen edhe më. Kështu si paraqitet, çështja nuk mund të quhet e mbyllur.’” 

Pra, A. Plasari kishte shumë të drejtë për një ndërlikim të kufijve kohorë të botimit të librit të M. Barletit. Në fakt, nuk ishte i pari Norton (F. J., Norton, Italian printers, 1501-1520. An Annotated list, With an introduction by F. J. Norton, under-Librarian, University Library Cambridge. London: Bowes and Bowes, 1958) ai që shënoi në f. 104, të studimit të tij, vitina 1522, sepse një gjë tillë e kishte bërë shumë më herët, përkatësisht në vitin 1909, Prince d’Essling (Les Livres a figures Vénitiens de la fin du XV^e Siècleet du Commencement du XVI^e. (Études su l’Art de la Gravure sur bois a Venise). Seconde Partie. Ouvrages impromés de 1501 à 1525. FLORENCE: Libraire Leo S. Olschki 4, Lungarno Acciaioli; PARIS: Libraire Henri Leclerc 219, Rue Saint-Honoré, 1909), i cili në blenin e dytë, të vëllimit të dytë, të veprës së tij, (vëll. II/2), f. 527, shënon si vite të mundshme botime periudhën kohore 1508-1522.

Shënimi i Francisc Pall-it, na bëri që të kërkojmë në biblioteka dhe arkiva hungareze, ekzistencësn e mundshme të një informacioni që përmendin J. Popović dhe V. Franknói. Rezultatet nuk munguan. Pas disa kohësh, në Biblioteken Universitare, ELTE të Budapestit arritëm të kishim në dorë, librin e Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ku në dy vende të ndryshme, poshtë portetit dhe në kolofon   (faqen e fundit) ishte shënuar viti i botimit, 1493. Një vit i tillë automatikisht e klasifikon veprën e Barletit si inkunabulë.

Përshkrimi fizik i inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga viti 1493

Kopertinat e inkunabulës janë prej lëkure ngjyrë kafe dhe datojnë nga mesi i shekullit XVIII . Të dy kopertinat janë pa dekorime. Kopertina e parë është e dëmtuar nga koha (krimbi) në fund majtas. Kurrizi është i ndarë në 8 (tetë) gishtërinj proporcionalë. Brenda gishtërinjve ka dekorime floreale të praruara me flori, të gjitha identike. Në të ndarën e dytë ka këtë shënim me grafema të praruara ne flori:

           HISTORIA:/

           DE VITA/

           SC ANDER:/

    BEGI/

Në kapakun e brendshëm të kopertinës së parë kemi këto shënime: lart në të majtë, shkruar me pendë me ngjyrë kafe: XLII. A, menjëherë më poshtë, është shkruar me laps plumbi në kohët moderne: fol. 558, pastaj në fund të faqes majtas: me laps plumbi, e njëjta dorë si më lart: Koráblan: Inc. 465, poshtë këtij rreshti është një etiketë e bardhë që mban këtë shënim: BUDAPEST, Vet. 13/35. Të dy fletët (4 faqet) në vijim janë boshe, dhe janë të kohës së lidhjes së librit aty nga mesi i shek. XVIII. Nuk kanë shenja filigrane, por kanë ndarjet vertikale në 9 (nëntë) kolona (fusha).

Inkunabula ka dy lloj pagjinimesh: njërin origjinal me numra romakë, si të gjitha kopjet e tjera që njohim deri tani, dhe tjetrin të kohës moderne, me vulë, me numra arabë që fillojnë nga nr. 1^r dhe përfundon me nr. 163^r.  Në pagjinimin e dytë (modern) është llogaritur edhe frontespici, faqet e indeksit dhe portreti; f. I^r, e origjinalit, korrespondon me f. 5^r të pagjinimit të ri, etj. dhe f. CLIX^r e origjinalit me f. 163^r të pagjinimit të ri. 

Inkunabula është restauruar. Kjo gjë vërehet lehtë nga letra në të djathtë të secilës faqe e cila mesa duket ka qenë e dëmtuar nga lagështia.

Frontespici është i shtypur në dy  ngjyra, kuq e zi, sikurse edhe ksomblat e tjera të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Në të djathtë brenda kuadratit të titullit, ka vulën e bibliotekës ELTE, e brenda që mund të lexohet teksti: BIBLIOTH.REG.SCIENT. VNIVERSIT. HVNGARICÆ., dhe poshtë vulës, në të djathtë, jashtë kuadratit të titullit, është firma e botuesit Bernardinus de Vitalibus, e shkruar me ngjyrë të kuqe, e cila është mjaft e dëmtuar, por ne kemi arritur ta lexojmë me ndihmën e rrezeve ultraviolet. Frontespici është i dëmtuar dhe është pothuajse i shkëputur nga lidhja me kopertinën dhe pjesën tjetër të tekstit. Po ashtu frontespici është i dëmtuar (grisur) poshtë në të djathtë, menjëherë pas përfundimit të fjalës Privilegio. (shih ilustrimin). Në frontespic, lart, menjëherë sipër titullit kemi të shënuar signaturën aktuale të librit në Bibliotekën ELTE: Ant. 1308, me laps plumbi dhe menjëherë në vazhdim, kemi të shënuar po ashtu me laps plumbi signaturën e  vjetër: Vet. 13/35.

Viti 1493 poshtë portretit të Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe 

dallimet me portretet tjera 

Portreti i Gjergj Kastriotit Skënderbeut, ashtu si edhe në dy botimet e mëvonshme (1508 dhe 1522) është në f. 4^v. Sipër portretit, në hapësirën e parë, aty ku te portretet tjera vendi është bosh, ka këtë shënim: Obiit. Anno Domini 1466 XVI. Kalend. Februar. Ætatis A°. 63. Imperii verò XXIV. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim). Poshtë portretit në hapësirën e fundit, që te faqet e botimeve të tjera është boshe, kemi të shënuar në mes të gjethit të parë dekorues14 dhe menjëherë pas gjethit të dytë dekorues 93, ose më saktë: I4. |SIGNOR . SCANDER BEGO||  93. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim). 

Pra, për herë të parë, në një ksombël të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, gjejmë të shënuar vitin e botimit, 1493. Pos shënimt të vitit të botimit, dhe shënimit sipër portretit, kemi edhe disa ndryshime të tjera në portret, nga botimet e mëvonshme. 

Një ndryshim tjetër janë gjethet dekorative, forma e tyre, para dhe pas vitit 1493, por ndryshim edhe më të rëndësishëm fizik kemi në portetin (gravurën) e Gj. K. Skënderbeut: në këtë botim portreti i Skënderbeut na paraqitet i shtrirë në tërë faqen. Hapësira midis portretit dhe margjinave boshe te ky botim janë fare të vogla, p.sh. ajo poshtë portetit pothuajse nuk ekziston fare. (Shih ilustrimin që botojmë në vijim).

Ndryshimet në frontespic të  librit të M. Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga ELTE, me botimet e tjera

Frontespici i librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, botim i vitit 1493 që ruhet në Bibliotekën e universitetit Eötvös Loránd (ELTE), të Budapestit, ka ndryshime në tekst. Këto ndryshime, janë vetëm në këtë inkunabulë dhe nuk ndodhen në asnjë prej 32 librave-antikuarë të tjerë të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, të cilat i kemi konsultuar deri më sot. 

Disa nga ndryshimet e frontespicit janë si më poshtë: 

a). Rreshti i 3 i tekstit poshtë titullit, te fjala: Apostolice, është grafema “e” fundit e cila dallon te botimet e tjera; 

b). Në rrreshtin 10 të tekstit te fjala Interprete, grafema e fundit “e” dallon nga botimet e tjera, ku në vend të “e” është shënuar: “a”;

c) Te rreshti i parafundit, në fjalën magnis ndryshon grafema e parafundit e fjalës që është “i” te botimi i ELTE, ndërsa te botimet e tjera është “u”. 

d) Ndryshim tjetër kemi në dimensionet e faqes së frontespicit. 

Pra kemi tre ndryshime të theksuara, të cilat nuk kanë mundur të ndodhin rastësisht apo si gabime të tipografit-shtypshkruesit, por janë dallime të botimit të parë të inkunabulës së librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga viti 1493.

Ndryshimet në kolofon   (faqen e fundit)  të  librit të M. Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, nga ELTE, me botimet tjera

Përveç ndryshimeve në frontespic, te portreti i Gjergj Kastritotit Skenderbeut në f. 4^v, libri i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka ndryshime shumë të rëndësishme edhe në kolofon   (faqen e fundit të librit).

Ndryshimi thelbësor dhe shumë i rëndësishëm është se edhe këtu, për herë të parë e gjejmë të shënuar vitin e botimit ë inkunabulës së Marin Barletit, përkatësisht vitin 1493 me numra romakë: M.CCCC.XCIII. Pra, për herë të dytë, në këtë inkunabulë shënohet viti i botimit në dy forma të ndryshme, gjë e zakonshme kjo edhe për inkunabulat e tjera që na janë ruajtur nëpër biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Viti i botimit M.CCCC.XCIII., kësaj radhe është shënuar në f. CLIX^v, pra vetëm në këtë ksombël të njohur deri me sot. Shënimi i vitit vjen menjëherë pas vendit të botimit: Rome dhe inicialeve të botuesit: B. V.. Në botimet e mëvonshme nga vitet 1508 dhe 1522, nuk është shënuar fare viti i botimit.

Shënimi i vitit të botimit të inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, për albanologjinë dhe historiografinë shqiptare ka rëndësi të jashtëzakonshme: 

E para, kjo është inkunabula e tretë prej autorëve shqiptarë, të njohura deri me sot. Dy autorët shqiptarë që kanë shtypur inkunabula dhe na janë ruajtur deri me sot janë: Marin Beçikemi dhe Michael Marullus Tarchaniota, Hymni et epigramata. Florenz: Societas Colubris (comp. del Drago), 1497.

E dyta, saktësohet viti i botimit, 1493 i kësaj inkunabule, që është botimi i parë, por kemi arritur të saktësojmë edhe dy ribotime të mëvonshme po të kësaj inkunabule, në vitet 1508 dhe 1522. Ndërsa për vitin 1508, ka pasur shumë hamendësime, sepse shpesh shënohej si vit botimi edhe viti 1510, për vitin 1522, askush deri më sot shprehimisht nuk e ka theksuar si vit të ribotimit të tretë të librit të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. 

E treta, saktësohet se M. Barleti, ka shkruar: “Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis” para librit të dytë të tij, i llogaritur si libër i parë deri me sot: “De Obsidione Scodrensi–ad Serenissimum Leonardum Laurentanum Aristocratiae Venetae principem. Conciones variae a Moumathe Turcharum principe et ab aliis militiae praefectis artificiosae compositae. Libri tres. Venetiis: Bernardinum Vitalibus, 1504, etj.

E katërta, vërtetohet se B. Vitalibus, shtypshkruesi me origjinë shqiptare i veprës në fjalë, e kishte filluar veprimtarinë e tij botuese shumë më herët sesa viti 1494 siç konsiderohet deri më sot nga historianët dhe bibliografët.

Në kolofon   të inkunabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis,nga viti 1493, ka edhe ndryshime të tjera përveç shënimit të vitit të botimit. Disa nga këto ndryshime janë: a) në rreshtin e parë, menjëherë pas fjalës së parë, është shënuar grafema “M” për vitin njëmijë, që nuk është e shënuar të dy ribotimet e mëvonshme nga vitet 1508 dhe 1522. b) ndryshim tjetër kemi në rreshtin e tretë, përkatësisht në fjalën e 5 (pesë) nga e majta, që është shënuar në inkunabulë: “barbam” ndërsa në dy ribotimet nga vitet 1508 dhe 1522 është shënuar: “barbara”. Ka edhe ndryshime të tjera të shumta të cilat lexuesit dhe studiuesit mund t’i gjejnë me lehtësi në faksimilet që po botojmë në vazhdim. Këto ndryshime kanë të bëjnë p.sh. me: shenjat e pikësimit, format e grafemave, madhësinë e tyre, paraqitjen grafike, gjerësinë e margjinave, etj. etj.

Ndryshimet e inkunabulës nga viti 1493 me ksombllat tjera si: filigranes, shenjat e fijve (rrjetës), dimensionet e ksomblave, dimensionet e letrës, pesha (gramatura) e letrës, cilësia e letrës, inicialet

Ndryshimeve të cekura më lartë, ju shtohen edhe disa elemente tjera shumë të rëndësishëm dhe pothuajse të padiskutueshëm, siç janë: filigranes, shenjat e fijeve (rrjetës), dimensionet e ksomblave, dimensionet e letrës, pesha (gramatura) e letrës, cilësia e letrës, inicialet etj. të cilat i kemi analizuar një për një duke bërë krahasimet e duhura në mes të inkunabulës nga viti 1493, me 31 ksomblat tjera nga viti 1508 dhe një ksomble nga viti 1522, të cilat kemi pasur rastin ti studiojmë.

Problemi i përcaktimit të autorësisë dhe të datës së krijimit të një dokumenti të shkruar dhe në këtë kontekst edhe ekzaminimi i një dokumenti të caktuar, është i vjetër po aq sa edhe vetë shkrimi. Megjithatë ashtu si çdo gjë tjetër që ka nevojë për kohë e për maturim, edhe ky aspekt i shkrimit pati nevojë që të kalonte në shkallë të ndryshme evoluimi gjersa të krijohej një sistem i plotë kriteresh dhe vetë ekzaminimi i dokumentit të shndërrohej në një shkencë më vete, që nuk lë më hapësirë për hamendësime në gjykime të këtij lloji.   

Krahas njohurive paleografike, ku dorëshkrimi është kriteri më i njohur dhe gjerësisht i përdorur, për përcaktimin e saktë të datës së një letre-dokumenti, sot përdoren edhe cilësia e prodhimit të letrës (pesha, gramatura), dimensionet, shenjat e fijve (rrjetës), pothuajse të padukshme me shikim normal, dhe filigranes – shenjat e ujit. 

Filigranes apo shenjat e ujit

Filigranes (Watermark, angl.; Wasserzeichen, gjerm.; le filigrane, fren.; filigrani, ital.; filigranos, span.; vodjanoj znak, rus.; vodoznačka, çek.; vodeni znak, kroat.; znaki wodne, pol.; shenjat e ujit, shqip, etj) është figurë, grafemë apo shenjë e dallueshme në letër, që duket qartë vetëm kur pas letrës vendosim një burim drite. Quhet shenjë uji sepse shenja në letër duket sikur ajo pjesë të jetë e lagur nga uji. Shenja krijohet me anë të fijeve të metalit të cilat ngjiten në letër dhe në momentin kur shtypet letra konturet e shenjës (gjurmës, fotografisë, gravurës, grafemës) dalin më të holla për shkak të shtypjes më të madhe që krijohet nga fija e metalit. Është pak a shumë një proces i ngjashëm me punimet e metaleve të çmuara, psh. të floririt, prandaj edhe quhet filigranes. Në fakt, ky term, nuk është gjithpërfshirës, përkundër përdorimit zyrtar, por më afër përmbajtjes së tij është p.sh. termi në gjermanisht “Papierzeichen” (shenjë letre), spanjisht “markas transparentes” (shenjë transparente), italisht “marche, segni,” latinisht “signum” etj. 

Për herë të parë filigranes janë përdorur në Bolonjë në vitin 1282, dhe qëllimi ishte që të letra e prodhuar aty të mos ngatërrohej me letrën e prodhuar gjetkë. Që nga paraqitja e parë e filigranes në vitin 1282, përdorimi i tyre është i pandërprerë si kur prodhimi i letrës bëhej në mënyrë manuale ashtu edhe me aplikimin e teknologjisë shkencore moderne. Në ditët e sotme, filigranes kanë një përdorim të pakontestueshëm në filateli, në kartëmonedha e në dokumente ekskluzivisht shtetërore, etj. 

Të gjitha filigranet e lashta, janë të thjeshta dhe të shenjuara me fije metali dhe nuk paraqesin ndonjë punim estetik me vlerë të veçantë. Me kalimin e kohës, filigranes, përsosen duke arritur një shkallë të lartë saktësie, bukurie dhe cilësie, kombinime të elementeve të shumtë dhe të ndryshëm nga fusha të llojllojshme. Filigranet e shenjuara në letër gjatë shekujve, është e pamundur të fshihen, ndryshohen ose plotësohen, përkundër zhvillimit të shkencës së sotme dhe përdorimit të përbërjeve të ndryshme kimike. Kjo është e veçanta e tyre dhe ajo që i bën të dallueshme për gjatë gjithë historisë që nga aplikimi i parë i tyre e deri në ditët e sotme.

Vendosja e filigranes në letër, ka ndërruar pozicion gjatë historisë shekullore të aplikimt të tyre. Fillimisht filigranes janë vendosur në këndet e letres, poshtë ose lart, pothuajse çdoherë djathtas, e në raste tepër të rrallë vendosej edhe majtas, gjë që ndodhte kur kishte porosi ekskluzive të shtypshkruesve për një gjë të tillë. Nga gjysma e dytë e shek. XV, filigranes filluan të vendosen në mes të letrës (fletës), por nuk përjashtohet edhe aplikimi i tij poshtë e lart në këndet e letrës: filluan pra të aplikohen vetëm tre pozicione të vendojes së filigranes në letër. Në Venedik dhe Gjenovë, që prej shek. XV, filigranes vendosen në këndin e poshtëm të letrës, në atë pjesë që është e pashkruar, përkatësisht në marginë. 

Në vitin 1562, në Gjenevë, botohet një rregullore se ku duhet të vendosen filigranes. Në të thuhet saktësisht se duhet të praktikohet kryesisht vendosja e filigranes në njërin kënd: poshtë ose lart dhe gjithmonë djathtas, që të mos pengohen teksti, ilustrimet, inicialet, tabelat etj, e dorëshkrimeve, dokumentave dhe ilustrimeve. Në kohët moderne, filigranes vendoset në pozicione të ndryshme, sipas funksionit dhe qëllimit që ka, por dominon aplikimi i tij në mes të faqes, ku shpesh shenohen edhe inicialet ose emri i prodhuesit.

Zgjedhja e paraqitjes së simboleve të ndryshme të filigranes nuk ishte punë e lehtë për prodhuesit e letrës, përkundrazi, kërkohej mjeshtri por edhe përgjegjësi e plotë e tyre, sepse paraqitja e një elementi simbolik, kishte vlerë alegorike dhe dykuptimësia e tij shpesh mund të sillte probleme dhe keqkuptime. Ka raste kur në shenjat e filigranes janë vendosur simbolet e shoqërive të fshehta, urdhërave fetarë, dhe organizatave të ndryshme. Simboli më i vjetër deri sot i njohur i filigranes, ai që daton nga viti 1282, është fetar, monogrami i kryqit, element ky që vazhdoi të ishte shumë i shpeshtë deri në fund të shek. XV, pothuajse te të gjithë prodhuesit e letrës që aplikonin filigranes. Po ashtu “numri 4” është element i shpeshtë i periudhës që përfshin shek. XIII-XV, numër ky që përdorej për të shënuar armët, kafshët etj, por edhe si monogram i shkurtër për fjalinë: “in hoc signo vinces.” Përkundër të gjitha funksioneve të tjera, pothuajse të gjithë specialistët, studiuesit dhe historianët janë të mendimit se përdorimi i filigranes në letër, ka funksion dallues dhe mbrojtës të prodhuesit, për të shmangur keqpëdorimet e ndryshme si dhe si element garantues për cilësinë dhe në të njëjtën kohë si moment kyç për saktësimin e datimit të vitit të letrës. Shenja të tilla mbrojtëse nuk janë karakteristikë vetëm e letrës, por edhe e prodhimeve të tjera të ndsyhme, artizanale, por edhe seriale. 

Në manuscripte, dokumenta dhe libra të shypur, jo rrallë ndeshim në dy apo më shumë filigranes! Një gjë e tillë, sipas specialisteve të filigranologjisë, ka ardhur si pasojë e përdorimit të dy apo më shumë llojeve të letrës së prodhuara nga fabrika të ndryshme. Një veprim të tillë, përdorimin e disa lloj letrash të ndryshme, botuesi e ka bërë me qëllim që të krijonte një mbrojtje të dyfishtë për produktin e tij (dorëshkrimin, dokumentin apo librin) ose me kërkesen e autorit. Ka edhe raste kur një veprim i tillë ka ardhur nga pakujdesia e punëtorëve gjatë transportimit të letrës nga depot e shtypshkronjës. Një tjetër moment është edhe paraqitja e të njëtit simbol filigranes, por në forma dhe dimensione të ndryshme! Për raste të tilla mendohet se kemi të bëjmë, kur një prodhues ka përdorur mjeshtra të ndryshëm të shënjimit të filigranes gjatë prodhimit të letrës. Secili nga këta mjeshtra e ka realizuar simbolin e dhënë për filigran në mënyrën e tij. Natyrisht, që gjatë punës së tyre, prodhuesit e letrës kanë përdorur disa lloj filigranes, për cilësi të ndryshme letre, si shenja dalluese për punën e tyre profesionale. Të dyja rastet e mësipërme, si atë të një libri me më shumë se një filigranes në fletët që e përbëjnë atë, ashtu edhe filigranes të njejtë por me realizim e dimensione të ndryshme i ndeshim te libri i Marin Barletit, Historia de vita…. Edhe rastin e tretë atë të filigranes të ndryshme për cilësi të ndryshme letre e ndeshim te historia e Skënderbeut e M. Barletit, ku më shumë se një herë na paraqitet letër me peshë të ndryshme në gramaturë.

Filigranes gjatë historisë

Filigranes në librat e shtypur ndeshen për herë të parë në Angli dhe Gjermani. Botuesi i parë që i përdori filigranet në botimet e tij ishte anglezi Caxton, nga fundi i shek. XV shkruan Jon Lewis, në vitin 1737, edhe ky i pari studiues që merret me historinë e filigraneve. Ndër gjermanët debati shkencor për filigranes filloi në vitin 1736 me J. Hering i cili shkruan studimin e tij “Unvorgreifliche Gedanken.” Lewis, boton 20 shenja filigranes, të cilat ribotohen nga Joseph Ames në vitin 1749 dhe W. Herbert në vitin 1785. Në Zvicër, për filigranes i pari debaton Samuel Engel në vitin 1741. 

Interesi për shenjat e filigranes rritet në fundshekullin e XVIII, dhe veçanërisht, për librin e shtypur, për të saktësuar vitin e botimit të parë, të dytë apo të tretë të një libri. Nga kjo kohë shquhen punimet e Breitkopf 1784, Sir John Fen 1787, Schwartz 1793, Samuel Denne 1795, Camus 1799, Fischer 1801, Koning 1816, etj. 

Koleksioni i parë i rëndësishëm i shenjave filigranes botohet në Paris në vitin 1808, nga Jansen dhe përmban 287 fotografi (skica, ilustrime, por edhe fotografi origjinale) të filigranes, të cilat ishin të zvogëluara dhe jo në formatin origjinal të tyre. Samuel Denne, është i pari që bëri datimin e dokumentave në bazë të filigranes (S. Denne, Observations on Papers, 1795), për ta vazhduar Goth Fischer (G. Fischer, Beschreibung typographischer Seltenheiten, 1801) dhe A. Ebert në vitin 1820 (A. Ebert, Die Bildung des Bibliotekars, Leipzig). Ndërsa te rusët është I. Laptev, që debaton për filigranes, në vitin 1824, duke nxjerrë 145 shenja filigranes për periudhën kohore 1439-1700. 

Përfundimisht në shek. XIX fillojnë të bëhen kërkime dhe hulumtime shkencore për filigranes dhe nga kjo kohë kemi botime të koleksioneve shumë të mëdha dhe tepër të rëndësishme për këtë shkencë të re. Hassler në vitin 1844 dhe F. Gutermann në vitin 1845 debatojnë për prodhimin e letrës së vjetër të lanenog-it. Po në vitin 1844, rusi K. Tromonin, boton një koleksion të jashtëzakonshëm filigranes prej 1.493 shenjash, ku 287 i kishte përshkruar nga Jansen-i, ndërsa në vitin 1845, Sotheby, boton koleksionin prej 600 filigranes, duke i plotësuar ato në vitin 1868 (Londër) edhe me 500 shenja të reja filigranes. Botimet e koleksioneve vazhdojnë, kështu në vitin 1868, francezët Midoux e Matton botojnë 600 filigranes nga dokumentet e shek. XIV-XV që ruheshin në arkivat franceze; holandezi Stoppellar në vitin 1867 boton 265 filigranes dhe belgët Piot e Pinchard, në vitin 1872, botojnë 1.544 shenja nga arkivat belge. Në vitin 1881, A. Zonghi, përfundon koleksionin e tij të filigranes të cilin e paraqet në një ekspozitë në vitin 1884. Ky koleksion, shumë i rrallë dhe i veçantë, përbëhet nga 1.887 shenja filigranes për 306 vitet e prodhimit të letrës në Fabriano të Italisë. 

Gjatë këtij shekulli, Franca ishte qendra e debateve dhe botimeve të veçanta për shkencën e filigranes, ku veçojmë: Ch. M. Briquet-in, i cili merret me studime të specializuara për historinë e letrës dhe atë për fillimet dhe përbërjën e saj, që nga koha e përdorimit tek arabët, e ashtuquajtuara “bombicine” për të cilën më parë ishte menduar se është prodhuar nga pambuku, por Briquet (dhe austriaket J. Karabaček e J. Wiesner, në të njëjtën kohë, por në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri), arrin të dëshmojë se ajo ishte prodhuar nga fijet e litarit, sikurse më vonë edhe letra europiane. Me vlerë është edhe studimi për prodhimin e letrës në lindje në shek. X-XIV, me një teknikë tjetër nga ajo e mëvonshmja në perëndim, dhe ishte vetëm teknika e re e perëndimit e cila mundësoi që të viheshin në letër shenja filigranes, në vitin 1282, pra fundshekulli i XIII, etj. 

Studimet e filigranes janë të ndara në tre kategori sipas specifikave të ngushta: a) sipas kriterit regjional, b) sipas ikonografisë së filigranes dhe c) sipas kronologjisë. 

a). Sipas kriterit të parë, atij regjional, elementi më i rëndësishëm është historia e prodhimit të letrës në vende të ndryshme, duke studiuar specifikat e veçanta të çdo vendi veç e veç si dhe elementet e përbashkëta me vende të ndryshe. Rezultate inkurajuese janë arritur veçanërisht në: Zvicrër, Itali, Francë, Poloni, Belgjikë, Holandë, Gjermani, Austri, Rusi, Hungari, Kroaci, etj. 

b). Sipas kriterit të dytë, atij ikonografik, del që studimi i filigranes është i pamundur nëse nuk analizohen dhe studiohen shenjat e veçanta në letër, p.sh. figurat e ndryshme të kafshëve, shpezëve, por edhe ato abstrakte dhe të tjera të veçanta, p.sh, çelsi, numrat, grafemat, etj. 

c). Kriteri i tretë, ai i kronologjisë, ka rëndësi parësore, sepse përmes tij mund të përcaktohet viti i futjes në përdorim të një shenje – filigranes të veçantë, duke gjetur pastaj, vendin, por edhe duke zbërthyer ikonën dalluese. Elementi i kronologjisë, përdoret shumë shpesh te datimi dhe përcaktimi i elementeve të tjera tek inkunabulat duke saktësuar vitin e botimit, përkatësisht të prodhimit të letrës, pastaj vendin e prodhimit ose edhe prodhuesin konkret, deri te i cili arrijmë përmes ikonës së caktuar, të cilën ai prodhues e ka përdorur në vitin e caktuar, gjatë prodhimit të letrës, si shenjë mbrojtëse për punën e tij dhe në anën tjetër si dëshmi cilësie dhe profesionalizmi.

Për studimin e filigranes në inkunabula është me rëndësi studimi i Heitz-it (1902-1903), i cili sjell shenja nga inkunabulat origjinale që ruhen në Strasburg si dhe nga ato që ruhen në Bazel (1904), duke aplikuar metodën kritike krahasuese dhe në duke ballafaquar të gjitha filigranes e njohura deri në atë kohë, qofshin ato në manuscripte, dokumenta apo inkunbaula të ngjajshme. 

Dimensionet dhe pesha (gramatura) e letrës

Përveç filigranes, një rëndësi të madhe në ekzaminimin e dokumenteve zënë edhe pesha dhe dimensionet e letrës. Pesha është njëri prej elementeve rëndësishme, dhe i domosdoshëm për njohjen dhe datimin e letrës. Ky element është i rëndësishëm posaqërisht për mesjetën kur, prodhimi i letrës ishte ende shumë specifik dhe mjaft i rrallë, veçanërisht kur ndryshimet në llojet e letrës paraqiten në momente të ndryshimeve të mëdha historike dhe aplikimit të prodhimit serial me teknologji të re më të avancuar të këtij produkti. Ndryshimet më të mëdha janë vërejtur te mënyra e prodhimit të letrës te kinezët, arabët dhe europianët në lashtësi, përderisa në kohët e mëvonshme kjo gjë vërehet te prodhimi modern i letrës me aplikimin e elementeve të celulozës së drurit aty kah mesi i shekullit XIX. Gjatë prodhimit të saj në periudha të ndryshme historike, dimensionet e letrës jo gjithherë mund të ndiqen me sukses, por, megjithatë, ekzemplarët e ruajtur deri në ditët e sotme na mundësojnë të nxjerrim konkludime të sakta dhe preçize. 

Është fakt i njohur se dimensionet e letrës gjatë procesit të prodhimit nuk janë absolute, por ndryshojnë për shkak se gjatë tharjes dhe përpunimit të shtresave të saj me ngjitës, ato mund të lëvizin, përkatësisht të tkurren deri në 3 cm nga dimensioni normal. Te prodhimi arab i letrës, janë të njohura nëntë dimensione të vogla nga 14 x 21.3 cm deri te prodhimi “gjigand” i ashtuquajturi “Tumara” ose i “Bagdadit” që kishte dimensione maksimale 73.3 x 109.9 cm. Dimensionet e letrës në Evropë gjatë shekujve nuk kanë ndryshime të tilla ekstreme. Ato janë kryesisht brenda kufijve “normal” dhe deri në shek. XVIII, nuk kishte dimensione më të vogla se 23 x 35 cm dhe jo më të mëdha se 50 x 74 cm. Si ilustrim po përmendim rastin e prodhimit të letrës në Borgo Polese, paralagje e Bolonjës në Itali, ku na janë ruajtur katër lloje dimensionesh të letrës që ka përdorur shtypshkronja e njohur “Merlani” deri në fund të shek. XV. Këto dimensione na janë ruajtur në një pllakë mermeri gri, në të cilën janë gdhendur katër katërkëndësha ku në çdonjërën janë të shënuara këto dimensione së bashku me emrin përkatës të dimensionit: a) Imperial (perandorak) 50 x 74 cm; b) Realle (mbretëror) 44, 5 x 61,5 cm; Mecane (i mesëm) 34,5 x 51,5 cm dhe Recute (i voglë) 31,5 x 45 cm. Specialistët mendojnë se dimensioni Mecane (i mesëm) është më i lashti dhe në dimensionet e tjera Realle (mbretëror) dhe Recute (i vogël) ndeshim “vetëm” në vitin 1310 për herë të parë. Ndërsa dimensioni Imperial (perandorak) ndeshet në vitin 1379, por në përdorim shumë të kufizuar, dimensioni i Mecane (i mesëm) për herë të parë dëshmohet në vitin 1390. 

Për ne shqiptarët ka rëndësi Venediku, ku dimensionet e letrës ishin ato të lashtat edhe në fund të shekullit XV, dhe fillim të shekullit XVI, ato ishin 32 x 44 cm me shenjën filigranes në këndet e djathta të letrës. Në këtë kuadër, theksojmë p.sh. në Francë, me 18 shtator të vitit 1741, janë të rregjistuara në “Conseil d’Etat” 53 lloje dimensionesh, 25,7 x 35,8 cm minimali dhe 67 x 98,8 cm maksimali. Edhe për vendet e tjera europiane prodhuese të letrës, kemi pothuajse dimensione të njëjta pa ndryshime të theksuara.

Shenjat e fijve (rrjetës)

Shenjat e fijve (rrjetës) janë njëri ndër elementet më të rëndësishëm për datimin e letrës, sepse ato ndryshojnë në etapa të caktuara kohore dhe mund të përcillen pa ndonjë vështirësi të madhe. Ky element shenjohet në letër me vija horizontale paralele, dhe filigranes gjendet në mes të tyre ose mbi to. Zakonisht janë të shënuara njëzet vija të tilla, e në disa raste kur dimensionet janë të vogla ka “vetëm” 10 “pontuseaux ose ponticelli” të tilla. Gjatë shek. XIV, “pontuseaux ose ponticelli” në dimensionet normale (31,5 x 45 cm) ishte i shënuar me 7 deri 10 vija me një largësi prej njëra-tjetrës nga 4,5 deri në 6 cm. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV dhe fillimit të shek XV, “pontuseaux ose ponticelli-n” i ndeshim me nga 10 deri 14 vija me një largësi prej 2,8 deri në 4 cm (Ksombla e Marin Barletit që ruhet në BKT dhe ajo te Pacollët ka 12 vija  me një largësi prej 2.8 cm); kurse në gjysmën e dytë të shek. XV, dhe fillimin e shek. XVI,  ndeshim 20 deri 24 “pontuseaux” me një largësi prej 1,8 x 2,5 cm. Sa më shumë “pontuseaux” të ketë letra, është shenjë se ajo është e cilësisë së lartë, ndërsa te dimensionet e mëdha, numri i “pontuseaux” është i njëjtë ndërkohë që rritet largësia në mes vijave.

Veprimtaria botuese e Bernardinus de Vitalibus

Veprimtaria botuese e Bernardinus de Vitalibus fillon në vitin 1480 e jo 1494

Përkundër informacioneve që gjenden në të gjitha bibliografitë dhe katalogjet e specializuara të autorëve me eminentë botërorë, për vitin e fillimit të veprimtarisë botuese të Bernardinus de Vitalibus, ne me sigurinë më të madhe, korrigjojmë datën e deritanishme, vitin 1494, si vit i fillimit të shtypshkrimit të librave nga ky botues. Data e saktë është viti 1480. 

Në këtë vit (1480), Bernardinus de Vitalibus botoi inkunabulën e autorit: Arnaldus de Villanova: Regimen sanitatis Salernitanum.Venetiis: Bernardinus de Vitalibus 1480, e cila ruhet në fondet e bibliotekës së Vienës “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ me signaturë JB 6402. Kjo është njëra nga 16 inkunabulat që ruhet në fondet e “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ dhe njëra nga gjashtë inkunabulat e kësaj biblioteke që janë shtypur në Venedik. Informacionin e parë për ekzistimin e kësaj inkunabule e kemi shënuar nga: Georgii Vvolfgangi Panzer, Annales typographici ab artis inventae origine ad annum MD Maittairii Denisii aliorumque doctissimprum virorum curas in ordinem redacti emendati et aucti. Opera Georgi Vvolfgangi Panzer, Capituli eccles. Catheral. ad D. Sebald. Norimberg. Praepositi Societatis Florigerae ad Pegnesum praesidis. Volumen Tertium. Norimbergae: Impensis Joannis Eberhardi Zeh, Bibliopolae, 1745, vëll. III, f. 158, nr. 464, për ta përforcuar me vonë edhe me linkun: http://www.b2i.de/fabian?Geschichte_Der_Medizin_(Wien). Për të qenë të sigurtë, në pamundësi që fizikisht ne vetë të konsultojmë fondet e bibliotekës së lartëcekur, ju drejtuam me një letër më 18 dhjetor 2009 zonjës Linda Aksan përgjegjëse për informacion në “Universitätsbibliothek der Medizinischen Universität Wien,” dr. Linda Aksan, e cila shprehimisht na shkruan: “S. g. Herr Ahmeti, ich habe soeben nachgesehen. leider haben wir die von Ihnen gewünschte Arbeit nicht in unserer Bibliothek aufliegen, weder in Buchform noch in Zeitschriftenform”, pra marrim një përgjigje negative. Duke menduar se W. Panzer dhe faqja zyrtare e vetë bibliotekës nuk mund të sjellin informacione të gabaura, ne ju drejtuar edhe një herë zonj. Linda Aksan me një letër të dytë me 23 mars 2009, duke e lutur të shikojë me vëmendje fondet e inkunabulave të bibliotekës ku punonte dhe duke i ofruar informacionet që kishim ne. Me 24 mars 2009, marrim një përgjigje tjetër, në të cilërn dr. Brigitte Kranz, na konfirmon ekzistimin e inkunabulës së shtypur nga Bernardinus de Vitalibus më 1480, duke na dhënë edhe singantrurën e saktë JB 6402 si dhe duke na premtuar se brenda disa ditësh do na dërgonte riprodhimet e frontespicit dhe të kolofon  it të kësaj inkunabule. Ne shfrytëzojmë rastin që dr. Brigitte Kranz, ta falënderojmë publikisht për ndihëm e ofruar.

Qëllimisht deri në hollësi përshkruam informacionet për këtë inkunabulë, në dukje të parë edhe jo shumë e rëndësishme për ne! Por, në anën tjetër, kjo ka rëndësi të veçantë, për shkak se botuesi i inkuabulës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, tani na del në plan të parë, duke eliminuar një moment shumë të rëndësishëm, fillimin e veprimtarisë së tij botuese, me 1480, e jo më 1494, sikur që ishte menduar deri me tani. Pra, inkunabula jonë, nuk është e para, por është e katërta me radhë te botimet e B. Vitalibus. Inkunabula e dytë është ajo e John Estwood, Summa astrologlae judiclalis. Venice: Bernardinus de Vitalibus, 1489, (për më shumë informacion shih: Stillwell, R. 72.), ndërsa inkunabula e tretë është me autor: Fran Lucijan Gundulić, Baptistinus. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus, 1490, dhe ruhet në Biblioteken Kombëtare dhe Universitare të Zagrebit, sektori i inkunabulave, dorëshkrimeve dhe librit të rrallë. Ne këtë inkunabulë e kemi konsultuar dhe ka disa ngjajshmëri me inkunabulën tonë, veçanërisht te katër iniciale. Pra, janë tre tituj inkunabulash, që i paraprijnë, inkunabulës së katërt nga viti 1493, të Marinus Barletius, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Impressum Rome per B. V. A.^o M. CCCC. XCIII.

Qytetet në të cilat ka zhvilluar veprimtarinë e tij botuese Bernardinus de Vitalibus

Siç e cekëm edhe më lartë, veprimtaria botuese Bernardinus de Vitalibus, filloi në vitin 1480 në Vendik, ku shtypi edhe 2 inkunabula të tjera dhe në vitin 1493, Bernardinus de Vitalibus lenë Venedikun për të ka shkuar në Romë, ku shtypi inkunabulën e Marin Barletit Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. 

Ecejaket e B. Vitalibusit nga Venediku në Romë e anasjelltas dhe qytete të tjera italiane janë të dokumentuara saktësisht: në nëntor të vitin 1493, kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në korrik të vitit 1507; në shtator të vitit 1507 e gjejmë përsëri në Romë, ndërsa në nëntor po të vitit 1507 kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në qershor të vitit 1508; në fund të qershorit të viti 1508, kthehet në Romë ku qëndron deri në fund të nëntorit, për të shkuar në dhjetor po të vitit 1508 në Napoli; në shkurt të vitit 1509, kthehet prapë në Venedik për të qëndruar aty deri në dhejtor të vitit 1515. Në Romë e gjejmë po ashtu gjatë vitit 1516, përkatësisht nga janari deri në dhjetor. Ndërsa në fillim të vitit 1517 e gjejmë në Venedik, ku qëndroi deri prill të vitit 1521. Në Rimini e gjemë në dhjetor të vitit 1521, ndërkohë që në Romë qëndroi gjatë tërë vitit 1522, përkatësisht nga fillimi i janarit e deri në fund të dhjetorit. Përfundimisht kthehet në Venedik në janar të vitit 1523 ku qëndroi derisa vdiq në vitin 1539.

Veprat e botuara për 51 vite të Bernardinus de Vitalibus

Gjatë veprimtarisë së tij si shtypëshkrues-botues (tipograf), për 56 vite me radhë, B. Vitalibus botoi 152 tituj të njohur deri me sot. Për ta disponojmë të dhëna të sakta, si për vendndodhjen, bibliotekën, arkivin ose koleksionin privat të tyre, poashtu /signaturën/ dhe të dhëna tjera, si titulli, kopertinat, frontespicet, kolofon  ët, ilustrimet, inicialet, gravurat, portretet… etj. 

Prej këtyre 152 titujsh, 74 janë inkunabula të botuara deri më 31 dhjetor të vitit 1500, dhe sipas vitit venedikas deri më 31 mars të vitit 1501. Të gjitha këto inkunabula si dhe pjesa tjetër prej 78 titujsh të librave antikuarë-rarae nga viti 1500 deri më 1536 (kur Vitalibus botoi edhe librin e fundit) janë të ruajtura në biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Siç vërehet Bernardinus de Vitalibus ka botuar një numër të jashtëzakonshëm inkunabulash, 73 tituj, dhe diçka më shumë libra antikuarë, ku 4 nga këto nuk kanë vit botimi, por kanë vendin e botimit. Nëse shohim numrin e veprave të botuara sipas viteve, qofshin ato inkunabula apo libra të rrallë-antikuarë do të kishim këtë pasqyrë: trembëdhjetë herë boton nga një titull në vit, përkatësisht në vitet: 1480, 1489, 1490, 1493, 1513, 1514, 1517, 1518, 1523, 1524, 1526, 1532, 1534; ndërsa shtatë herë boton dy tituj në vit: 1495, 1506, 1509, 1522, 1529, 1533 dhe 1536; kurse tre tituj në vit ka botuar pesë herë dhe përkatësisht në vitet 1504, 1519, 1521, 1531 dhe 1535; ndërsa katër herë në vit botoi katër tituj: në vitet 1503, 1505, 1507 dhe 1525; po ashtu shtatë tituj ka botuar katër herë në vitet 1494, 1499, 1502 dhe 1508; ndërsa tetë tituj ka botuar vetëm një herë, në vitin 1501. Vitet më të frytshme të veprimtarisë botuese-shtypëshkruese të B. Vitalibusit kanë qenë viti 1500 kur boton njëzetë e gjashtë inkunabula dhe kulmin e arriti në vitin 1498 kur botoi njëzetë e tetë inkunabula, ndërsa për katër tituj siç cekëm më lart, nuk dihet viti i botimit. 

Megjithatë ka pasur vite kur Bernardinus de Vitalibus nuk ka botuar asnjë titull. Të marra së bashku këto vite shtrihen në periudhën nga viti 1480 deri në vitin 1536 dhe janë gjithsej njëzet e dy vite, të cilat janë si vijon: 1491, 1492, 1496, 1497, 1510, 1511, 1512, 1515, 1516, 1520, 1527, 1528 dhe 1530. Nuk kemi ndonjë informacion për arsyet e mungesës së aktivitetit botues në këto vite, por mund të supozojmë se njëra ndër pengesat për këtë kanë qenë lëvizjet e shpeshta nëpër qytete të ndryshme italiane ose shtërngesat financiare, edhe pse Bernardinus de Vitalibus, botonte vepra të autorëve shumë të njohur të kohës së tij, apo vepra të autorëve klasikë.

Mënyra e firmosjes e Bernardinus de Vitalibus në veprat që ka botuar ai në 

vitet 1489-1536

Në të gjithë titujt e inkunabulave dhe librave të rrallë-antikuarë që kemi konsultuar ne, por edhe nga literatura e shumtë e shfrytëzuar, kemi saktësuar mënyrën se si firmoste B. Vitalibus në librat që shtypte vetë. Këto forma janë: B. de Vitalibus; B. V.; Bernardin di Venezia; Bernardin Vinitian; Bernardini de Vitalibus; Bernardino da Veneto; Bernardino da Venezia; Bernardino de Vidali; Bernardino di Vitale; Bernardino di Vitalli; Bernardino Veneto de Vitalibus; Bernardino Veneto; Bernardinus Venetus; Bernardino Veneziano; Bernardinus de Vitalibus; Bernardino Vitale; Bernardino Vitale; Bernardinus Albenesotus; Bernardinus de Vitalibus; Bernardinus Venetus de Vitalibus; Bernardinus Venetus; Bernardinus Vitalis dhe në vitin 1498 firmoset: Bernardinvm et Mathevm Venetos. Qvi vvulgo dicvntvr li Albanesoti. (Shih ilustrimet që po i bashkangjisim këtij shkrimi). Pos firmosjes me grafema, ne shume raste, B. Vitalibus, firmoste edhe ane te simboleve-figurave te veçanta. Deri me tani na jane te njohura 6 menyra te tilla te firmosjes, tre ne inkunabula dhe tre te tjera ne libra te rralle-antikuare.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Elaborati i Ivo Andriqit është një ndër projektet e shumta për zhdukjen, shpërnguljen e asmimilin e shqiptarëve, për përvetësimin e territorreve të tyre etnike, ndarjen e tyre në mes të fqinjëve si dhe për zhbërjen e 

shtetit të tyre të cunguar. – Ky projekt ka përmbajtje raciste (A. Stipçeviq, 1992) 

dhe mbështet gjenocidin mbi shqiptarët (S. Çekiq, 2009). Ai është punuar me përkushtim (S. Keçmezi-Basha, 2014), vetëdije të plotë, qëllime të qarta dhe ide largpamëse kundër Shqipërisë dhe shqiptarëve.

 – Ne i kemi bërë një përkthim ad literam tërë “Elaboratit” duke ruajtur besnikërisht terminologjinë profesionale diplomatike, juridike, gjeopolitke, politike, ekonomike dhe topononiminë. Nuk kemi bërë asnjë lloj ndërhyrje në tekstin origjinal të dokumentit.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Editimi kritik sipas metodave bashkëkohore të burimeve dokumentare duke u mbështetur në origjinal e jo në botimin e botimit ose në përkthimin e përkthimit është një çështje delikate, serioze dhe mjaft me përgjegjësi. Duke pasur një botim të transliteruar e nga ai edhe të paktën një përkthim, edituesi i burimit arkivor iu shmanget qëllimshëm përsëritjeve por, edhe lëshimeve e gabimeve të mëparshme duke ruajtur autoritetin e botuesit të parë dhe të përkthyesit të parë, njëkohësisht duke sjellë një editim të ri me saktësime, plotësime e korrigjime të domosdoshme. 

Burimi arkivor që kemi në dorë ka njohur dy botime në origjinal sllavisht (B. Krizman, 1977, Zagreb dhe te revista “Sveske” 1988 Beograd. Ky botimi i dytë është mbështetur te botimi i parë dhe nuk ka autor. Redaktor i revistës “Sveske” më 1988 ishte Slobodan Zubanoviq (L. Radoviq, 2008). Për këtë dorëshkrim është shkruar e debatuar edhe nga autorë shqiptarë në shqip e sllavisht. Është përkthyer në shqip në mënyrë fragmetare a të plotë që nga viti 1981, J. Grvalla, (Zvicër), më 1990 në revistën Fjala, (Prishtinë), në vitin 2003 H. Islami, (V. Shita) dhe 2005 R. Qosja (V. Shita).

Debatet për këtë dokument arkivor që njihet me titull: “Elaborati i Ivo Andriqit për Shqipërinë i vitit 1939” titull ky i vënë nga botuesi i parë B. Krizman, që në origjinal nuk ka titull, janë jashtëzakonisht të shumta si nga shqiptarët (J. Grvalla, E. Mekuli, H. Islami, R. Qosja…, etj) ashtu edhe nga kroatët (B. Krizman, I. Jeliq, A. Stipçeviq, B. Horvat, etj), malazezët (V. Kaleziq), boshnjak (Bećir Macić), etj., ndërkohë që u mbrojt nga pothuajse të gjithë autorët serbë.

Me këtë rast dëshirojmë të theksojmë se disponojmë tërë polemikën e zhvilluar në mes të kryeredaktorit të revistës kroate: “Časopis za suvremene povijest” I. Jelić, B. Krizmanit dhe R. Čolakoviqit, V. Kaleziqit, E. Koshit, I. Tartaljes, R. Cvjetiqaninit, e cila ruhet në dorëshkrim në Beograd në: “Centar za dokumentaciju Zadužbine Ive Andrića, nr. 1156-1164, f. 243-261”. Këto dokumente pasi të përkthehen shpresojmë t’i botojmë, sepse mendojmë se përmbajnë qëndrime shumë intersante rreth “Elaboratit” të Andriqit, duke hedhur dritë në disa aspekte pak ose fare të panjohura nga veprimatria e Ivo Andriqit.

Kur është fjala te debatet me këtë rast dëshirojmë të sjellim në vëmendje të lexuesve dhe studiuesve polemikën shumë origjinale të poetit të madh shqiptar Esat Mekulit, i cili permes një poezie të botuar fillimisht në gjuhën shqipe në Prishtinë, në vitin 1979 në revistën “Jeta e Re”, nr. 4, f. 390, pastaj edhe në kroatisht në revistën “Forum”, të Akademisë së Shkencave Jugoslave në Zagreb (sot HAZU), më 1980, viti XIX, libri XL, nr. 9, f. 364, shpreh kundërshtimin e tij ndaj nobelisit Ivo Andriq në këtë formë:

AVET TAME

B. Krizman: Elaborat dr Ive Andrića

o Albaniji iz 1939. godine

(Časopis za suvremenu povjest, Zagreb 1977)

Reč po reč, stranice i stranice.

Misao što je besmisao mami…

Zar sanjar onaj, sužanj iz tamnice

da tamniči druge, otvara put tami?

(Kako verovati danas u vedrine

rečima tvojim sloge i širine?!)

Stojim zapanjen. Žao mi je, žao…

Zar si se tako, slobodar, predao!

(1978) /Dëshiroj të falënderoj prof. dr. Sabine Florance Fabijanec, nga Akademia e Shkencave Kroate për dërgimin e poezisë së E. Mekulit në kroatisht/.

SI KE MUNDUR?

Duke lexuar tekstin e një dokumenti nga viti 1939,

i cili u publikua tashmë vonë,

të shkruar nga I. A.

Fjalë pas fjale – faqe të tëra ke shkruar –

faqe dhune, robërie e smire?…

Ëndërrues i dikurshëm, në burgje i sprovuar,

t’i robërosh të tjerët? Të ndjellish ditë errësire?!

Si t’i marr sot, në këto ditë lirie,

fjalët e tua farmak?

Po shkrimet tua të tjera, që aq të patën hije?!

Syve si t’u besoj?… Ti, që nderimin e pate hak,

vallë,

lirinë e tjetrit ta vësh në darë e lak?!

(1978) 

Prishtinë, Revista“Jeta e Re,” 1979, nr. 4, f. 39

Ne kemi sjellë të dy variantet e poezisë së E. Mekulit, sepse ato dallojnë nga njëra-tjetra. Ne kemi bërë përkthimin e variantit kroatisht, por duke ditur se vetë autori e ka botuar në shqip këtë poezi, ne nuk po e botojmë atë kësaj radhe. Ndryshimet që vërehen sigurisht që E. Mekuli i kishte parasysh, veçanërisht ai këto i bën për lexuesin e gjuhës “serbokrate” të kohës, kur u botua poezia. Një tjetër reagim interesant është edhe ai që Ivo Andriq dhe veprat e tij të hiqen nga literatura (L. Radoviq, 2008) dhe librat e letërsisë shkollore në Kosovë (D. Kostiq, 2010). Një kërkesë e tillë u bë edhe nga dr. Ibrahim Rugova në vitin 1988 (V. Lalić, 2008; A. Paliq, 2013).

Përshkrimi fizik i dokumentit

Dokumenti i Ivo Andriqit sot ruhet në: “Arhiv Serbije, [Jugoslavije, m.a.] fondi i: Milan Stojadinoviqit, kutia 37, f. 1-13” dhe është i daktiloshkruar në dy kopje, e para me ngjyrë blu, ndërsa e dyta me ngjyrë të zezë. Është daktiloshkruar me grafema qirilike. Është i paginuar në fund në mes te faqeve me numra 1-13, dhe kopja e parë me laps plumbi me të njëjtat numra, ndërsa kopja e dytë është e papaginuar me laps plumbi. Faqja e parë ka përmbajten e dokumentit, ku janë të shënuara dhjetë kapituj me numra romakë. Në fund të faqes së parë, djathas, poshtë është shkruar me stilograf me ngjyrë blu nga kryeministri dhe ministri i punëve të jashtme i Serbisë së asaj kohe, Milan M. Stojadinoviq: “Referat i z. Ivo Andriq, 30 janar 1939”.

Dokumenti nuk ka titull autorial. Data e krijimit të tij, merret ajo që ka shënuar Stojadinoviqi me dorë në faqen e parë, po ne jemi të mendimit se dokumenti është hartuar të paktën disa ditë më herët (gjithashtu nuk jemi dakord se ky dokument u hartua me 1 janar të vitti 1939, siç mund të haset në ndonjë shkrim të autorëve shqiptarë). Fletët e dokumentit kanë dimensione: 28.8cm x 20,6cm. Nuk kanë shenja filigranes. Dokumenti nuk ka shënime të tjera. 

Dokumenti lexohet lehtë. Është në gjendje shumë të mirë. Ruhet në një kuti kartoni së bashku me disa dokumente të tjera me përmbajtje të ngjashme, për të cilat do shkruajmë një herë tjetër. Dokumenti është i ndarë në dhjetë kapituj dhe ka edhe katërmbëdhjetë nënkapituj, të parët të shkruar me grafema kapitale ndërsa të dytët me grafema normale.

Çfarë është “Elaborati i Ivo Andriqit për Shqipërinë i vitit 1939”?

Një ndër projektet e shumta për zhdukjen, shpërnguljen e asimilimin e shqiptarëve si dhe për përvetësimin e territoreve të tyre etnike dhe ndarjen e tyre në mes të fqinjëve si dhe zhbërjen e shtetit të tyre të cunguar, është edhe ai i nobelistit jugosllav, Ivo Andriqit. Ky projekt ka përmbatje raciste (A. Stipçeviq, 1992), dhe mbështet gjenocidin mbi shqiptarët (S. Çekiq, 2009), është punuar me përkushtim, (S. Keçmezi-Basha, 2014) vetëdije të plotë, qëllime të qarta dhe ide largpamëse, nga Ivo Andriqi në janar të vitit 1939, për kryeministrin dhe ministrin e punëve të jashtme të Mbretërisë Serbe Kroate Sllovene,(MSKS) Milan M. Stojadinoviqin (M. M. Stojadinović, Ni rat ni pakt. 1963), i cili ka shënuar me dorën e tij në të djathtë, poshtë faqes së parë të dokumentin datën 30 janar të vititi 1939 dhe emrin e autorit, Ivo Andriq. 

Këtë “Elaborat” Andriqi e shkroi kur ishte me funksion ndihmës ministër i puëve të jashtme (A. Stipçeviq, 1992) në Mbretërinë Serbo Kroato Slovene – MSKS (D. Kostiq, 2010), që në fakt ishte personi më përgjegjësi më të madhe në ministrinë e punëve të jashtme të MSKS, pasi M. Stojadinoviq ishte kryeministër, I. Andriqi kryente punët e ministrit të punëve të jashtme (R. Paviq, 2001). Më 25 mars të vitit 1941 në Vienë, Ivo Andriqi firmos paktin “Trepalësh“ për bashkimin e MSKS me shtetet fashishte (L. Radoviq, 2008).

Leximi i kujdesshëm i tekstit të “Elaboratit” hedh dritë mbi disa ngjarje dhe personalitete historike shqiptare, siç është “Republika e Mirditës” si krijesë e ideuar, financuar dhe mbështetur nga serbët (B. Horvat, 1988) etj, por edhe mbi pretendimet serbe për të pasur një baraspeshë në rajon ndaj pretendimeve greke e italiane.

Ne kemi bërë një përkthim ad literam të tërë “Elaboratit” duke ruajtur besnikërisht terminologjinë profesionale diplomatike, juridike, gjeopolitike, politike, ekonomike dhe topononiminë. Në ato vende ku në origjinal mungonte kuptimi i fjalës në fjali, në kllapa kemi vënë fjalën që mungon ose atë që duhej të ishte. Nuk kemi bërë asnjë lloj ndërhyrje në tekst siç është bërë në botimet sllavisht ose në përkthimet shqip.

***

“ELABORATI I IVO ANDRIQIT PËR SHQIPËRINË I VITIT 1939”

(Përkthimi ad litteram)

I.

LUFTA BALLKANIKE DHE SHQIPËRIA

Dalja e ushtrisë serbe në Adriatik

Sipas aneksit të fshehtë të Marrëveshjes për Aleancën në mes të Bullgarisë dhe Serbisë, të datës 26 shkurt të vitit 1912, Serbisë i njihej e drejta në territoret e deriatëhershme turke në Veri dhe në Perëndim të malit të Sharrit. Lidhur me këtë dispozitë, duke synuar t’i siguronin vendit të tyre dalje në det, trupat serbe më 15 nëntor të vitit 1912, hynë në Lezhë dhe gradualisht pushtuan tërë Shqipërinë Veriore, deri në Tiranë e në Durrës. Në “Times” të Londrës më 25 nëntor [të vitit 1912, m.a.] u botua deklarata e Pashiqit që Serbia kërkon Durrësin me pjesën më të madhe të hinterlandit. 

Krijimi i Shqipërisë autonome

Megjithatë Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 20 dhjetor të vitit 1912 mori vendim për krijimin e Shqipërisë autonome, duke i dhënë Serbisë vetëm të drejtën e daljes tregtare në detin Adriatik. Po kjo Konferencë, më 20 mars të vitit 1913 vendosi që Shkodra t’i dorëzohej Shqipërisë. Mali i Zi refuzoi ta pranonte vendimin e Fuqive të Mëdha; për këtë e mbështeti Serbia, e cila dërgoi trupat e veta për ta forcuar rrethimin e Shkodrës. Fuqitë e Mëdha vendosën (më 21 mars [të vitit 1913, m.a.]) të bënin demonstrimin detar, nga i cili u përmbajt vetëm Rusia. Kryqëzorët austro-hungarezë, anglezë, francezë, gjermanë dhe italianë, të grumbulluar afër Tivarit, i detyruan trupat serbe të tërhiqeshin nga pozicionet afër Shkodrës.

Bllokada e bregdetit malazes

Fuqitë e Mëdha shpallën më 10 prill [të vitit 1913, m.a.] bllokadën e brigjeve të Malit të Zi, por qeveria malazeze vazhdoi rrethimin e Shkodrës, e cila kapitulloi më 20 prill [të vitit 1913, m.a.]. Mbreti Nikolla, megjithatë, u detyrua të lëshonte pe dhe më 4 maj [të vitit 1913, m.a.] me një telegram që i dërgon sër Eduard Greit (sir Edward Gray), e dorëzon fatin e Shkodrës në duar të Fuqive të Mëdha. Pushtimi ndërkombëtar i Shkodrës zgjati prej 5 majit të vitit 1913 deri në fillim të Luftës Botërore.

II.

NDARJA E SFERAVE TË INTERESIT NË SHQIPËRI NDËRMJET 

SERBISË E GREQISË

Edhe pse nën presionin e Fuqive të Mëdha, në radhë të parë të Austrisë, u detyrua të tërhiqet nga Adriatiku dhe Shqipëria Veriore, Serbia nuk pushon së humburi shpresën. Në deklaratën, e cila ishte shtesë e fshehtë e Marrëveshjes së aleancës mes Greqisë e Serbisë nga 19 maj i vitit 1913, u ndanë sferat e interesit mes Greqisë e Serbisë, në Shqipërinë e porsaformuar autonome. Territori që shtrihet në veri të grykës së lumit të Semanit në det, pastaj drejt rrjedhës së këtij lumi deri te Gryka e Devollit, pastaj përgjatë Devollit deri te Mali i Kamjes – bënte pjesë në sferën e ndikimit serb. Pjesa jugore e Shqipërisë, nga kjo vijë, bënte pjesë në sferën e ndikimit grek. Në rast trazirash në Shqipëri, dy shtetet do të merreshin vesh për qëndrimin që do të mbanin. Këto janë kërkesat maksimale që në një dokument të shkruar i kemi parashtruar ndaj Shqipërisë. 

III.

PAKTI I LONDRËS DHE SHQIPËRIA

Pakti i Londrës është lidhur më 26 prill të vitit 1915 në mes: Francës, Britanisë së Madhe, Rusisë dhe Italisë dhe kishte dispozitat vijuese ndaj Shqipërisë: 

1. Në vërejtjen e nenit 5 është thënë: “Katër fuqitë aleate do të ndajnë tokat e poshtëshënuara të Adriatikut Kroacisë, Serbisë e Malit të Zi: […]. Në Adriatikun e poshtëm (në viset që u interesojnë Serbisë e Malit të Zi) tërë bregdetin, nga Kepi Planca deri te Lumi Drin, me portet e rëndësishme të Splitit, Dubrovnikut, Kotorrit, Tivarit, Ulqinit, Shëngjinit […]. Porti i Durrësit do t’i ndahet shtetit të pavarur mysliman, Shqipërisë”.
2. Në nenin 6 thuhet: “Italia do ta marrë në zotërim të plotë Vlorën, ishullin Sazan, e përveç këtyre edhe një territor mjaft të gjërë të domosdoshëm për mbrojten e tyre, domethënë pjesën ndërmjet lumit të Vjosës në veri e në lindje, kurse në jug deri në Himarë”.
3. Në nenin 7 thuhet: “Nëse do të vinte deri te formimi i një shteti të vogël autonom e neutral të Shqipërisë, Italia nuk do t’i kundërvihej dëshirës së Francës, të Britanisë së Madhe dhe të Rusisë që viset veriore dhe ato jugore të Shqipërisë të ndaheshin mes Malit të Zi, Serbisë e Greqisë”. 

“Italia do të fitonte të drejtën të udhëhiqte punët e jashtme të Shqipërisë”.

Që në vitin 1915 Fuqitë e Mëdha, pra, miratojnë parimin e ndarjes së Shqipërisë dhe pranojnë që në Shqipëri të kanë interesat e tyre Italia, Serbia e Greqia. Ndërsa këtyre dy vendeve ballkanike u njihet e drejta në korrigjimin e kufijve, Italisë i dorëzohet Vlora si dhe protektorati mbi Shqipërinë e cunguar. 

IV.

SHQIPËRIA NË KONFERENCËN E PAQES

Pikëpamjet e fuqive të mëdha

Në Konferencën e Paqes fuqitë aleate (Franca, Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës), propozuan më parë për Shqipërinë, në Veri e Lindje, ato kufij, që ishin përcaktuar në Konferencën e Londrës në vitin 1913; i njihnin sovranitetin e plotë Italisë mbi Vlorën dhe hinterlandin e nevojshëm dhe i jepnin Italisë mandatin për administrim të lirë të shtetit shqiptar nën kontrollin e Lidhjes së Kombeve (Memorandumi nga 9 dhjetori i vitit 1919).

Pikëpamja jonë

(Kundër mandatit të Italisë. Për Shqipërinë e pavarur. Argumentet për korrigjimin e kufijve dhe për marrjen e Shkodrës e të Shqipërisë Veriore).

Në përgjigjen tonë nga 8 janari i vitit 1920 ne e hodhëm poshtë propozimin, që Italisë t’i jepej mandati mbi Shqipërinë, duke theksuar se kjo do të ishte përsëritje e rastit të Bosnjës e Hercegovinës. “Kjo zgjidhje, thuhet në përgjigjen tonë, do të krijonte në favor të Italisë kufij ofensivë kundër shtetit tonë, i cili do të privohej nga mjetet për t’u mbrojtur. Kjo do të thoshte në njëfarë dore përparësi ofensive, kurse në anën tjetër varësi e përsosur strategjike”.

Ne kemi kërkuar, për shkaqe ekonomike dhe strategjike, që të bëhet korrigjimi i kufijve ndaj nesh (në rrjedhën e mesme të Drinit, në Bunë dhe në shikim [drejtim, m.a.] të fiseve Kelmendi e Kastrati), që i përcaktoi Konferenca e Londrës nga viti 1913. Përveç këtij korrigjimi, delegacioni ynë kishte deklaruar se zgjidhja më e mirë është, nëse Shqipëria bëhet shtet i pavarur në kufijtë e viti 1913, dhe me administrim autonom.

Në rast se kjo zgjidhje nuk do të pranohej, ose nëse pjesa Jugore e Shqipërisë do t’u jepej shteteve të tjera, delegacioni ynë kishte kërkuar për ne pjesën Veriore të Shqipërisë deri në Drin. “Shteti ynë ka të drejta të lashta në këto treva, thuhet në memorandumin tonë. Shkodra është kryeqyteti i dikurshëm i sundimtarëve serbë. Populli ynë ka derdhur lumenj gjaku për Shkodrën, sidomos në luftën e vitit 1913, i cili i ka kushtuar Serbisë disa mijëra ushtarë të saj, kurse Malit të Zi një të tretën e ushtrisë së tij. Për t’i kënaqur dëshirat e Fuqive të Mëdha, trupat serbe dhe malazeze zbrazën në vitin 1913 Shkodrën dhe Shqipërinë Veriore. Austria duke mobilizuar ushtrinë, kërcënoi me luftë. Shkodra mund t’i takonte Malit të Zi, po të pranonte ky i fundit t’ia lëshonte Llovqenin Austrisë, ose të ishte neutral. Por Mali i Zi refuzoi t’ia lëshonte Austrisë këtë pozicion të rëndësishëm strategjik”.

“Lugina e Drinit me Shkodrën përbëjnë një tërësi gjeografike dhe ekonomike me Malin e Zi dhe trevat kufitare të Serbisë. Për Serbinë e Mesme dhe për Malin e Zi, Lugina e Drinit është e vetmja rrugë natyrore direkte dhe më e shkurtër për në Adriatik. Hekurudha e rëndësishme Danub – Adriatik duhet të kalojë nëpër Luginën e Drinit. Konferenca e Ambasadorëve në Londër e vitit 1913, ia ka njohur Serbisë këtë të drejtë të daljes në det”.

“Shkodra është në lidhje edhe me lumin Buna, i cili i hap udhë natyrore tregtisë së Malit të Zi në det. Që nga Marrëveshja e Berlinit, Mali i Zi gëzonte të drejtën e lundrimit të lirë në Bunë. Liqeni i Shkodrës, në pjesën më të madhe i takon Malit të Zi. Për shkak të pakujdesisë së turqve, tokat më të mira të Malit të Zi edhe më tutje janë të përmbytura nga uji i Liqenit të Shkodrës. Për këtë shkak shtetit tonë i intereson në masën më të madhe rregullimi i Bunës dhe i Drinit, jo vetëm për shkak të lundrimit në Bunë, por edhe për shkak se në këtë mënyrë do të thaheshin 12 deri në 20.000 hektarë të tokës më pjellore dhe po aq hektarë do të bonifikoheshin. Dy të tretat e kësaj toke i takojnë Malit të Zi”.

Pikëpamjet italiane

(Sipas Memorandumit të 10 janarit 1920)

1. Italia kërkon nga Lidhja e Kombeve mandatin që ta administrojë shtetin e pavarur shqiptar.
2. Kufijtë shqiptarë në Veri e në Lindje do të jenë ata që janë caktuar në Konferencën e Londrës. Kufiri Jugor do të jetë objekt shqyrtimi.
3. Qyteti i Vlorës do t’i jepet Italisë nën sovranitet të plotë, bashkë me hinterlandin e nevojshëm për mbrojtjen e saj dhe zhvillimin ekonomik.

Aleatët pranojnë që Shkodra dhe Shqipëria e Veriut t’i bashkohen Jugosllavisë

  Duke propozuar një zgjidhje të përgjithshme të çështjes së Adriatikut, Klemanso, në cilësinë e kryetarit të Konferencës së Paqes, në lidhje me lëshimin e Rijekës Italisë, deklaroi si vijon: “pra sipas kësaj shteti i S. H. S. [Serbëve, Kroatëve e Sllovenëve, m.a.] do të ngrihet në kulmin e fuqisë së vet, pasi të ketë në zotërim Shkodrën, Drinin dhe Shëngjinin”.

Niti kishte pranuar këtë, me kusht që Italia ta mbante Vlorën dhe ta fitonte mandatin mbi Shqipërinë.

Përgjigjja jonë e fundit Konferencës së Paqes 

Në përgjigjen tonë të fundit Konferencës së Paqes (më 14 janar të vitit 1920), ne edhe më tutje kemi qëndruar në pikëpamjen, se zgjidhja më e mirë do të ishte që administrimi i Shqipërisë në kufijtë e caktuar më 1913 t’i besohej qeverisë autonome lokale, pa kompetenca të cilësdo fuqi të huaj. Nëse kjo zgjidhje nuk pranohet, por vendoset që pjesë të territorit shqiptar t’u jepen shteteve të tjera, delegacioni ynë do të kërkojë pjesën e Shqipërisë Veriore (duke bashkangjitur një hartë me kufirin e shënuar), për të cilën ishte premtuar regjim autonom. 

Pikëpamja e të ndjerit Pashiq

Kur dukej e sigurt se aleatët do t’i lejonin Italisë të përforcohej në Shqipërinë e Mesme, kryetari i delegacionit tonë, Pashiqi, në fund të vitit 1919 njoftoi qeverinë në Beograd se kishte ardhur koha, që të shtrënguar nga rrethanat, ta ndryshojmë politikën tonë ndaj Shqipërisë. Në atë letër thuhej: “Pasi në Shqipëri nuk mund ta kthejmë gjendjen që ka qenë para evakuimit të ushtrisë sonë dhe të shtetit të parë të Esad Pashës, për shkak të depërtimit të Italisë dhe të përkrahjes së Italisë nga ana e fuqive; pasi Fuqitë duan ta zbatojnë Marrëveshjen e Londrës dhe s’do të ketë Shqipëri që ne kemi mbrojtur, aleatët do t’ia japin Italisë Vlorën me hinterlandin dhe protektoratin mbi një pjesë të Shqipërisë –  në këto rrethana, ne duhet të kërkojmë kufij të tjerë më të mirë ndaj territoreve shqiptare, të cilat do të bien nën protektoratin italian”. 

“Minimumi që do të pranojmë nga aleatët është ky: kufiri përgjatë Drinit të Zi deri në grykëderdhejn e Drinit të Bardhë e nga aty Drinit të Madh (duhet të jetë të Bardhë, në origjinal është të Drinit të Madh, m.a) deri në det”. 

“Maksimumin duhet të kërkojmë, në mënyrë që Italia të marrë sa më pak territore. Ky maksimum i pretendimeve tona do të ishte: Lumi i Matit deri në burimin e tij, e nga aty drejt nga lindja deri te Drini i Zi. Pra, Mati dhe Drini do të ishin kufijtë tanë me protektoratin italian”. 

V. 
PUSHTIMI ITALIAN I SHQIPËRISË PAS LUFTËS DHE TËRHEQJA PËRFUNDIMTARE PAS MOSSUKSESIT TE VLORA

Pas përfundimit të luftës, në bazë të një vendimi ushtarak ndërmjet aleatëve, trupat italiane pushtuan tërë territorin e Shqipërisë, madje edhe atë pjesë veriore, të cilën ne, na e kishte njohur Pakti i Londrës. Vetëm Shkodra ishte nën pushtimin e përbashkët të trupave franceze dhe italiane. 

Për shkak të qëndrimit armiqësor që Italia kishte asokohe ndaj shtetit SKS, ne e kemi konsideruar pushtim ushtarak italian të Shqipërisë si rrezikun më të madh për ekzistencën tonë. Ne territorin shqiptar është zhvilluar luftë e ashpër ndërmjet nesh dhe Italisë. Italianët atëherë inicuan çështjen malazeze e maqedonase, si dhe idenë e Shqipërinë së Madhe deri në Kaçanik. Ne kundër tyre zhvilluam herë aksione të fshehta, herë të hapura, duke bërë për vete me para, fisnikët (parinë, m.a.) shqiptare dhe duke u shërbyer me idenë e “Shqipërisë së pavarur” dhe “Ballkanin popujve të Ballkanit”. 

Pakënaqësia e popullsisë shqiptare, të cilën e përkrahnim edhe ne, i detyroi italianët që në fillim të vitit 1920, t’i tërhiqnin trupat e tyre nga viset e brendshme të Shqipërisë dhe të përqëndroheshim vetëm rreth Vlorës, prej nga po ashtu në qershor të të të njëjtit vit do të detyrohen të tërhiqen, duke lidhur një marrëveshje me qeverinë e Tiranës për evakuimin e tyre nga tërë territori shqiptar, përveç ishullit të Sazanit.

Deri te evakuimi nga Shqipërisa erdhi për shkak të rezistencës së organizuar të shqiptarëve, por nuk duhet harruar se në atë kohë Italia ishte shumë e dobët politikisht dhe ushtarakisht. Edhe sot ka shqiptarë të cilët mendojnë se mund t’i përzënë italianët nga Shqipëria kur të dëshirojnë. Ky vetëbesim është fatal për ata, sepse nuk e shohin që Italia e sotme fashiste nuk është ajo që ishte në vitin 1920 nën qeveritë parlamentare të Nitit, të Gjolitit e të Faktës. 

VI. 
SHQIPËRIA PARA KONFERENCËS SË AMBASADORËVE

Pas evakuimit të trupave italiane nga Shqipëria, gjendja në terren ishte pastruar (qetësuar, m.a.), Konferenca e Ambasadorëve mundi që në nëntor të vitit 1921 të merrte vendim për njohjen e Shqipërisë si shtet të pavarur e sovran. Në vend të premtimeve të mëparshme lidhur me Vlorën dhe me mandatin mbi Shqipërinë, Fuqitë e Mëdha ia njohën Italisë vetëm interesin e saj të posaçëm për ruajtjen e pavarësisë shqiptare. Shqipëria hyri në Lidhjen e Kombeve, me shpresë se kjo do ta siguronte edhe më tepër pavarësinë e saj. 

Para Konferencës së Ambasadorëve, edhe një herë provuam, por pa sukses, që të realizonim korrigjimin e kufirit në drejtim të Shkodrës dhe të Drinit, duke theksuar për Shkodrën shkaqet historike, kurse për Drinin shkaqet ekonomike dhe ato të trafikut. Eksperti francez në Konferencë, Larosh, na ngushëlloi kështu: “Qeveria mbretërore ka gabuar, që nuk e ka miratuar, në atë kohë, propozimin e Francës për ndarjen e Shqipërisë. Pashiqi qe pajtuar me këtë, por qeveria e Beogradit e kishte refuzuar”. Që mos të lejonim italjanët në Vlorë, ne u detyruam të hiqnim dorë nga Shkodra dhe kufiri deri në Dri. 

Meqenëse gjithmonë ne kemi përqafuar idenë e pandashmërisë së territorit shqiptar, ashtu siç ishte caktuar në vitin 1913, si dhe pavarësinë e Shqipërisë, do të mund të supozohej se ne do të na kënaqte kjo zgjidhje e Konferencës së Ambasadorëve. Megjithatë nuk është kështu. Vështirësitë në marrëdhëniet tona me Shqipërinë, si dhe në marrëdhëniet tona me Italinë për shkak të Shqipërisë, po rëndoheshin edhe më tutje, edhe përkundër shpalljes së Shqipërisë si shtet i pavarur dhe anëtar i Lidhjes së Kombeve. 

Republika e Mirditës 

Ndërsa Konferenca e Ambasadorëve po zgjidhte çështjen e kufijve të Shqipërisë dhe organizimin e pavarësisë, ne, në gjysmën e vitit 1921 nënshkruam të parët (fisnikët, bajraktarët, m.a.) e Mirditës marrëveshjen e bashkëpunimit. Ishte paraparë formimi i shtetit të lirë të Mirditës, të cilin do ta mbronin forcat ushtarake të S.K.S. dhe interesat e të cilit në botën e jashtme do t’i përfaqësonte qeveria e Beogradit. Qeveria e Tiranës e shtypi këtë lëvizje, kurse ne qemë akuzuar dhe dënuar para Lidhjes së Kombeve. 

VII. 
PAKTI I ROMËS, PASHIQI, MUSOLINI DHE SHQIPËRIA

Pakti i Romës i janarit të vitit 1924, me frymën e tij, ua imponoi edhe Romës edhe Beogradit respektimin e pavarësisë dhe parimin e mospërzierjes në punët e brendshme të Shqipërisë, si dhe informimin e ndërsjellë rreth ngjarjeve në Shqipëri. Kjo, megjithatë nuk e pengoi qeverinë italiane që të ndihmonte Fan Nolin në qershor të vitit 1924, që të organizonte kryengritjen kundër Ahmet Zogut, dhe as qeverinë tonë, që në dhjetor të të njëjtit vit t’i mundësonte Ahmet Zogut që të futej në Shqipëri nga territori ynë dhe të merrte pushtetin. As Roma, as Beogradi nuk mund t’u bënin ballë intrigave dhe kërkesave të “miqve” të shqiptarëve, të cilët kërkonin ndihmë për të ruajtur ose për të ardhur në pushtet dhe premtonin besnikëri e bashkëpunim, kurse në rastin e parë ndërronin orientimin. 

VIII. 
PAKTI I TIRANËS DHE GJENDJA QË KRIJOI AI

I ndjeri Pashiq duke i udhëzuar përfaqësuesit tanë për punë në Shqipëri, u thoshte: Ne dëshirojmë Shqipëri të pavarur, por edhe Shqipëri të dobët dhe të trazuar (jostabile, m.a.). Koha dëshmoi se kjo nuk ishte e mundur të mbahej (realizohej, m.a.). Shqipëria e dobët dhe e trazuar ishte e detyruar të kërkonte ndihmë dhe mbrojtje atje ku mund të gjente. Regjimi që rrezikohej nga Italia, na drejtohej neve, ndërsa ai që ne dëshironim ta rrëzonim, kërkonte mbrojtje nga Italia. 

Shqipëria e dobët dhe e trazuar (jostabile, m.a.), në vitin 1926 i kërkoi mbrojtje dhe ndihmë Italisë. Ahmet Zogu mori së pari garanci për regjimin e tij, dhe pastaj pranoi në vitin 1927 lidhjen e një Aleance Ushtarake për 20 vjet, e përfitoi qindra e qindra miliona lireta për punime botërore, dhe ekonomikisht dhe finaciarisht e vuri Shqipërinë në zgjedhën italiane, pranoi shumë instruktorë italianë. U krijua, kështu, një raport që i ngjante shumë atij protektorati, kundër të cilit kishim luftuar në Konferencën e Paqes. 

Ajo që viteve të fundit më së shumti na rrezikonte prej Shqipërie, ishte organizimi ushtarak, fortifikimet ushtarake dhe aksionet irredentiste. Gjithandej e vërenim rrezikun nga aksionet italiane dhe “kufirin ofensiv”, kundër të cilit patëm luftuar para aleatëve në Paris, kur patëm propozuar që Italisë t’i jepej mandati në Shqipëri. 

Në këtë vend është me interes të theksohet, që vetëm ne kishim protestuar dhe kishim luftuar kundër ndërhyrjes së Italisë në Shqipëri dhe në Ballkan. Asnjë vend tjetër i Ballkanit në kërë drejtim nuk na përkrahu. Dy fuqitë detare mesdhetare, Franca dhe Anglia, nuk kundërshtuan mbylljen e detit Adriatik. Për më tepër, Osten Çëmbërleni, në takimin me Musolinin në Livorno në vitin 1926, dha pëlqimin për Paktin e Tiranës. E të gjithë përfaqësuesit francezë në Tiranë vazhdimisht i jepnin këshilla mbretit Zog që të mos futej në konflikt me italianët. 

IX. 
PAKTI I MIQËSISË ITALO-JUGOSLLAVE I 27 MARSIT TË VITIT 1937

Italia e Jugoslavia duke ndjekur politikë miqësie njëra ndaj tjetrës, mund të merren vesh për Shqipërinë në këtë formë: Italia ka interesin e vet jetësor në Vlorë, kjo pjesë e bregdetit shqiptar nuk bën të rrezikohet prej nesh; ne këtë interes duhet ta kuptojmë dhe ta respektojmë. Interesi jetësor i Jugosllavisë është të mos jetë e rrezikuar në kufirin në drejtim të Serbisë Jugore, as nga Kosova (e populluar me shqiptarë), as nga Shkodra dhe Mali i Zi. Për këtë, pa dyshim është llogaritur, kur në protokollin e fshehtë së bashku me Paktin e Miqësisë është parashikuar që të ndërpritet fortifikimi i mëtejmë në zonat e Librazhdit e të Milotit. Për sa i përket aksionit ekonomiko-financiar në Shqipëri, ne për këtë nuk kemi, dhe nuk dëshirojmë të investojmë mjete të veçanta. Italianët, pra, mbeten pa konkurrencë dhe pa vërejtje nga ana jonë, kuptohet me kusht që të mbeten në kufijtë e obligimit tjetër të fshehtë, të cilin para dy vjetësh e kanë marrë ndaj nesh që në pikëpamje politike, ekonomike dhe financiare nuk do të kërkojnë kurrfarë përfitimesh të posaçme, të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë a të tërthortë do ta kompromentonin pavarësinë e shtetit shqiptar. 

Në këtë mënyrë Pakti i Miqësisë i datës 25 mars 1937 krijoi një “modus vivendi” tolerant ndërmjet nesh dhe Italisë në territorin shqiptar, për të cilin vite më parë kemi pasur aq shumë konflikte e dyshime (mosmarrëveshje, m.a).

Është çështje tjetër, që ky shqetësim, në Shqipëri, nëse do të mund të përballojë disa situata të rënda dhe të komplikuara në Detin Mesdhe ose në Ballkan. 

X. 
RUAJTJA OSE NDRYSHIMI I STATUS-QUO-së

Pavarësia e Shqipërisë është zvogëluar, por nuk është shkatërruar 

Pavarësia e një shteti ndaj botës së jashtme gjithnjë është një koncept relativ. Duke pasur parasysh rrethanat, kjo pavarësi është më e plotë ose është më e zvogëluar. Për Shqipërinë, sot nuk mund të thuhet që politika e brendshme dhe e jashtme është e pavarur nga Italia. E megjithatë, ajo në bashkësinë ndërkombëtare konsiderohet si shtet i pavarur. E drejta ndërkombëtare e njeh bregdetin shqiptar si të pavarur e jo si italian, përkatësisht e konsideron atë nën sovranitetin e një shteti ballkanik. Italia ende nuk ka shkelur në Ballkan. Ajo ka një pjesë të sovranitetit të territorit të Zarës, por ky nuk i ofron mundësi të zgjerohet më tutje. Në Shqipëri, Italia ka ndikim, por nuk ka lirinë e aksionit si në territorin e saj. Shqiptarët megjithatë e kundërshtojnë ndërhyrjen e saj, i shkaktojnë vështirësi dhe e ngadalësojnë. 

“Ballkani – popujve të Ballkanit” 

Politika tradicionale e Serbisë është “Ballkani – popujve të Ballkanit”. Ky parim është përdorur në kohën e tij në luftë kundër Perandorisë Osmane dhe kundër Monarkisë Austro-Hungareze. Jugosllavia e përdori me sukses këtë kundër dispozitave të Paktit të Londrës, i cili e futi Italinë në Dalmaci dhe në Shqipëri. Në zbatimin e këtij parimi ne gjithmonë kemi parë garancinë më të mirë për paqe në Ballkan, për bashkëpunim ndërmjet popujve të Ballkani dhe për zhvillim normal të popujve ballkanas. Prania e një Fuqie të Madhe në Ballkan, është derë e hapur e intrigave të pushtimeve. 

Zgjerimi i Italisë 

A është e mundur që Italia, duke u bërë zotëruese sovrane e Shqipërisë Jugore dhe të Mesme, të mbetet vetëm në atë brez të ngushtë bregdetar? Ne këtë nuk e kemi besuar para 20 vjetësh, kur Fuqitë e Mëdha ia ofruan Italisë Vlorën me hinterlandin. Ne këtë e kemi edhe më të vështirë ta besojmë sot, kur Italia tregon aq shumë dinamizëm e guxim në politikën e saj të jashtme. 

Një precedent i rrezikshëm 

Marrja e një pjese të territorit të Ballkanit nga një Fuqi e Madhe joballkanike pa kurrfarë baze etnike, për tërë popujt e Ballkanit, pra edhe për ne, është një precedent i rrezikshëm. Të tjera Fuqi të Mëdha nga drejtime të tjera mund të paraqiten me pretendime të ngjashme. Rasti i veçantë i Italisë në Shqipëri për ne është i rrezikshëm, sepse me Paktin e Londrës, me të cilin për herë të parë Italisë iu njoh Shqipëria Jugore, po kësaj Italie i ishte njohur edhe Dalmacia Veriore. Precedenti për gjallërimin e dispozitave të Paktit të Londrës në një sektor të Ballkanit hap dyert edhe për gjallërimin e dispozitave të tjera. 

Ndarja e Shqipërisë 

Me rastin e vlerësimit të tërë kësaj çështjeje, duhet të kemi parasysh që me çdo kusht duhet të shikojmë që t’i shmangemi konfliktit të hapur ose të fshehtë me Italinë. Gjithashtu duhet ta shmangim pushtimin e tërë Shqipërisë nga Italia, ngase kjo do të na rrezikonte në vendet më të ndjeshme (nevralgjike, m.a.) si në Bokë të Kotorrit e në Kosovë. 

Duke pasur parasysh gjithë ç’thamë më lart, për ne ndarja e Shqipërisë mund të vinte në konsideratë vetëm si një e keqe e domosdoshme, të cilën  nuk mund ta evitojmë dhe si një dëm i madh nga i cili duhet të nxjerrim përfitime të atilla aq sa është e mundur, d.m.th. prej dy të këqijave ta zgjedhim më të voglën. 

KOMPENSIMET TONA

Këto kompensime gjenden në materialin e përpunuar para 20 vjetësh, kur është shtruar çështja e ndarjes së Shqipërisë. 

Maksimumi që kemi kërkuar asokohe ishte kufiri që do të shkonte përgjatë lumit të Matit dhe Drinit të Zi, i cili do të na jepte garanci strategjike të Malit të Zi dhe Kosovës. Gjithashtu do të duhej të siguronim luginat e Liqenit të Ohrit dhe Prespës, duke përfshirë edhe Pogradecin dhe fshatrat sllave të Malit të Thatë si dhe ato në mes të Prespës e Korçës. 

Marrja e Shkodrës me këtë rast do të kishte rëndësi të madhe morale dhe ekonomike. Kjo do të na mundësonte që të bënim punime të mëdha hidroteknike dhe të përfitonim tokë pjellore për ushqimin e Malit të Zi. Shqipëria Veriore në kuadër të Jugosllavisë do të mundësonte krijimin e lidhjeve të reja të trafikut të Serbisë Veriore e Jugore me Adriatikun. 

Me ndarjen e Shqipërisë do të zhdukej qendra tërheqëse për pakicën shqiptare të Kosovës, e cila në situatën e re lehtësisht do të asimilohej. Ne eventualisht do të fitonim 2-300.000 shqiptarë, por këta shumica janë katolikë, marrëdhëniet e të cilëve me shqiptarët myslimanë nuk kanë qenë asnjëherë të mira. Çështja e shpërnguljes së shqiptarëve myslimanë në Turqi do të bëhej gjithashtu në rrethana të reja, sepse nuk do të kishte kurrfarë aksionesh të forta (organizuara, m.a.), për pengimin e tij.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Tradita e shkrimeve të shenjta në Shqipëri është njëra ndër më të lashtat dhe shkon krahas me traditën e vendeve të tjera evropiane, në të gjithë hapësirën e krishterimit të hershëm. I kësaj kohe, pra i shkrimeve më të hershme ungjillore biblike është edhe dorëshkrimi origjinal i Kodikut të Purpurt të Beratit, i shkruar më së voni në shekullin VI, i cili për fat të mirë ndodhet në Shqipëri dhe ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror, në Tiranë. Që nga koha e paleokrishtërimit, popujt me traditë dhe zhvillim kulturor siç ishin latinët, helenët, iliro-shqiptarët dhe hebrenjtë kanë një privilegj mjaft të madh, sepse te ata u ruajtën të shkruara ose të përshkruara këto vepra të rralla me rëndësi dhe vlera të paçmuara jo vetëm për këta popuj, por edhe për gjithë kulturën botërore në përgjithësi.

Kodikët e Shqipërisë janë përmendore të kulturës dhe qytetërimit të krishterë dhe mbajnë vulën e hapësirës biblike-ekumenike ku kanë jetuar shqiptarët dhe të parët e tyre. Ato janë burim krenarie për bibliologët, për njohësit e shkrimeve të shenjta e për kishën, por edhe objekt studimi për etno-psikologjinë, për gjuhën dhe teknikën e shkrimit, për kaligrafinë, për artet e zbatuara figurative dhe për ikonografinë. Kodikët janë enciklopedi të vërteta të mendimit të krishterë. (Sh. Sinani-M. Ahmeti, 2003).

Deri me sot, me sa na është njohur ne, një katalogizim të plotë të të gjithë kodikëve ekzistues në Shqipëri nuk ka, edhepse për ta “ndonjëher” shkruhet e flitet, por ende pritet një katalog i kompletuar për gjithë këto thesare me vlera të paçmuara, për të cilat duhet të krenohemi që janë krijuar (kopjuar-shkruar) dhe ruajtur në trojet tona. Megjithatë, ekziston një katalogizim i pjesshëm, vetëm për ata kodikë të cilët ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, dhe më saktë, vetëm për një pjesë të atyre që ruhen në këtë arkiv, sepse edhe këtu nuk janë të katalogizuar dhe inventarizuar të gjithë kodikët ekzistues. Këtë katalog e ka përgatitur për dorëshkrimet ungjillore Theofan Popa në vitet ’80 të shekullit të kaluar. Në „Katalogun e kodikëve mesjetarë të Shqipërisë“, që u përgatit nga Theofan Popa, përshkruhen 100 kodikë, të cilët u bashkuan në një fond, që mori numrin referues të fondit ”488”, (Ky fond u krijua n vitin 1980). Në këtë fond më vonë u bashkuan edhe 17 fragmente kodikësh. [Duhet të theksojmë se ekzistojnë edhe disa përpjekje për katalogizime të pjesëshme nga studiues të huaj, si p.sh. ai i botuar më 1968 nga Johannes Koder-Erich Trapp, me titull: “Katalogun e dorëshkrimeve greqisht në Arkivin Shtetëror të Shqipërisë në Tiranë,” R. L. Mullen, “Dorëshkrimet biblike që gjenden në AQSH…” etj]. Megjithatë një numër i madh kodikësh, ndoshta po kaq kodikë ose edhe më shumë, janë të shpërndarë nëpër fonde të ndryshme dhe nuk gjenden në këtë fond, por janë në koleksione të dokumenteve të institucioneve të tjera kishtare, si të ipeshkëvisë së Shkodrës, Mitropolisë së Gjirokastrës (Drinopolit), Manastirit të shën Gjon Vladimirit, manastirit të Adrenicës, etj. Është e vërtetë se kodikë ka edhe në fonde personale, p.sh. si ai i Ilo Mitkë Qafëzezit, etj. Gjithashtu një numër mjaft i madh kodikësh origjinalë ruhen edhe në Muzeun e Artit Mesjetar në Korçë, Bibliotekën Kombëtare, Tiranë, por edhe në kisha e manastire të vendit, si dhe në biblioteka familjare, për të cilët as sot e kësaj dite nuk ekziston një kataog apo edhe regjistër i thjeshtë i tyre, qoftë për vendndodhje të saktë apo edhe një përshkrim fizik dhe përmbajtësor. Pjesa dërrmuese e këtyre kodikëve, në mënyrë të vazhdueshme i është eskponuar rrezikut të zhdukjes, dëmtimit apo shitjes së tyre të pagjurmë në vende të ndryshme të botës. Për zhdukje të tilla mund të flitet edhe në kalaurën, kur psh. A. Aleksudhi na jep përshkrime për kodikë që kanë ekzistuar në kohën e tij, ose P. Batiffoli, e ata më vonë janë zhdukur pa gjurmë, janë shkatërruar nga zjarri, janë shitur ose janë djegur e dëmtuar nga pasojat e luftërave të ndryshme etj. Historia e shkrimit të shenjët, veçanërisht e paleokrishtërimit dhe atij mesjetar do të ishte krejt ndryshe sikur të gjindej kodiku i ashtuquajtur i Gjirokastrës nga shek. I, për të cilin P. Battifol shkruan “U njoftova se në kishën e Gjirokastrës kishte një Ungjill nga shekulli i parë [I-rë]. Më ka munguar besimi për të udhëtuar deri në Gjirokastër për të njohur dhe shikuar një relikt kaq të çmuar.” Natyrisht, janë shumë faktorë tjerë që kanë ndikuar në zhdukjen e këtyre vlerave të rralla, por nuk duhet përjashtuar edhe faktorin njeri, dhe në shekullin e kaluar edhe socializmin! 

Ndër të tjerë për Kodikun Beratinus kanë shkruar studiues shqiptarë e të huaj si Aleks Buda, Aleksander Meksi, Anthim Aleksudhi, Apollon Baçe, C. R. Gregory, Dhorka Dhamo, Bruce Rigdon, Edoardo Crisci, Erich Trapp, Francesco D’Aiuto, Gazmend Muka, Gazmend Shpuza, Guglielmo Cavallo, Ilo M. Qafëzezi, Johannes Koder, Kaliopi Naska, Kosta Naçi, Kurt Aland, Llambrini Mitrushi, Liliana Bërxholli, Ludovico Duchesne, Moikom Zeqo, Musa Ahmeti, Namik Resuli, Pierre Batiffol, Roderic R. Mullen, Shaban Sinani, Theofan Popa, Walter de Gruyter, etj. por kur dihet rëndësia dhe vlera e këtyre dorëshkrimve, atëherë ky numër autorësh është i vogël dhe trajtesat e tyre të pamjaftueshme për të bërë një paraqitje reprezantive të të gjithë kodikëve apo të çdonjërit syresh veç e veç, siç është rasti me vendet tjera, ku ruhen kodikë, por në numër shumë më të vogël se te ne, të shoqëruara me studime, monografi dhe shkrime të tjera ndër ta edhe popullarizuese shumë më të shumta. Me dëshirën më të mirë, ne pohojmë se pos Pierre Batiffol-it, asnjë studim i derisotshëm, përsa ju takon kodikëve më të lashtë, atyre me vlera të rralla botërore, Beratinus-1 dhe Beratinus-2 (Anthimi), nuk kemi një qasje profesionale, një studim komplet, një transliterim dhe transkirpitim të tërsishëm! Në fakt, as P. Batiffol-i nuk ka bërë një transliterim dhe transkriptim komplet të asnjërit prej dorëshkrimeve që ka pasur në dorë. Ndërsa, nuk mungojnë shkrimet – sinteza – të cilat janë më shumë popullarizuese se sa shkencore-profesionale, bile edhe nga autorë shqiptarë. Një krahasim i vogël për ilsutrim: në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, siç është tashmë e njohur ruhet dorëshkrimi i kodikut Vaticana B, për të cilin janë shhkruar me dhjetra monografi, janë bërë analiza, studime dhe hulumtime nga më të ndryshmet, transkriptim dhe transliterim komplet, përkthim në disa gjuhë dhe pos kësaj është bërë edhe shtypja anastatiko-fototipike e tërë kodikut, e cila mund të blihet nga kushdo, për katërmijë e pesqind euro! Po, çfarë është bërë për thesaret tona me vlera ndërkombëtare në këtë drejtim? Me sa është e njohur deri mes sot, pos ndonjë botimi të rrallë të ndonjë fotografie, të një apo disa faqeve apo ndonjë miniature, vinjete ose portreti, nuk është botuar asgjë. Më e keqja është se sipas zhvillimeve në AQSH, në të ardhmen e afërt as që pritet dhe është e mundur të ndërmerren projekte kaq serioze, me rëndësi ndërkombëtare.

Kodikët origjinalë në pergamenë dhe në letër që ruhen në AQSH nga shek. VI-XV

Me këtë rast ne jemi përqëndruar vetëm në kodikët e katalogizuar nga shekujt VI-XV që ruhen pranë AQSH, Tiranë. Gjatë kësaj periudhe kohore, nëse përjashtojmë shekujt VII dhe VIII për të cilët nuk na janë ruajtur dëshmi të shkruara të kodikëve, por është e sigurtë se ka vazhduar tradita e shkrimeve të shenjta, kemi gjithsej 65 kodikë origjinalë, nga të cilët 40 janë të shkruar në pergamenë dhe 35 në letër. Vendndodhja e tyre [signatura] nuk është gjithmonë e saktë kronologjikisht, për shkak se kodikët janë rregjistruar me numër përkatës rendor, në momentin e hyrjes në Arkivin Qendror Shtetëror. Ata kodikë që kanë ardhur me vonë, edhe pse janë më të hershëm në kohë, kanë marrë numrin rendor të radhës, pra nuk është bërë një riregjistrim i ri, p.sh. Kodiku i Korçës nga shek. XIII, është regjistruar me numrin rendor 93; Kodiku i Shkodrës nga viti 1341, është regjistruar me numrin rendor 83; Kodiku i Beratit nga shek. XIV është regjistruar me numrin rendor 89, etj.

Në AQSH, Tiranë, në bazë të katalogut të përgatitur nga Th. Popa, sipas shekujve kemi këta kodikë: nga shek. VI, 1 kodik: Beratinus–1; nga shek. IX, 2 kodikë: Codex Aureus Anthimi e Kodiku i 3 i Beratit; nga shek. X, 1 kodik: Kodiku 4 i Beratit, që për nga përmbajtja është katërungjillor; nga shek. XI, 5 kodikë: Kodiku 5, i Vlorës, dhe Kodikët nr. 6, 7, 8 dhe 9 të Beratit, që për nga përmbatja janë të gjithë perikope ungjijsh; nga shek. XII, 7 kodikë: Kodiku 10 i Vlorës dhe Kodikët e 11, 12, 14, 18, 20, 21 të Beratit, të cilat për nga përmbajtja janë, perikope, ungjilli sipas Gjonit, hagjiografi, psallmet e Davidit, jetë shenjtësh e martirësh, perikope ungjijsh, etj; në shek. XIII, 9 kodikë: Kodikët e 13, 15, 16, 19, 22, 23, 24, 25, dhe Kodiku 93 i Korçës, që për nga përmbajta janë: katërungjill, perikope ungjijsh, oktoih dhe antologji patrologjike; në shek. XIV, 30 kodikë: Kodikët e 17, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 47, 85, 88, 89, të Beratit, dhe Kodiku  79  i Gjirokastrës, Kodiku 81 i Përmetit, Kodiku 83 i Shkodrës dhe Kodiku 92 i Korçës, që për nga përmbajtja janë: veprat e apostujve, katërungjillorë, martirologji, jetë shenjëtorësh dhe martirësh, patrologji, perikope ungjijsh, hagjiografi, interpretime dhe komente morale sipas frymës së Dhjatës së Re, çështje të murgjve, minej i vjeshtës, minej i marsit, pendikostar, letërsi patrologjike, omilie, fjalime të komentuara dhe shpjeguara nga Dhjata e Re, psalltir, kalendar dhe antologji muzikore, etj; në shek. XV, 16 kodikë: Kodikët 44, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 75, 76, dhe Kodiku  78  i Gjirokastrës të Beratit, që për nga përmbajtja janë: minej i dhjetorit, vepra të Grigorit të Nisit, psalltir i Davidit, mësime të Efraim Sirianit, kanone, poezi fetare, triod, lutjesore kreshmësh, tipikon, radhë shërbesash, ungjill, omilie, libër shërbesash, etj.

Praktika ndërkombëtare për  identifikimin e kodikëve me ndajshtesë 

dhe numër të veçantë

Është praktikë ndërkombëtare që kodikët më të njohur botërisht, që ruhen në dorëshkrime origjinale shënjohen në bibliografinë e letërsisë ungjillore botërore (por edhe asaj vendore) me ndajshtesë alfabetike identifikuese për secilin veç e veç, psh. kodiku Petropolitanus N 022, (ruhet në Muzeun Bizantin, Athinë); kodiku Synopensis O 023, (ruhet në Bibliotekën Kombëtare, Paris); kodiku Vaticana B, (ruhet në Bibliotekën Apostolike, Vatikan); kodiku Purpureus Rossanensis Σ, 042, (ruhet në Muzeun e ipeshkvisë së Rossanos, Itali); kodiku Beratinus-1, Φ 043, (ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror, Tiranë); kodiku 565, Grek-53, (ruhet në Bibliotekën e Petersburgut); kodiku 1143, Beratinus-2, (ruhet në AQSH, Tiranë); kodiku Vindobonensis l-46, (ruhet në Bibliotekën Kombëtare Qendrore, Napoli), etj. Kodikët e tjerë të mëvonshëm në kohë, shënjohen në bibliografitë ndërkombëtare vetëm me numra përkatës, pa pasur privilegjin të kenë ndajshtesën alfabetike. 

Codex Beratinus-1, Φ −  043

Dorëshkrimi origjinal në pergamen i Kodikut të Beratit u shkrua në një kohë kur lënda ungjillore dhe biblike ende nuk ishte e kanonizuar dhe e përfunduar. Ai përmban dy ungjij: atë sipas Mateut dhe sipas Markut, të cilët kanë disa shmangie nga tekstet e sotme standarte [zyrtare] Biblike. Këto shmangie janë me mjaft interes për studiues dhe teologë të krijimtarisë ungjillore. Kapaku i Kodikut është metalik, i praruar në argjent dhe i zbukuruar me figura biblike, ndërsa teksti është në greqishte të vjetër. Kodiku është i tëri në pergamen, me ngjyrë të purpurtë, ku është e theksuar më shumë ngjyra e kuqe, e cila sot është mjaft e zverdhur nga koha. I tëri është i shkruar me grafema argjendi të tretur, por ka edhe disa fjalë që janë të shkruara me flori, veçohetn të gjitha inicialet. Grafemat janë kapitale të tipit të përzier, kuadrat dhe të gjitha fjalët në rresht janë të shkruara ngjitasi, pra nuk ka ndarje në mes të fjalëve në fjali, gjë që ishte praktikë e kohës dhe sot, e vështirson shumë punën e paleografëve të cilët fillimisht duhet të merren me strukturimin e fjalisë, duke lexuar fjalët, pastaj duke u marrë me karakteristikat dhe elementet tjera të dorëshrkimet, të cilat janë mjaftë të vështira dhe tepër komplekse. Inicialet janë të dekoruara me elemente shumë të bukura dhe praruara në flori. Dimensionet e dorëshkrimit janë 31.4 x 26.8 cm. Për herë të parë, ky dorëshkrim për botën shkencore dhe intelektuale përendet nga ipeshkvi i Beratit, Anthimus Alexoudes në vitin 1868, për të vazhduar pastaj në vitin 1881, nga studiuesi belg L. Duchesne, më 1886 nga Pierre Batiffol, ndërsa nga shqiptarët i pari që ka shkruar për këtë dorëshkrim është Ilo Mitkë Qafëzezi më 1938, e dhënë kjo më së e mjaftueshme për kujdesin që ne kemi treguar për këtë kryevepër të letërsis ungjillore-biblike në shkallë botërore. 

Në vazhdim sjellim përshkrimin që i bën dorëshkrimit të kodikut P. Batiffol-i në vepër e tij: “Les manuscrits grecs de Bérat d’Albaine et le Codex Purpureus Φ” para 122 vjetësh: “Dorëshkrimi numëron 190 fletë të papaginuara, të cilat kanë qenë të lidhura fort, por si duket libërlidhësi i ri, ato gabimisht i ka prerë, në vend që t’iu linte këndet e lira dhe të paprera. Fletët të cilat në brendi kanë qenë të dëmtuara, ishin të përforcuara me një shirit të bardhë letre; vetëm një fletë e kemi të lirë, e kjo është ajo me nr. 69. Fletët të cilat kanë qenë të dëmtuara horizontalisht apo vertikalisht, janë qepur me kujdes; përveç fletëve: 74, 115 dhe 134 që kanë mbetur në dy pjesë. Gjashtë faqet e para janë shumë të dëmtuara, shkronjat janë të oksiduara, ngjyra e purpurtë është zverdhur fare, për të mos thënë se është zhdukur; por, që nga fleta 7, dorëshkrimi është në gjendje të shkëlqyer, pos fletëve 75-78, të cilat janë të dëmtuara rëndë. Ungjilli i shën Mateut mbaron në kolonën e dytë të fletës 112^r; fleta 112^v nuk është e shkruar fare; ndërsa fletët 113^r dhe 114^r përmbajnë kapituj të shën Markut; Ungjilli i shën Markut fillon me fletën 115^r. Këndi i poshtëm i fletëve 115^r-v dhe 116^r-v ka qenë i shqyer; është i plotësuar me letër të thjeshtë; në të njëjtën mënyrë është vepruar edhe me fletën 121^r-v. Në fletën 144 vërehet një vrimë e madhe, e rrumbullakët, karakteristike për lëkurën e viçit; shkruesi këtë gjë e kishte parasysh kur ka shkruar rreshtat përkatës. Fletët 177 dhe 181 janë në gjendje tepër të keqe; por të gjitha të tjerat në vazhdim janë në gjendje të shkëlqyer, pos 4 fletëve të fundit, të cilat janë në gjendje të ngjashme me 6 fletët e fillimit. Është mëse e qartë se dorëshkrimi nuk ka qenë i lidhur për një kohë të gjatë dhe ka qenë nën ndikimin e lagështirës dhe pluhurit, para se të restaurohet në vitin 1805. Në këtë mënyrë, dorëshkrimi ka humbur 40 fletë të cilat përafërsisht mund t`i shpërndanim në këtë mënyrë, pos Kapitujve të shën Mateut dhe kopertinave: Mt. I-VI, 3=25 fletë përafërsisht; Mt. VII, 7=1 fletë; Mt. XVIII, 24-XIX, 3=2 fletë; Mt. XXIII, 4-XXIII, 13=1 fletë; Mc[k]. XIV, 62-XVI, 20=12 fletë. Pergameni është i fortë dhe me peshë të mesme, është shumë i thatë, shkronjat zakonisht nuk vërehen nga njëra anë në tjetrën. Lëkura e viçit është e lyer me ngjyrë të purpurtë, ndërkohë sot dominon ngjyra vjollce, e afërt me llymin e verës, që lë të nënkuptohet se në fillim ka qenë ngjyrë e kuqe e theksuar. Këndet e fletëve janë zverdhur nga kontaktet me ajrin. Lartësia e fletëve është: 31.4 cm, ndërsa gjerësia është: 26.8 cm. Vijat në margjina dhe për radhët e shkruara janë bërë me grrithje pende të thatë, d.m.th. pa ngjyrë, derisa vërehet shumë qartë gdhendja mjeshtërore e lindjes, në margjinën e qendrës. Çdo radhë përbëhet nga vija të dyfishta të cilat kanë shërbyer për të shënuar lartësinë e shkronjave, poshtë e lartë. Çdo faqe ka nga dy kolona me nga 17 rreshta. Numri i shkronjave është i ndryshueshëm nga 8 në 12 shkronja për çdo radhë, me një afërsi më shumë 9 se sa 10. Çdo kolonë është 21 cm e lartë dhe 10.9 cm e gjerë. Margjina e cila ndan kolonat, është e gjerë mesatarisht 3.5 cm. Në margjinën, lart dhe në vijën e veçantë afër këndit, ndodhen vetëm Kapitujt, pa ndonjë titull të zakonshëm, dhe këto, saktësisht mbi kolonën për të cilën bëhet fjalë. Numrat për referencat e shënimeve të Amonijev-Euzebit, janë të shënuar në margjina. Ngjyra është e florinjtët. Gërvishtja e pendës, është e rrafshtë, pa njolla dhe e punuar me shumë kujdes. Gjashtë fletët e para te shën Mateu janë të shkruara me shkronja floriri dhe paraqesin fjalët: ΠΗΡ, ΙC, ΥC; [shkurtesat për: Ati, Jezusi, Biri] ngjashëm është shkruar edhe radha e parë, si titull, te shën Marku. Shkronjat e para të kapitujve, çdoherë janë shumë të theksuara, gati sa tërë gjerësia e margjinës, dhe janë dyfish më të mëdha se sa shkronjat e zakonshme, por nuk kanë dekorime. Vetëm shkronja “O” është e dekoruar me një kryq të vogël në mes. Meqenëse shën Mateu përfundon në mes të kolonës, zbraztësira është mbushur me një shirit të floririt, me një motiv të thjeshtë gjeometrik. Në disa raste të rralla, shkruesi anon në anën e djathtë të margjinës për të përfunduar fjalën e fundit në rreshtin e  ri, me këtë rast, shërbehet me shkronja më të vogla se zakonisht.”

Është mjaft interesant të sjellim edhe përshkrimin e dy studiesve shqiptarë Shaban Sinani dhe Musa Ahmeti të bërë në vitin 2003, për të vërejtur ndryshimet dhe në të njëjtën kohë për të bërë krahasime për saktësinë e P. Battifol-it, i cili siç dihet origjinalin e Beratinusit e pati vetëm për disa orë në dorë. Studiuesit shqiptarë në vitin 2003, kanë pasur mundësi ta shfrytëzojnë dhe konsultojnë për aq kohë sa e kanë parë ata të arsyeshme Codex Beratinus-1, Φ – 043. Ky përshkrim, nëse përjashtojmë atë të Theofan Popës, është i vetmi deri me sot për këtë dorëshkrim. Ja se si e shohin studiuesit Sh. Sinani dhe M. Ahmeti Beratinusin në gjendjen e sotme: “Një nga kodikët më të hershëm të historisë së letërsisë së krishterë në shkallë botërore; njihet edhe me emrin “Beratinus-1”; mban numrin 1 në inventarin e kodikëve të Fondit 488 të AQSH; mban numrin 043 dhe shkronjën ndajshtuese “Φ” në listën ndërkombëtare të dorëshkrimeve të rralla kishtare; një pjesë e tekstit ungjillor ka karakter parastandard, parakanonik, por nuk është ungjill apokrif; nuk ka dekoracione, por vetë shkrimi, stili i të shkruarit, kaligrafia, vlerësohen si art i aplikuar; shkrimi është prej argjendi të tretur, ndërsa inicialet [nistoret] kapitale [majuscule] janë prej ari; fjalët nuk janë të ndara prej njëra-tjetrës; stili i të shkruarit është i vijueshëm, pa ndërprerje i njohur terminologjikisht si “scriptio continua”; i shënuar në dokumentet vendëse së paku qysh prej vitit 1356 (anëshkrim në “Diptikun e kishës së shën Gjergjit”, të cilin Batiffol e cilëson “un diptyque très mutilé aussi, chartaceus, relié en bois”; përmban dy ungjijtë, sipas Mateut dhe sipas Markut, në 190 fletë, në pergamenë të kuq, me dimensione: 31.4 x 26.8 cm; me disa fragmente të dëmtuara. Në “Albanica 1”, botim i Bibliotekës Kombëtare, Tiranë 1998, vëllimi i lëndës shënohet gabimisht 100 fletë; kapaku metalik me zbukurime në reliev është nga viti 1804; i restauruar dhe i ndarë në 9 vëllime në Institutin Arkeologjik të Akademisë së Shkencave në Kinë (1972); një nga shtatë kodikët e vetëm të purpurt që kanë mbijetuar deri më sot në shkallë botërore; shkruar jo më vonë se mesi i shekullit të 6-të, por nuk përjashtohet të jetë shkruar më herët; sipas Batiffol-it, shkronja e ungjijve të këtij kodiku është e njëjtë me atë të “Liturgjisë së shën Gjon Gojartit”; sipas dijetarëve italianë, duhet t’i takojë shkollës siro-palestineze të shkrimeve të shenjta; sipas dijetarëve britanikë, ka ekzistuar një shkollë vendëse e shkrimeve të shenjta në hapësirën proto-shqiptare; mendohet se ky dorëshkrim mund t’i jetë dhuruar nga perandorët e Bizantit kishës së Labovës dhe më tej të ketë ndjekur rrugën Gllavinicë-Bylis-Berat; dëshmohet se është kërkuar “për t’u dorëzuar për arsye sigurie” nga ushtria e car Uroshit (1356), nga ushtria austriake (1914), nga ushtria italiane (1942) dhe nga ushtria gjermane (1944), etj.”

Restarurimi dhe riprodhimi identik

Për të siguruar jetëgjatësinë e Kodikut të Beratit, si dhe për të lehtësuar përdorimin e tij për studiues të fushave të ndryshme, në vitet ‘70, në bazë të një marrëveshjeje të veçantë ndërshtetërore, origjinali u dërgua për restaurim të përgjithshëm pranë Institutit Arkeologjik të Akademisë së Shkencave të Kinës, në Pekin, ku u realizua një riprodhim identik, plotësisht i shfrytëzueshëm për studime. Ndërsa vetë origjinali iu nënshtrua një restaurimi të detajuar, cilësor dhe shumë të kujdesshëm, me anë të të cilit origjinali u sigurua nga dëmtimet e njeriut dhe të kohës, përmes teknologjisë së mbylljes hermetike të çdo faqeje të dorëshkrimit në xham organik. Meqenëse ishte e pamundur lidhja në një vëllim të vetëm ashtu siç kishte qenë në fillim, Kodiku i Beratit u nda në nëntë vëllime [gjendja aktuale e sotme], të cilat ruhen pranë Arkivit Qendror Shtetëror në Tiranë. Përkundër teknikës së përsosur që kanëpërdorur kinezët në atë kohë, me sa kemi vërejtur, origjinali i kodikut Beratinus, megjithatë ka filluar të dëmtohet dhe ndoshta është momenti më i përshtatshëm që të mendohet për një restaurim apo ndonjë ndërhyrje tjetër që si duket është domosdoshmëri e kohës. Kjo gjë vlen aq më tepër, sepse ky dorëshkrim është nën kujdesin e UNESCO dhe renditet ndër ato vlera dhe dorëshkrime të cilat janë të renditura nën kuadrin e programit “Kutesa e Botës.”

Ekspozimi i Codex Beratinus-1, Φ – 043 në Shqipëri dhe jashtë Shqipërisë

Duke pasur parsysh vlerat e jashtëzakonshme dhe rëndësinë tepër të madhe, dorëshkrimi i Kodikut Beratinus-1, Φ – 043, ka qenë i ruajtur në mënyrë shumë të posaçme dhe ishin vërtet të rrallë ata persona që mund ata kishin në duar. Për herë të parë, është ekspozuar për publik, (jo në një meshë kishtare), Kodiku i Purpurt i Beratitë për disa orë, me rastin e jubileut të 2400 vjetorit të qytetit të Beratit, në kushte të forta sigurie dhe pa njoftim publik, në vitin 1989, pas dhënies së lejes me shkrim të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Për herë të dytë ky kodik ekspozohet me rastin e 50 vjetorit të themelimit të Arkivave kombëtare Shqiptare, në vitin 1999, në Muzeun Historik të Tiranës, gjithashtu për një numër shumë të kufizuar personash dhe pa njoftime publike, ndërsa për herë të tretë dhe të fundit Kodi i purpurt i Beratit u ekspozuar nën përkujdesjen e presidentit të Republikës, në Pallatin e Brigadave në Tiranë, në maj të vitit 2002, në ekspozitën “Kodikët e Shqipërisë – përmendore të historisë së mendimit njerëzor” gjithashtu pa njoftim publik. Ndërsa Codex Purpureus Beratinus “Φ” [më saktë, një vëllim i tij prej 20 faqesh!!!] për herë të parë deri me sot është ekspozuar jashtë vendit tonë në vitin 2000, me një vendim të veçantë të Këshillit të Ministrave, për ekspozitën jubilare “I Vangeli dei Popoli” organizuar nga Biblioteca Apostolica e Vatikanit, në 2000 vjetorin e krishtërimit. Gjatë kësaj ekspozite, interesimi i speicialistëve dhe studiuesve ishte shumë i madh. Ne jemi vetë dëshmitarë të një interesimi të tillë.

Meqenëse llogaritej si libër i shenjtë, Codex Beratinus-1 është ruajtur me kujdes dhe përkushtim të veçantë. Deri në vitet ’60 të shek. XX, ai u paraqitej besimtarëve një herë në vit, më 27 janar, ditën kur festohej emri i shën Gjon Gojartit, kryeipeshkvit të Konstandinopojës, i cili vdiq në vitin 407. Ishin shumë të privilegjuar ata që e preknin këtë Kodik, gjë që u lejohej vetëm mitropolitëve, kryeipeshkvëve, ipeshkëve dhe priftërinjëve të cilët shërbenin në kishën e shën Gjergjit në Berat. Ndërsa besimtarët mund ta puthnin atë në shenjë mrekullimi vetëm në ditën e emrit të shenjtit që mendohej si shkrues i tij.

Meqenëse deri sot, nuk kemi një studim apo monografi të thelluar dhe gjithëpërfshirëse për Beratinus-1, kanë mbetur shumë gjëra pa u sqaruar. Në të vërtetë, asnjë nga studimet e deritanishme, nuk është bërë duke u mbështetur në kritere të rrepta shkencore duke përdorur metodologjinë dhe të arriturat e reja në informatikë, por në të shumtën e rasteve, janë të sipërfaqëshme, për të mos thënë përshkrime apo kopjime të njëra-tjetrës. Ka autorë që shkruajnë për Codex Beratinus-1, pa njohur greqishten e vjetër, pa pasur asnjë përgatitje paleografike dhe pa njohur as edhe një gjuhë të huaj si duhet, etj. Sigurisht që studimi i kodikëve nuk mund të japë rezultate të dëshiruara pa një vështrim të gjerë ndërdisiplinor. Studiuesi apo grupi i studiuesve që do merrej me një projekt kaq të madh dhe të rëndësisë së dorës së parë, me përgatitjen për botim të kodikut Beratinus-1, qoftë si botim kritik të tij, që mungon, qoftë për një përkthim komplet në gjuhën shqipe, me komente dhe analiza të tekstit, është e domosdoshme të ketë njohuri të thella për historinë e krishterimit të hershëm, për historinë e shkrimit të shenjtë në veçanti, pastaj për paleografinë greke e latine [për kodikët pas shekullit të VIII] dhe sllave, epigrafinë, etnografinë, etnologjinë, të drejten kanonike dhe atë zakonore të shqiptarëve dhe të popujve fqinjë, ikonografinë, simbolikën, për historinë e popullit shqiptar dhe fqinjëve të tij, për fillet e para të shkrimit në gadishullin Ballkanik, për ndarjen kishtare dhe hierakinë e saj, për kryeipeshkvitë dhe ipeshkvitë, etj. Mungesa e ndonjërës prej këtyre apo edhe disa njohurive të tjerave, do të ishte aq e dëmshme sa do të sillte dështimin e plotë të projektit. Vërtetë, shtrohet pyetja, pse deri sot nuk u ndërmor një veprim i tillë për një botim serioz nga studiues kompetentë dhe autoritarë, qoftë shqiptarë qoftë të huaj? Mungon dëshira e autoriteve përkatëse në AQSH apo është thjeshtë një injorim, nga injorantë të cilët nuk kuptojnë rëndësinë që ka ky thesar i paçmueshëm për vetë popullin shqiptar dhe atë evropian në përgjithësi?

Duke mos dashur në asnjë mënyrë të ulim apo nënvleftësojmë punën e të tjerëve, veçanërisht atë të P. Batiffol-it, sepse siç cekëm më lart, pothuajse të gjitha studimet e botimet e gjertanishme janë bërë sipas transliterimit të tij, madje edhe punimi i maketit dhe kopjes identike në Pekin, që sot ruhen në AQSH, e themi me siguri të plotë se ai transliterim [dhe të gjitha të tjerat të mbështetura te ai] ka shumë pasaktësi, lëshime dhe mungesa të ndjeshme. Për një gjë të tillë ka qenë koeshient edhe vetë Batiffol-i, kur pohon se “dorëshkrimin e Beratinus-it e pati në dorë për disa orë.” Nëse kemi parasysh se ky kodik ka 190 fletë dhe dimensionet e tij, pastaj vetë natyrën e shkrimit, i cili është mjaft e vështirë për t’u lexuar, përkundër përgatitjes paleografike të P. Batiffol-it dhe zotërimit përfekt të greqishtës së vjetër, ai, në asnjë mënyrë nuk ka arritur ta lexojë dorëshkrimin në tërësi! Pra, edhe Batifol-i ka bërë një punë të pjesëshme, që fatkeqësisht të gjithë studiuesit e marrin si komplete, të tërësishme dhe të padiskutueshme, gjë që nuk është e saktë. Pra, në të ardhmen e afërt, mbetet që të bëhet një lexim kritik i origjinalit, punë kjo që do të marrë të paktën 2 deri në 3 vjet përkushtim intensiv të pandërprerë, pastaj një përkthim dhe një analizë të tërësishme së bashku me një koment profesional nga specialistë të fushave të lartcekura.

KUSH ËSHTË SHËN GJON GJOJËARTI?

Shën Gjon Gjojëarti [Joan Chrysostomos], është njëra ndër figurat më të njohura dhe më të nderuara të botës së lashtë të krishterë, që te Etërit e Kishës së Lindjes më shumë se çdokush tjetër vlerësohet me admirimin dhe nderim të veçantë dhe njëri ndër reformatorët më të mëdhenj në historinë e krishterimit në përgjithësi. Ndërsa në Perëndim, pas shën Agustinit, ai gëzon popullaritet të madh si mjeshtri më universal i oratorëve të krishterë. Gjoni lindi në Antiokë mbi Oronte, midis viteve 349-354, nga i ati Secund dhe e ëma Antuza, në një familje finsike. Studioi filozofi në shkollën e Adraganzios dhe retorikë në shkollën e sofistit Libano. Pagëzohet në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare. Fillimisht punoi në punë shtetërore, por pas disa  kohësh largohet nga aty dhe shkoi për gjashtë vitet e ardhëshme në kuvendin e murgjve, që drejtonte Diodiri, ipeshkvi i Tarsos. Edhe nga këtu u largua për shkaqe shëndetësore dhe kthehet në Antioki. Që nga kjo kohë ai iu dedikua me përkushtim meditimit, jetës asketike dhe shkrimeve. Kjo bëri që të fitojë besimin e Melesio Rrëfyesit, që në atë kohë ishte ipeshkëv i Antiokës, i cili në vitin 372, e zgjedh midis njerëzve më të afërt duke e emëruar një vit më pas, si lektor. Më 381 rikthehet në Antiokë, te Melesio, i cili e shuguron dhjak, ndërsa në vitin 386 shugurohet meshtar. Në fund të vitit 397 i dedikohet aktivitetit të predikimit, ku merr dhe titullin e lartë midis oratorëve të shenjtë, predikues. Pas vdekjes së patriarkut të Kostandinopojës, Nektarit në dhjetor të vitit 397, Gjoni u zgjodh ipeshkëv në vendin e tij në fillim të vitit 398, nga kryeipeshkvi Teofil, për shërbim në Aleksandri. Në Konstantinopojë kishte shumë shqetësime dhe gjendja ishte shumë e rëndë. Kishin lindur ngatërresa në mes disa shtresave të caktuara të fisnikëve dhe infideles në njërën anë dhe meshtarëve në anën tjetër, të cilëve u përkiste edhe Gjon Gojarti. I ndodhur para gjithë këtyre ngatërresave, Gjoni bën përpjekje që nëpërmejt reformave gjithëpërfshirëse të normalizojë gjendjen e krijuar, por nuk pati fat dhe njëherësh u përball me kundërshtimin e fortë dhe të pamëshirshëm të perandoreshës Eudoksia, kur pushtetin perandorak e mori ajo në duart e veta. Me urdhër të perandoreshës Eudoksia, Gjon Gojarti dhe mbështetësit e tij, pësojnë disfatë të rëndë, aq sa Gjoni detyrohet të largohet përtej Bosforit. Më 403, në koncilin e Antiokisë, gjykohet vepra e Gjonit dhe ai dënohet me ekzil në Kukuso të Armenisë, ku qëndroi për tre vjet. Ka zëra se gjatë kësaj kohe, një pjesë të eksilit Gjon Gojarti e kaloi në Epir, gjë që ende nuk mund të mbështetet në burime dokumentare të sigurta dhe të padiskutueshme. Në fakt, nëse një gjë e tillë do të vërtetohej, atëherë, mund të arsyetohej shkrimi në fillim të kodikut Beratinus-1 Φ, 043, “Shikoni, ju që do të lexoni shkronjat e këtij Ungjilli të shën Gjon Gojartit, të cilat ai vetë i ka shkruar, kur ishte në vendlindjen e tij në Antioki si dhjak i Ungjillorit. Çdo gjë deri në kohën e tij, të shumtën është shkruar me shkronja të ndara, dhe për këtë shkak nuk ishte praktikuar që me shenja floriri të shënoheshin fjalët dhe shenjat…” Etapa e fundit e udhëtimit të eksilit të Gjon Gojartit ishte lokaliteti Pizio, në bregun lindor të Detit të Zi. Meqenëse ndjente se po i afrohej fundi në këtë jetë, ai kërkon një veshje të bardhë mëndafshi, duke shpërndarë për të varfërit të gjitha gjërat kishte. Vdiq më 14 shtator të vitit 407. Me një procesion solemn dhe të veçantë, rrobat e tij sillen në Kostandinopojë më 27 janar të vitit 438, në kishën e Apostujve. Perandori Teodosi II, djali i perandoreshës Eudoksia (e cila vdiq më 404), e udhëhiqte kortezhin duke kërkuar falje për fajet e së ëmës me rastin e persekutimit që i kishte bërë Gjon Gojartit. Eshtrat e tij u morën nga Konstantinopoja gjatë kryqëzatës së katërt në vitin 1204 dhe u bartën në Romë. Aty qëndruan për 800 vjet me radhë, derisa papa Gjon Pali II, në vitin e 2004, me 27 nëntor vendos që ato të rikthehen në Stambollin e sotëm në kishën e “Santa Maria Antiqua.” Kisha Ortodokse e nderon shën Gjon Gojartin si shenjt më 13 nëntor të çdo viti [sipas kalendarit gregorian], duke e renditur atë në mes të “tre hierakëve të shenjtë si shën Vasili i Madh dhe shën Gregori teolog” ku dita e tyre festohet çdo vit më 27 janar, që është edhe dita e ritualit të paraqitjes së Beratinusit besimtarëve. Ndërsa kisha katolike romake e nderon shën Gjon Gojartin me 13 shtator të çdo viti.