Nga SKËNDER BUÇPAPAJ/
Këtë titull – Populli e di kë ka cub kë hero – do të kisha parapëlqyer për poezinë e vitit 1989 të autorit Qerim Ujkani ‘Populli i di të gjitha’, një ndër më të bukurat e kësaj teme në poezinë shqipe. Të më ndjejë lexuesi, përpara se të kaloj në interpretimin artistik brenda dhe jashtë tekstit, do të doja të bëj këtu shkurt historinë e lidhjes sime me këtë poezi.
Për herë të parë poezinë ‘Populli i di të gjitha’ ia kam propozuar lexuesit para 24 vjetësh, kur e botonim, madje me një zgjidhje grafike tejet të posaçme, në faqen e parë të gazetës ‘Drita’, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. E merrnim nga revista letrare e Prishtinës, ‘Jeta e re’, ku sapo ishte botuar.
Krijimi dhe botimi në Prishtinë, pastaj në Tiranë, përkonin me një periudhë tejet të ndjeshme dhe tejet vendimtare për atdheun dhe kombin tonë. Në qiellin tonë, deri poshtë nëpër frymët tona, endeshin retë e zeza të heqjes së autonomisë së Kosovës, akti i parë makabër që kurorëzonte Beogradi i Millosheviçit. Kishte tetë vjet që Kosova ndodhej në gjendje të jashtëzakonshme, herë të shpallur e herë të pashpallur, tetë vjet që serbomëdhenjtë e kërcënonin me heqjen zyrtare të autonomisë së vitit 1974. Koha provoi se heqja e autonomisë së Kosovës ishte debuti i kryekasapit Millosheviç në kuadrin e goditjes së tij vendimtare ndaj federatës, ishte kobi që iu paraprinte kasaphanave në zemër të Evropës për vite të tëra në mbarim të Shekullit XX e në prag të Shekullit XXI dhe Mijëvjeçarit të Tretë, kobi që do të përmbyllej plot dhjetë vjet më vonë, pikërisht në Kosovë, pas bombardimeve 79 ditore nga NATO, pra, me një kolonë zanore të paparë në histori.
Furia e verbër serbomadhe e mishëruar në të sëmurin e saj më kobzi, Millosheviçin, kishte bërë mëkatin fatal – duke goditur të drejtën e shenjtë të Kosovës, kishte goditur edhe vizionin e shenjtë të Evropës së Bashkuar, ‘fantazma’ e së cilës endej tashmë në kontinent, me shembjen e perdes së hekurt, dhe kjo i ngutte hordhitë në krye të Beogradit për të kryer punë shpejt me krjimin e Serbisë së Madhe, çka do të kishte pasë shënuar edhe funeralin e Evropës së Bashkuar.
Në fillim të 1989 Kosovës i hiqej autonomia, në mbarim të atij viti, më 23 dhjetor, krijohej Lidhja Demokratike e Kosovës dhe populli i Kosovës vinte në krye të tij Ibrahim Rugovën, vizionarin gjenial të Kosovës së pavarur dhe sovrane, pa të cilën nuk mund të ketë Evropë paqësore, nuk mund të ketë Evropë të Bashkuar. Realizohej kështu profecia e parë e poezisë së Ujkanit – Populli e di kë ka cub kë hero. Për herë të parë në histori, idesë Kosovës së pavarur dhe sovrane i printe një simbol i Evropës, Ibrahim Rugova, antitezë totale me njeriun që i printe idesë së Serbisë së Madhe, Millosheviçin, varrmihësin e Evropës së Bashkuar. Sa ishte shpëtimtare për Evropën ideja e Rugovës, aq ishte fatale pë Evropën ideja e Millosheviçit.
Kur lexuesit ia propozoja përherë të parë, nëpërmjet gazetës Drita poezinë ‘Populli i di të gjitha’, isha i sigurt që poezia i kushtohej asaj pjese të popullit që nuk shkon kurrë pas politikanëve që e sundojnë, shkon gjithmonë pas liderëve që ai i nxjerr nga gjiri i tij, nga kuota më e epërme e lartësisë më të madhe të vetëdijës së tij. Isha i sigurt që poezia përkonte edhe me psikologjinë e kohës në Tiranë dhe në krejt Republikën bunker të Shqipërisë, ku gjendjes sonë të ngujimit i ishte mbaruar edhe bombola e fundit e oksigjenit.
Rreth 24 vjet më vonë lexuesit, poezinë ‘Populli i di të gjitha’, nëpërmjet gazetës sime online, ia ripropozoja më 1 dhjetor 2012, pa ditë pas kulmimit të festimeve të 100 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, në atë atmosferë ku populli kishte zbritur në sheshe i tëri për të festuar, ndërsa sundimtarët e tij, gjoja elitë politike apo tjetërfare, i çirreshin nëpër tribuna, secila palë duke parë tek vetja heronjtë, ndërsa tek të tjerët duke parë cubat. Nëse më 1989 ‘Populli i di të gjitha’ kishte tingëllim kushtrues sa dhe profetik në Kosovë dhe në trojet tona të tjera në ish Jugosllavi, në Republikën e Shqipërisë ajo kishte një jehonë të mirëfilltë vetëdijësuese. Më 2012 dhe më 2013, ndërkaq, poezia ka një tingull krejtësisht aktual si në kohën kur është shkruar, edhe pse në rrethana të tjera. Tej cipës festive, ato janë të ngarkuara rëndë me sfida, nga të cilat përfitojnë sundimtarët dhe fundoset populli, pikërisht ai popull që nuk shkon pas sundimtarëve dritëshkurtër, ai populli që është në kërkim të prijësit vizionar, ai popull që ka misionin për ta nxjerrë liderin.Poezia e Qerim Ujkanit, në tërësi, është poezi e foljeve. Kjo do të tingëllonte si akuzë, kur dihet sa guxim kërkon përdorimi i foljeve në poezi, sidomos përdorimi i tyre në pozicione fundore (në rima) apo në pozicione logjike. Në fakt, në kulmin e guximit të tyre, në kulmin e trallisë së tyre, poetët, edhe formalistët më të skajshëm, ndodh që përqafojnë pikërisht foljet. Janë foljet, pra, ato që ngërthejnë në vetvete tharmin hyjnore. Nga Bibla dihet se e para ishte fjala. Dhe ajo fjalë ishte pikërisht folje – Të bëhet. Prandaj edhe vetë fjala, nga vjen kalku shqip i ‘folje’, pra ‘verb’, me burim indoevropian dhe përdorur në shkrime për herë të parë nga latinët, ka kryehere në të vërtetë ngarkesën kuptimore ‘fjala e Zotit’, ka kuptimin e mesazhit hyjnor. Në gramatikë ka kuptimin e pjesës së ligjëratës që shënon veprimin në trajtën e kryer nga dikush dhe të pësuar nga ai vetë apo dikush a diçka tjetër.Poezia e Ujkanit, poezi e veprimit, në misionin e saj kushtrimtar, ka në qendër parimin i përshkallëzimit artistik, zbritës apo ngjitës apo zbritës-ngjitës e anasjelltas. Dhe parim realizohet detyrimisht nëpërmjet foljeve. Tej formave klasike, ajo nuk ka strofa, nuk ka rima, është e organizuar në katër kapituj (katër kaptina) të shënuar me shifra romake. Secili kapitull përbëhet nga dy paragrafe (kryeradhë) dhe paraprihet e përmbyllet nga një varg refren. E gjithë poezia ka 64 vargje. Secili kapitull përmban 16 vargje, ku secili paragraf ka nga 7 vargje. Që këtu merret vesh sensi formalist i poezisë.
Mungojnë krejtësisht shenjat e pikësimit. Madje, pasi ka lexuar poezinë, sekush është e pamundur të mos dalë me mendimin – sa kot që janë shpikur shenjat e pikësimit. Një përfundim më se i përligjur në këtë kontekst. Edhe kjo e përforcon përfundimin e sapoarritur pak më lart.
Në tërësinë e vet krijimi i përmbahet përshkallëzimit artistik. Nga logjika ai është zbritës, nga tonaliteti, nga kumti është ngjitës. Diçka karakteristike kjo për poezinë e Ujkanit. Ky përshkallëzim, ndyshe nga poezitë e tjera të tij, ku realizohet përmes disa foljeve, këtu realizohet tek e njëjta folje, ‘di’, pra, një përshkallëzim i brendshëm. Folja ‘di’ zbërthehet nga paragrafi në paragraf nëpërmjet kundrinorëve dhe kallëzuesorëve që merr, pra nëpërmjet fjalëve ku bie veprimi i saj ose nëpërmjet fjalëve që e ftillojnë kuptimin e saj. Ky përshkallëzim kalon nga “i di të gjitha”, “di të flasë”, “di të heshtë”, tek “i di të gjitha”, “di të jetojë”, “di të vdesë”, tek ‘i di të gjitha’, “di kë ka mik kë armik”, duke i finalizuar me “i di të gjitha”, “di kë ka cub kë hero”.
Siç shihet më lart, përshkallëzimi realizohet nëpërmjet kontrastit, ku çdo paragraf ka çiftin kundërvënës, pra nëpërmjet përballjes së antitezave “të flasë-të heshtë”, “të jetojë-të vdesë”, “kë ka cub-kë hero”. Nëpërmjet këtyre kundërvënieve të pjesëshme realizohet edhe kundërvënia e madhe, ajo midis popullit dhe sunduesve, kundërvënia midis koncepteve filozofike kontrastuese që shprehin dhe mesazheve hyjnore kontrastuese që mbartin. Populli del kështu me privilegjin dhe barrën e madhe të përjetësisë. Ndërsa sunduesit dalin me ndëshkimin e përkohësisë sa mizore dhe fatale. Sa më larg misionit të tij të jetë populli, aq më e gjatë do të jetë përkohësia e sunduesve. Sa më i pakuptuar të jetë misioni i popullit, aq më mizore pamëshira e sunduesve.Kjo brengë e poetit shprehet filozofikisht nëpërmjet një paradoksi në fund të çdo paragrafi. Paragrafi i parë (kapitulli i parë) – ‘kur flet populli’ -përfundon me vargun e papritur – ‘sundimtarët janë të qetë’. Paragrafi i dytë (kapitulli i njëjtë) – ‘kur hesht populli’ – ‘sundimtarët i merr gjumi’. Kjo e përforcon në tejskaj edhe kontrastin e nënkuptuar, nga del se sundimtarët përbëjnë përbindëshin me shumëkokë dhe shqisa shumëfishe që e përgjojnë popullin. Ndërsa populli përbën të pafajshmin që, kur hesht, ndryn në vetvete të panjohurën, kijametin, së cilës ia kanë frikën për vdekje sundimtarët, ndërsa kur flet – nuk është më enigma, është vetëm përditshmëria e rëndomtë, prandaj kjo i qetëson sundimtarët.Secili paragraf bazohet në figura të përqëndruara kryesisht në një varg të vetëm a në pak vargje, ku vargjet e tjera vetëm sa sjellin detaje dhe rrethana plotësuese, garnitura. Tek paragrafi i parë (kapitulli i parë) këtë e kryejnë “gurëve të varreve u hyn shpirti dhe lëvizin”, e “të nisurave iu shfaqen fundit”. Tek paragrafi i dytë këtë e kryejnë “Si gryka malesh i kapërdin rrufetë/Mes dhëmbësh kërcëlluar i shkrepëtijnë vetëtimat/ Gjëmimet i ndryn në vete”. Kështu sundimtarët paralajmërohen se populli është vetëtimë që nuk bubullon, është vetëtimë që vetëm zharit. Kapitulli i dytë shënon edhe ndërkohën lirike të kësaj epike, teksa shënon kontrastin jetë-vdekje, shënon prehjen para stuhisë. Këtu vetëm sa përligjet emërtimi nga unë i pjesëve të poezisë me terma që përdoren në llojet e gjinisë epike, sidomos në romane.
Kapitulli i tretë është edhe kapitulli më filozofik i poezisë. Përballë mikut ai është përballë besës – prandaj mikun nuk e provon kurrë në ditë të mirë, e ruan për ditë të vështirë. Përballë armikut ai është përballë pabesisë, prandaj populli “Njësoj shikon prapa si përpara/ Rreziku që i bie ndesh është një herë rrezik/ Rreziku prapa shpine dy herë”. Duke qenë përjetësia populli është edhe përvoja gjithëjetësore e njerëzimit. Prandaj nuk ia fal vetes përqindjen sado të papërfillshme të gabueshmërisë. Mbi këtë filozofi ai e ndërton edhe triumfin ndaj armikut, njëherësh triumfin ndaj përkohësisë.
Poezia e Ujkanit është poezi e vargut të bardhë. Kjo, megjithatë nuk përbën rregull rigoroz për të. Kur vjen natyrshëm rima, kur e shikon të domosdoshme, poeti nuk e shmang atë. Në kapitullin e katërt, në paragrafin e parë, poezia ka vargjet “Në një mijë ngjyra/ Të lyhet e të ngjyhet/ Në një mijë fytyra/ Të shtiret/ Ai cubin e njeh/ E hedh në pleh”. Për të përftuar ironinë dhe sarkazmën, poeti nuk i shmang, përkundrazi i fton rimat e puthitura dhe të alternuara, asonancat, aliteracionet. Kjo ngarkesë vetëm sa e dendëson mesazhin artistik dhe filozofik të poezisë.
Ndërkohë përthyerjet e tyre janë një asimetri tejet e domosdoshme dhe tejet e mirëpritur në një simetri nga më të përkryerat në poezinë e tij të natyrës epike, të toneve madhështore dhe mesazheve kushtruese, ku formalizmi i skajshëm dhe përmbajtja e fuqishme janë vënë në një harmoni mjeshtërore. Me të drejtë, poeti dhe kritiku dhe poeti i madh bashkëkohor amerikan John Hollander, e konsideron poezinë kryesisht një çështje të ritmit, të riorganizimit të gjuhës dhe të vizioneve, në një mënyrë thelbësisht të ndryshme nga ajo e prozës. Qerim Ujkani është poet i ritmit të vizioneve, ritmit të ideve, të figuracionit, herë nëpërmjet përsëritjes, herë nëpërmjet numërimit, herë nëpërmjet eliptimit të tyre. Pikërisht gjallëria e ritmeve, figuracionit, theksave logjikë, madje disi edhe e theksave ritmikë bëjnë që ‘Populli i di të gjitha’ të jetë poezi e një komunikim të gjerë, pra për lexim të heshtur, poezi për lexim artistike (në shkollë, në radio, në ekranin e vogël), poezi për recitim artistik (në skenën e teatrit poetik). Autori i “Populli i di të gjitha”, Qerim Ujkani, nuk i ka munguar poezisë shqipe që nga vitet ’50. Gjithnjë besnik ndaj temës së tij, që e bën ndër krijimtarinë e tij ndër më të angazhuarat e poezisë sonë, poeti nuk ka hequr dorë kurrë nga mjeshtëria, nuk ka rënë rob i ideve të tij. Drejtvizor sa dhe kërkues brenda vetvetes në udhëtimin e tij krijues, Qerim Ujkani mbetet një zë i rëndësishëm, i pashpërfillshëm në poezinë tonë.Në pajtim me misionin e artit të tij dhe të ideve të tij, Qerim Ujkani, qoftë me poezitë, qoftë me esetë e tij nuk pranon të heshtë përballë dukurive të papranueshme të kohës sonë.E shkruar më 1989, poezia e Qerim Ujkanit “Populli i di të gjitha”, nuk mund t’i shpëtonte krejtësisht autocensurës. Në këtë kontekst, me “sundimtarët” gjithnjë kiheshin parasysh “pushtuesit”. Megjithatë kjo censurë e detyruar e bën poezinë të tingëllojë krejtësisht aktuale tek shqiptarët, qoftë atje ku ka ende pushtues, qoftë atje ku ka ende sundimtarë. Mjerisht, kombi ynë heronjtë i ka në varre, ndërsa cubat i ka në piedestalet e pushtetit.Poezinë e tij “Populli i di të gjitha”, prandaj, ia propozoj për herë të tretë lexuesit, tashmë në vitin 2013, i cili na e kujton ndërkaq edhe historinë tonë të para 100 viteve, të atij viti 1913, të mbushur me padrejtësi dhe mizori fatale, të padrejta dhe të pamerituara. Të atij viti 1913 që na kujton filozofikisht se, sa herë i kanë marrë në shenjë shqiptarët, në trojet tona, snajperët e kanë vënë në shenjestër edhe Evropën.
—
POPULLI I DI TË GJITHA
Poezi e vitit 1989 nga Qerim Ujkani
I
Populli i di të gjitha di të flasë di të heshtë
Kur flet
Gurëve të varrezave u hyn shpirti dhe lëvizin
Midis flamujsh dhe rrëmetesh
Ushtojnë sheshet
Bien daullet
Të nisurave iu shfaqen fundet
Sundimtarët janë të qetë
Kur hesht
Si gryka malesh kapërdin rrufetë
Mes dhëmbësh kërcëlluar i shkrepëtijnë vetëtimat
Gjëmimet i ndrydh në vete
U thotë fjalë të urta i qetëson
Durimin e vet e krahason me të malit me borë
Sundimtarët s’i merr gjumi
Populli i di të gjitha di të flasë di të heshtë
II
Populli i di të gjitha di të jetojë di të vdesë
Herët në mëngjes
Hukat duart të mos i bjerë përthonjsh nis punën
Te kroi te shelgu pret të bukurën belkëputurën
Bën dasmë gëzimin e ndan me të gjithë
Shtëpinë e mbush me fëmijë
Brez më brez
Shpie kujtimin
E shkon në luftë
Thirrja për liri të atdheut i hyn drejt në histori
Me vete merr armën trastën këngën
E s’pritet e s’ndalet
Veçse në fitore dhe përmendore
Liria s’pret
Duhet për çdo çast
Populli i di të gjitha di të jetojë di të vdesë
III
Populli i di të gjitha di kë ka mik kë armik
Hap derën e shtëpisë
Ndez zjarrin shtron sofrën
E në sofër bukë kripë e zemër
Kurrë s’e provon në ditë të mira
E ruan për ditë të vështirë
Ia mban besën
Ai e di se edhe uji fle po armiku s’fle
S’ia harron shprehinë e vjetër
Shpatë e zinxhirë farkon për të
Njësoj shikon prapa si përpara
Rreziku që i bie ndesh është një herë rrezik
Rreziku prapa shpine dy herë
Populli i di të gjitha e di kë ka mik kë armik
IV
Populli i di të gjitha e di kë ka cub kë hero
Në një mijë ngjyra
Të lyhet e të ngjyhet
Në një mijë fytyra
Të shtiret
Ai cubin e njeh
E hedh në pleh
Në përmendore që ligjëron historinë në shesh
E vendos heroin e vet
Në këngë trimërore
Në metafora
Në fjalë të urtë në konak
E në gjak përjetë
Populli i di të gjitha e di kë ka cub kë hero