Shkruan: Gëzim Llojdia*/

Siti Arkeologjik Amantia:Sipërfaqja brenda mureve rrethues  :15 hektarë. Pozicioni :Ndodhet në majën e kodrës të fshatit Ploçë .Harta e këtij siti tregon:Në juglindje:Kalon rruga e vjetër Vlorë-Tepelenë.Veri:vargu i kodrave.Perëndimi:varrezat Jug:kufizohet me luginën  e përroit. Vendodhja :34 km nga qyteti bregdetar i Vlorës. Në sitin arkeologjik Amantia ndodhen zonat:1-gropa e Kovacit.2-kalaja.3-lëmi i Pecit.4-Qafa e varreve .5-qafa e Pazarit. Monumentet kryesore të këtij siti janë:1-Stadiumi. 2-murri rrethues i akropolit,porta e hyrjes juglindore 3-tempulli dhe kisha paleokristiane. 4-nekropoli.5-monumente dhe godina. Resurset arkeologjike:a-gropa e Kovacit.b-kalaja.c-lëmi i Pecit.d-qafa e varreve. e-qafa e pazarit.

 1-Burimet natyrore

 Zona ku shtrihet Amantia sot është një zonë rurale. Lartësia mbi nivelin e detit 630 m. Mali i Sevasterit.Komuna Sevaster. Ndarja administrative e komunës Sevaster përfshinë:fshatratSevaster,Glombas,Dushkarak,Shkozë,Mazhar,Plocë,Lezhan,Amonicë.Komuna Sevaster disponon këto të dhëna gjeografike e demografike. Sipërfaqja km 90.7. Përqindja, që zë në rrethin e Vlorës 0.06 %.

-Pyje 1772ha.-Burimet ujore sipas një studimi si komunë janë  me prurje 15l. Lumenj dhe përrenj që përfshinë kjo komunë është lumi Vjosë me 2100/s. Sipërfaqja e tokës sipas përbërjes kadastrale. Gjithsejtë ha 9140ha. Sip e punueshme 2006 ha,arë 1670 ha,pemëtore 229,ullishte 61,vreshta 46, pyje 1772, livadhe 1294 ha. Ujësjellës-Ploçë pozicioni i burimit quhet “Gurë”,lloji i burimit malor,prurja në 1 l/s me rrjedhje të lirë në 24 orë. Me gjatësi 3000 por që është jashtë përdorimit. Lumi i Vjosa në 7 6 km shërben edhe si kufi natyror midis rrethit te Fierit  dhe Vlorës,ka prurje 2100l/s. Lumi Shushica E vetmja dege e Vjosës me rrjedhjen e poshtme, që përshkon pjesën më të madhe të gjatësisë lindore të Vlorës. Me një gjatësi afro 80 km. Fillimin e rrjedhjes e ka nw gryken e Kuçit.

 2-Arkeologjia

Gërmime arkeologjike nuk ka patur. Monumentet në parkun arkeologjik Amantia janë konservuar për një kohë të gjatë. Që nga viti 1991 deri në tetor 2006,është paguar vetëm një roje dhe në këtë qendër arkeologjike nuk ka pasur financime të tjera. Gjatë kësaj periudhe nuk ka pasur gërmime,përveç disa restaurimeve të vogla. Nuk ka pasur asnjë financim të jashtëm. Kryesisht financimet kanë qenë nga IMK. Ekspertiza e menaxhimit. Për herë të parë që nga krijimi i parkut arkeologjik është menduar për të menaxhuar parkun duke u ballafaquar me vështirësitë.

1-Burimi arkeologjik .Amantia është një qendër arkeologjike e njohur ndër vite me monumente të rëndësishme,që paraqesin shkallën e zhvillimit të qytetit .Amantia i përket periudhës së antikitetit të mesëm. Monumentet që janë gjetur pas gërmimeve arkeologjike shprehin kohë ekzistencën e qytetit antik gjatë historisë së tij.

a-Periudha shekulli 5-4të Para Kr. Kohë-ekzistenca e Amantias shkon përtej kufijve të 10 shekujve jetë. Arkeologët e paraqesin Amantian në ekzistencën e këtij qytetërimi në një limit kohor prej 1 mijë vjecari. Në librin e jetës së këtij qyteti është ende i pazbardhur por mendohet,se ky qytet ka jetuar brenda kufinjëve të një mijëvjeçari. Rrugëtimi i periudhave të këtij qyteti në hapësirën kohore  është i tillë:Sipas studiuesve burimet citohen se. Amantia kishte të fortifikuar akropolin 220 m. Qyteti Amantia është zhvilluar një zonë kodrinore. Aty është rrënjëzuar ,nga të dhënat dëshmohet se në shekullin e IV p.e.s është një qendër e rëndësishme. E zhvilluar në zonë kodrinore nën këmbët e malit,qyteti antik ka qenë i fortifikuar me murre. Por në ndryshim nga qendra të tjera që i përkasin kësaj periudhe,qyteti i Amantiasë e ka kapërcyer këtë dimension fortifikues,duke kërkuar dhe gjetur shtrirje jashtë mureve përreth akropolit. Ndryshimi befasues në Amantia  është vrejtur në ngrehinat,ndërtesat publike, këto ndërtime nuk gjenden të shtrira në toka pjellore anës lumenjve,por në lartësi kodrash brenda shesheve ose tarracave,që rrethoheshin me murre. Evoluimi  i ngjarjeve shpjegon se akropoli i Amantiasë ka si kohë-ndërtimi gjysmën e parë të shekullit të IV.p.e.s. Kjo e dhënë mundohet ti bashkëngjitet studimeve që vijnë mbi akropolin e këtij qyteti ilir .

Jepet si kohë ardhje e një ndërtimi monumental siç është akropoli i Amantias,gjysma e parë e shekullit të IV. para Kr.

Gërmime tek gropa e Kovacit. Të dhënat flasin se pranë stadiumit ka qenë ndërtuar edhe godina e gjimnazit .Fragmente gjenden në veri të stadiumit .Në pjesën veriperëndim të stadiumit ka fragmente murri me blloqe të mëdha guri të gdhendur. Gërmimet në këtë vend do të pasurojnë monumentet gjurmët e të cilave shquhen. Por ato do të krijojnë ansamblin e parë të monumenteve tek vendi :Gropa e kovacit”.Qëllimi është të plotësohet një ansambël monumentesh të cilat kanë ekzistuar por ato plotësojnë një hartë të plotë dhe të qartë të kësaj periudhe. Ky asambwl do te prezantoj vlerat e qytetit antik qe fillojnë ne pjesën jashtë mureve rrethuese te qytetit .Me këtë asamble do te jete edhe  si pike hyrje prezantimi.

Deri tani nw zonën:”Gropa Kovaçit”, janë zbuluar  objekte para vitit 1990. Janë kryer këto gërmime para viteve: 1990. Është gërmuar ne zonën ne hyrje te qafës se Pazarit .Janë zbuluara objektet e mëposhtme:a-themele ndërtese. b-2 godina përkarshi stadiumit. Gërmimet ne këtë zone do te plotësojnë hartën e plote  objekteve qe kane ekzistuar  ne vendin qe sot quhet qafa e pazarit. Kjo është pika e pare  e takimit te vizitoreve me qytetin antik.

Zbulimi i objekteve kryesore te qytetit ne kala

Qëllimi ka nevojë të përfshihet nga gërmimet .Ne këtë zone kane qene godinat publike dhe ndërtesa te tjera. Qëllimi plotësimi të dhënave për vendbanimin brenda akropolit

Gërmimet do te zbulojnë objektet qe kane shërbyer si institucione shtetërore dhe kane funksionuar për një periudhe prej 1 mijëvjeçari.

Nuk është gërmuar për asnjë objekt qe mund te ndodhet ne zone. Arsyeja mendohet se para vitit 1990 kjo zone ka qene e populluar nga shtëpitë e banoreve te cilat i kane braktisur me vone duke ndërtuar fshatin ne zonën përmbi rrugën kryesore Vlore-Sevaster. Gërmime tek gropa e Kovaçit. Të dhënat flasin se pranë stadiumit ka qenë ndërtuar edhe godina e gjimnazit ,Fragmente gjenden në veri të stadiumit. Në pjesën veriperëndim të stadiumit ka fragmente murri me blloqe të mëdha guri të gdhendur. Gërmimet në këtë vend do të pasurojnë monumentet gjurmët e të cilave shquhen. Por ato do të krijojnë ansamblin e parë të monumenteve tek vendi :Gropa e kovaçit”.Qëllimi është të plotësohet një ansambël monumentesh të cilat kanë ekzistuar por ato plotësojnë një hartë të plotë dhe të qartë të kësaj periudhe

Shekulli i III-II para .Kr ka qenë shekulli i lulëzimit më të madh të Amantias. Kësaj kohe i përkasin ndërtimi i stadiumit,godina e gjimnazit,tempulli si dhe shumë godina dhe varre monumentale. Pjesa më e madhe e varreve monumentale janë zbuluar mbetet të bëhen gërmime në afërsi të tyre .Zbulimi i tyre do të formonte hartën  e plotë të kësaj periudhe e cila identifikon zhvillimin e fuqishëm të qytetit antik .Ka nevojë të gërmohet,për të plotësuar një kuadër më të qartë faktin e ekzistencës të varreve monumentale .Gërmimet janë kryer tek vendi i quajtur: ”Bregu i varreve”.Mund të kryhen gërmime në disa pika si krahu verilindor poshtë qytetit dhe rreth e rrotull kodrinës,nga veriu,jugu dhe perëndimi. Ka gjurmë të varreve të cilat shtrihen në tarracat e kodrinës,poshtë lëmit të Pecit .Të dhënat flasin se qyteti antik u shtri në tarracat  e sajuar rreth saj. Tarracat zbresin deri poshtë dhe shumë prej tyre janë forcuar me murre mbështetëse të fuqishme. Në këtë mënyrë Amantia kishte një pamje të veçantë. Gërmimet mund të fillojnë të kryhen duke ndjekur këtë pozicionim ,pra gërmime nëpër tarracat e kodrave

Qëllimi është që të zbulohen dhe të nxirren në dritë banesa të kësaj periudhe që do të plotësojnë idenë se qyteti antik ishte i shtrirë jashtë mureve rrethuese nëpër tarraca duke qenë një qytet kodrinor i veçantë nga të tjerët,pikërisht se ishte  i shtirë pjesa më e madhe e tij jashtë mureve rrethuese  .

Disa nga zonat nga ku mund të kryhen gërmimet janë:Gërmime në vendin e quajtur Gropa e Kovacit. Gërmime ne zonën qafa e pazarit. Gërmime brenda mureve rrethues te akropolit .Gërmime ne nekropol. Gërmime jashtë mureve rrethuese te qytetit.

Çfarë mund të gjenden në këto zona:Plotësimi i ansamblit në zonën e hyrjes .Zbulimi i objekteve qe kane shërbyer organizmit shtetëror,kryesisht lagja Kala .Zbulimi i varrezave te tjera,kryesisht  bregu i varreve. Zbulimi i objekteve te tjera

Monumentet arkeologjike në Amantia mbrohen me ligj nga shteti në ligjin e Trashëgimisë Kulturore. Menaxhim i duhet të përfshijë gërmimet në disa zona dhe gjetjet arkeologjike të cilat i përkasin Amantias .Qyteti i Amantias ka qenë i shtrirë në tarraca. Mbetjet arkeologjike të kësaj shtrirje janë gjetur vetëm në disa site. Jashtë mureve rrethuese gjendet siti Lëmi i Pecit ku janë tempulli dhe një kishë. Nga muret rrethuese deri tek te ky sit ende nuk ka pasur gërmime. Kjo ndoshta duhet të jetë zona ku mund të përfshihen gërmimet pas disa vitesh.

2-Gërmime tek stadiumi. Të dhënat flasin se pranë stadiumit ka qenë ndërtuar edhe godina e gjimnazit .Fragmente nga gjurmët e ndërtimeve gjenden në veri të stadiumit. Në pjesën veriperëndim të stadiumit ka fragmente murri me blloqe të mëdha guri të gdhendur .Gërmimet në këtë vend do të pasurojnë monumentet gjurmët e të cilave shquhen. Por ato do të krijojnë ansamblin e parë të monumenteve tek vendi :Gropa e kovaçit”.Qëllimi është të plotësohet një ansambël monumentesh të cilat kanë ekzistuar por ato plotësojnë një hartë të plotë dhe të qartë të kësaj periudhe.

3-Shekulli i III-II para Kr ka qenë shekulli i lulëzimit më të madh të Amantias. Kësaj kohe i përkasin ndërtimi i stadiumit,godina e gjimnazit,tempulli si dhe shumë godina dhe varre monumentale. Pjesa më e madhe e varreve monumentale janë zbuluar mbetet të bëhen gërmime në afërsi të tyre .Zbulimi i tyre do të formonte hartën  e plotë të kësaj periudhe e cila identifikon zhvillimin e fuqishëm të qytetit antik.

Monumentet në Amantia  kanë një rëndësi kulturore dhe historike .Ato kanë një renditje që shkojnë nga shek IV ,para Kr.deri afër mesjetës .Gërmimet do të  plotësonin një kuadër më të qartësuar dhe më të plotë me material arkeologjik. Gërmimet në Amantia të kryera shumë vite me parë kanë nxjerr në dritë të dhëna që plotësojnë shkallët e zhvillimit të qytetit,në kohë-shekujt e tyre .Të dhënat arkeologjike flasin për një qytet ilir . Shembulli të cilit janë shumë ndërtime dhe vepra monumentale.

 Kultura ilire

Për etnicitetin ilir të amantinëve flasin burimet e shkruara. Ndërtimi veprave monumentale nga të dhënat flasin për kulturën ilire .Amantia është një qytet tipik ilir. Zbulimet arkeologjike do të forcojnë më tej kulturën dhe qytetërimin ilir,llojin e ndërtimit,mënyrën e ndërtimit,formën dhe shkallën  e zhvillimit të këtij qytetërimi

 Konservimi

Konservimi mbetet problemi themelor në Parkun Arkeologjik Amantia.Në qytetin antik Amantia gërmimet kanë zbuluar shumë monumente për të cilat në kohë nuk ka patur investime, mirëmbajtje të tyre. Efekti I kësaj është një degradim i ngadalshëm i monumenteve në sipërfaqe.

1-Stadiumi i qytetit antik. Shek III-II para Kr. Zbuluar nga gërmimet në vitet 1949-59. Stadiumi ndodhet 100 m me poshtë ne jug lindje te fortesës kryesore Gërmimet kane nxjerre ne pah se stadiumi ishte një nga monumentet kryesore te qytetit dhe shërbente për sporte si : vrapim, hedhje e shtizës, boks, hedhje e diskut etj. Stadiumi kishte 17 radhe dhe mbante 2.5-3000 persona. Ne baze te mbishkrimeve te gjetura ne stadium ndërtimi i tij është bere ne vitin 300 p.k dhe ka funksionuar deri rreth viteve ‘30 pas krishtit. Gjate shek.3-2 p.e.s. kultura fizike pati  zhvillim te veçantë dhe u ndërtuan vepra monumentale .Stadiumi i Amantias në shek 3 p.e.s. Ky stadium ka forme antike tipike me piste 184.8 m të gjate dhe 12.25 me te gjere dhe ruhet shume mire. Ne njërën ane te stadiumit ka 17 radhe shkallesh dhe ne anën tjetër 8 radhe te ndërtuara me blloqe gurë gëlqeror. Stadiumi i Amantias,ka nevojë për dy faza ndërhyrjesh. Faza e parë:restaurim  i pjesshëm .Faza e dytë:restaurim i plotë. Restaurim i pjesshëm. Të rikonstruktohet pjesa juglindore. 4 Shkallët e fundit të tij janë fundosur. Për të evituar ndalimin e mëtejshëm të kësaj fundosje duke qenë se nuk është ndërhyrë për vite të tëra, kërkohet urgjentisht restaurim i katër shkallëve.

Qëllimi për të shpëtuar një nga veprat më monumentale më të mëdha dhe më të veçantat në Amantia .Stadiumi i Amantias ka nevojë për një restaurim të plotë. Restaurimi duhet të përfshijë:-pjesën kryesore të stadiumit me rreth 12-14 shkallë. Shkallët janë rrëzuar njëra-mbi tjetrën.-Pjesën anësore me rreth 4-6 shkallë,pjesën fundore me 4-5 shkallë,drenazhimin e pistës së stadiumit për heqjen  e ujërave që grumbullohen gjatë stinës së dimrit dhe mos lejimin e fundosjes të shkallëve në anën veriperëndimore të stadiumit.

 Murri rrethues

Restaurimi i murrit rrethues duhet të përfshijë:Plotësimin e këtij murri në pjesën jugperëndimore. Ri-ngritje të murrit rrethues në pjesën veriperëndim. Materiali gjendet në vend  dhe i shpërndarë në zonën pranë murit. Kërkohen financime të mëdha për vetë specifikën e blloqeve të mëdha të gurëve të këtij murri rrethues.

Qëllimi plotësimi i murrit rrethues të qytetit duke dhënë një pamje origjinale të kohës.

E rrezikuar mbetet :Porta e hyrjes juglindore. E restauruar në vitin 1988. Rrezikohet të shembet për shkak të veprimeve atmosferike,dëmtimeve. Harku i kësaj porte kërkon ndërhyrje urgjente. Materiali gjendet pranë vendit. Porta e restauruar fillimisht  ne vitin 1985 me material të gjendur pranë vendit. Ka pësuar dëmtime .Ka rrëzime gurësh në pjesën e brendshme .Ka dhe dëmtime atmosferike. Harku i restauruar në vitin 1988. Rrezikohet të shembet për shkak të veprimeve atmosferike,dëmtimeve .Harku  i kësaj porte kërkon ndërhyrje urgjente. Ka një zhvendosje poshtë  të njërit prej gurëve të harkut .Materiali gjendet pranë vendit. Qëllimi është një nga portat që tregon hyrjen në kalanë e qytetit antik. Restaurime  në nekropolit. Që nga viti 1991 nuk ka pasur masa mbrojtëse për grupin e varrezave. Dëmtimet e tyre kanë sjellë një ndërhyre që duhet të realizohet.

Restaurime tek tempulli dhe kisha vendi: lëmi i Pecit. Pranë këtij vendi gjenden tempulli i Afroditës dhe një kishë. Restaurimi duhet të kryhet edhe për efekt të dëmtimeve që janë kryer pas viteve ’90. Qëllimi mbrojtja e monumenteve dhe rikthimi i tyre në pozicionim fillestar.

Restaurimi i bazilikës paleokristiane. Restaurime duhet të kryhet edhe për efekt të dëmtimeve që janë kryer pas viteve ’90. Ka dëmtime në murre si dhe  në varret që ndodhen brenda saj janë thyer e dëmtuar dërrasat mbyllëse. Qëllimi mbrojtja e monumenteve dhe rikthimi i tyre në pozicionim fillestar.

*Master.Anëtar i Akademisë Evropiane tëArteve

*Autori ka drejtuar parkun arkeologjik të Amantia