VARIANTI DELTA I SARS-COV-2, A RREZIKON RI-DIZENJIM TË VAKSINËS NDAJ CORONAVIRUSIT/

Xhoela Bame, kërkuese shkencore në një nga institutet Ivy Leage në SHBA, rrëfen ekskluzivisht për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, dëmtimet neurologjike te njerëzve të prekur nga covid, situatën aktuale të covid në SHBA dhe globalisht, rëndësinë e zbulimit të origjinës së virusit, mbrojtjën nga varianti delta dhe variante të tjera më problematike, sfidat e neuroshkencës dhe teknologjitë më të fundit të imazherisë intravitale. Me Xhoela Bame bisedoi gazetari i Diellit Sokol PAJA.

SFIDAT E NEUROSHKENCËS

Së pari, neuroshkenca ndan me shkencat e tjera sfidat e të kryerit punë kërkimore. T’i përgjigjesh një pyetjeje të cilës deri tani askush nuk i ka dhënë përgjigje është në vetvete tejet sfiduese. Për të arritur deri tek përgjigjja, një studiuesi/e shkencor/e i duhet të sjellë ide inovative, mësojë dhe dizenjojë teknika të reja, modelojë metoda për të testuar idetë e tij/saj dhe interpretojë korrektësisht rezultatet. E gjitha kjo kërkon përpjekje të vazhdueshme dhe vullnet të fortë për të mos u dorëzuar gjatë përballjes me të panjohurën. Parë nga këndi i neuroshkencës, sfidat lindin nga misteret mbi bazat e veprimtarisë intelektuale, si ne mësojmë, si formojmë memorien, si marrim vendime apo si ndërveprojmë me të tjerët. Truri është një organ kompleks dhe ashtu si fizikani Emerson Pugh ka thënë, nëse truri ynë do ishte aq i thjeshtë për tu kuptuar, ne do të ishim aq të thjeshtë sa nuk do mund ta kuptonim atë. Ky kompleksitet shtrihet edhe tek sëmundjet neurodegjenerative. Janë të shumtë faktorët ndërveprues që i shkaktojnë ato për të cilat ne ende nuk kemi informacion të mjaftueshëm, dhe pa ditur të gjitha shkaqet, e kemi edhe më të vështirë t’i trajtojmë ato. 

 DËMTIMET NEUROLOGJIKE TE NJERËZVE TË PREKUR NGA COVID

Të dhënat studimore mbështesin idenë se me shumë gjasa ky virus nuk infekton trurin në mënyrë direkte, por si rezultat i inflamacionit, mungesës së oksigjenit dhe pasojave të tjera të infektimit, janë raportuar një sërë dëmtimesh neurologjike tek të infektuarit që variojnë nga stadet e lehta deri tek ato më të rëndat. Pasojat e hasura më shpesh janë dhimbja e kokës, humbja e shijes dhe e nuhatjes, lodhje, dobësim i muskujve, marrje mendsh dhe mungesa e vëmendjes. Të pranishme kanë qenë dhe gjendjet e delirit (çrregullim akut i aktivitetit mendor që rezulton në fragmente konfuzioni dhe çorientimi) veçanërisht në pacientët e infektuar rëndë. Në raste më të rralla, infektimi me SARS-CoV-2 ka qenë faktor risku për goditjen cerebrale, encefalitin (inflamacion i trurit ) apo sindromën Guillain-Barré.

 SITUATA E COVID NË USA DHE GLOBALISHT

Në SHBA duket të ketë një përpjekje për t’iu rikthyer normalitetit me 67% të popullsisë të vaksinuar edhe pse pritshmëritë e shifrave të vaksinimit kanë qenë më të larta. Shfaqja e variantit Delta, që është dhe varianti dominant në SHBA, ka bërë që shifrat e të infektuarve që deri tani kishin qenë në ulje, të fillojnë të rriten veçanërisht në komunitetet me shkallë vaksinimi më të ulët. Pabarazia në shpërndarjen e vaksinës e cila ka qenë e përqëndruar më së shumti në vendet perëndimore e ka rënduar situatën në vende të tjera në botë që vuajnë nga shifrat e larta të shtrimeve në spital dhe humbjeve të jetës. Kjo e rrit më shumë nevojën për të vazhduar të jemi të kujdesshëm dhe vigjilentë ndaj këtij virusi derisa të kemi arritur synimet e vaksinimeve në botë.

MBROJTJA NGA VAKSINA DHE KOHËZGJATJA

Deri tani kemi parë se vaksina është efektive për të na mbrojtur nga hospitalizimet dhe mortalitetet por ende nuk dihet shkalla e mbrojtjes ndaj infektimeve të lehta ose asimptomatike. Ende nuk kemi të dhëna të mjaftueshme për kohëzgjatjen e efektit mbrojtës të vaksinave, por sipas konstatimeve të Pfizer dhe Modernës dhe së fundmi të Johnson & Johnson, përgjigjja imunitare pas vaksinimit duket të zgjasë për të paktën 6-8 muaj. Kjo nuk përjashton faktin që mund të zgjasë edhe më shumë se kaq, madje pritet të zgjasë më shumë, por për këtë duhet të kemi prova klinike të grumbulluara në kohë, pra na duhet të presim. Për më tepër, kohëzgjatja e mbrojtjes nga vaksina mund të variojë nga një person tek tjetri.

 MBROJTJA NGA VARIANTI DELTA DHE VARIANTE TË TJERA MË PROBLEMATIKE

Varianti Delta ka patur një shkallë të lartë infektiviteti, por megjithatë vaksinat kanë rezultuar të kenë efekt mbrojtës ndaj tij edhe pse me një efektivitet pak më të ulët se ndaj varianteve të tjera. Antitrupat e prodhuar prej vaksinës Johnson&Johnson janë raportuar në një studim të lançuar së fundmi të kenë një aktivitet të fortë neutralizues ndaj variantit Delta. Ky studim i bashkangjitet studimeve të tjera që raportojnë efektin mbrojtës të vaksinës së Phizer-it and Modern-ës ndaj këtij varianti. Në varësi të ecurisë dhe rrezikshmërisë të varianteve, mund të lindë nevoja e ri-dizenjimit të vaksinës për ta bërë më specifike ndaj variantit më ”kërcënues”, proçes i cili është bërë më pak kompleks falë teknologjisë së re të ARN-së mesazhere. Megjithatë, për momentin, prioritet duhet të jetë rritja e numrit të të vaksinuarve me vaksinat që janë në qarkullim, të cilat kanë qenë të suksesshme për të na mbrojtur nga fatalitet e çdo lloj varianti të deritanishëm.

 RËNDËSIA E ZBULIMIT TË ORIGJINËS SË VIRUSIT

Raportet e OBSH-së favorizojnë faktin se ky virus është transmetuar në mënyrë zoogjenike, pra nga kafshët, që shërbejnë si gjallesa të ndërmjetmje, tek njerëzit. Duke ditur origjinën e virusit, arrijmë të njohim versionin origjinal të tij, pra cilat kanë qenë karakteristikat e tij para se të kalonte tek njerëzit. Gjithashtu, kuptojmë më shume mbi marrëdhënien evolucionare midis virusit dhe gjallesës së ndermjetmje, çfarë adaptimesh kanë fituar ndaj njëri-tjetrit. Ky informacion na ndihmon të kuptojmë se si ta trajtojmë dhe mbrohemi më mirë nga ky virus. Për më tepër, na përgatit më mirë për të parandaluar situata të tilla emergjente të shkaktuara nga koronavirusi ose viruse të tjera në të ardhmen.

TEKNOLOGJITË MË TË FUNDIT TË IMAZHERISË INTRAVITALE

Në laboratorin e Dr. Hill,ku po kryej doktoraturën, studiojmë bazat molekulare dhe qelizore të sistemit nervor qendror, me fokus rigjenerimin e trurit në situatat e vdekjes qelizore. Përmes një metode inovative, kemi arritur të replikojmë vdekjen qelizore që ndodh në sëmundjet neurodegjenerative si skleroza multiple ose gjatë proçesit të plakjes në një model para-klinik. Duke përdorur teknologjitë më të fundit të imazherisë intravitale për të vizualizuar trurin, kemi mundur të ndjekim në kohë proçesin e ndërveprimeve qelizore të sistemit nervor dhe jemi nga të paktët laboratorë në botë që kryejnë këto studime kronike. Kjo na ka bërë të kuptojmë më shumë mbi neuroplasticitetin dhe fuqinë regjeneruese të qelizave mbështetëse të njohura si qelizat gliale dhe momentalisht jemi duke testuar efektin e një medikamenti mbi aktivitetin e këtyre qelizave. 

KUSH ËSHTË XHOELA BAME

Unë e kam nisur rrugetimin tim në fushën e shkencës prej gjimnazit Preka në Shqipëri dhe më tej në Universitetin Teknik të Stambollit, Turqi, ku jam diplomuar në degën e Biologjisë Molekulare dhe Gjenetikë,me një minor në Ekonomik, si e para e fakultetit të shkencave dhe literaturës. Gjatë studimeve universitare më është akorduar Bursa e Ekselencës dhe Bursa e Suksesit respektivisht nga qeveria shqiptare dhe ajo turke si dhe dy bursa të njëpasnjëshme për praktikën profesionale nga programi Erasmus+. Në laboratorët e biologjisë molekulare në Stamboll kam investiguar mbi rolin mbrojtës të hormonit të estrogjenit në sëmundjet neurodegjenarative, vecanërisht në sindromën e rrallë të njohur si Kufor-Rakeb. Më tej, gjatë praktikës profesionale në departamentin e neuropsikofarmakologjisë në Spanjë kam studiuar mbi bazat molekulare të epilepsisë në modelet para-klinike që shfaqin kriza audiogjenike. Gjithashtu, gjatë një vizite kërkimore në një nga institutet prestigjoze Max Planck në Gjermani, jam marrë me studimin e mënyrave se si metabolizmi ndihmon në mbrojtjen nga infeksioni i toksoplasmozës. Këto eksperienca më shërbyen për të fituar bursën doktoratoriale në një nga institutet Ivy Leage në SHBA. Në Dartmouth, kam eksploruar departamentet e biokimisë dhe gjenetikës ku respektivisht jam marrë me studimin e ndarjes qelizore dhe trashëgiminë e sjelljeve biologjike dhe më tej ju bashkova laboratorit të neuroshkencës.