Shkruan: Sadri Fetiu/

Makensen Bungo. shkrimtar, lindi më 14 prill të vitit 1926, ne Elbasan. Kreu shkollën Normale të këtij qyteti dhe me pas studimet e larta në Universitetin e Tiranës, Fakultetin Gjuhe-Letërsi, me korrespondencë(pas burgut).Ishte i burgosur politik dhe i përndjekur në Shqipërinë komuniste. Gjatë viteve të fundit ka jetuar në SHBA, ku edhe ka vdekur më 15 shtator 2018. Ai ka qene deri tash vonë autor pothuaj se i panjohur, sidomos për lexuesit e Kosovës, deri në rastin kur në Prizren më 20 shtator, post mortum, u përuruan veprat e tij. Makensen Bungo ka botuar këto vepra: “Monografia për Abaz Kupin”(2001), “Këneta e vdekjes”(u botua më 1996 dhe u ribotua edhe pesë herë-më 2009 edhe në gjuhën angleze), “Gruaja me të zeza”(vëllim me tregime,2008), “Rrugëtim me psherëtima” (roman,2009″Nna Kosovare” (poemë,2003), “Varret”(poemë)etj.

Për shkak të titullit interesant romani “Këneta e vdekjes”, qe në fillim zgjon asociacionin për “Kënetën ” e  Fatmir Gjatës dhe duhet të thuhet që në fillim se krahas temës së njëjtë dhe trajtimit te ngjarjeve të njëjta nga realiteti i kohës, i ka pothuajse identike edhe skenat masive te punëve “vullnetare” për tharjen e Kënetës së Maliqit. Vepra është tërheqëse, prandaj shihet që nga në faqet e para se kemi te bëjmë me një vepër të arrirë artistike. Mu për këtë ajo lexohet me vëmendje te veçante pa shkëputje, pothuajse me një fryme, sepse kureshtjen tonë e mban të përqendruar mënyra se si janë shpalosur ndodhitë e shumta nga realiteti i vrazhde i periudhës fill pas përfundimit të Luftës se Dyte Botërore.

Siç mund te shihet nga përkushtimi në fillim të romanit, sipas te gjitha gjasave, autori ka përfshirë në të edhe përbërësit e vet autobiografike, sepse edhe ai ishte i burgosur politik, që bashkë me shume te tjerë nga Burgu i Elbasanit ishte dërguar në punë të detyrueshme në Kampin e Vllocishtit për tharjen e kënetës.

Vepra fillon me paraqitjen e një grupi prej pese te rinjve idealiste nga Elbasani që për shkak të bindjeve dhe ideve te tyre atdhedashëse, burgosën, torturohen gjatë hetimeve, dënohen me afate të caktuara me burg dhe pastaj dërgohen për te punuar në tharjen e kënetës së Vlloçishtit. Ajo zgjerohet pastaj me një prezantim të gjerë ngjarjesh tronditëse të dhunës që ushtrohej në këtë kamp me një numër relativisht të madh të personazheve si nga radhët e të burgosurve, ashtu edhe nga personeli dhunues i kampit.

Duke lexuar romanin lexuesi i vëmendshëm nuk has në asnjë rast në subjektivizmin e rëndomtë, as mllefin e urrejtjes me plot retorikë të thatë propagandistike, që i karakterizon veprat memoriale, qe janë shkruar, sidomos në Shqipëri, pas përmbysjes së diktaturës komuniste.

Romani i Makensen Bungos është një rrëfim i natyrshëm krejt realist, në të cilin ecuria e ngjarjeve shkon duke u përplotësuar thuajse vetvetiu dhe personazhet i shpalosin vetë bëmat e përjetimet e tyre, qofte nëpërmjet rrëfimit te autorit, gjatë veprimeve apo mosveprimeve te tyre konkrete, qoftë edhe me anë të dialogëve dhe monologëve shumë funksionalë brenda tërësisë së romanit. Personazhet e romanit brenda veçorive individuale që manifestohen në gjatë situatave vepruese janë tipizuar në mënyrë të plote, prandaj mund të themi lirisht se këtu, brenda kësaj morie të persekutuarish, nuk mund të gjenden situata e as personazhe që si të tilla përfaqësojnë përsëritje dhe ngarkesë te panevojshme për rrëfimin e tërësishëm të ngjarjeve. Me gjithë kursimet e përshkrimeve të natyrës, vepra e paraqet në mënyrë te plotë mjedisin real dhe atmosferën e tërësishme të kampit me plot ajër të rendë nga lagështia e ndotja, më baltë ,me llucë, me mushkonja, ushujëza e gjarpërinj, si edhe pamjet e barakave të ndotura nga pisllëku.

Këtu janë paraqitur edhe metodat e shumta të dhunës që ushtrohet haptas në mjedise punuese brenda kënetës, por edhe në te ashtuquajturën Biblioteke, që ishte një qendër e vërtetë ku torturoheshin fizikisht dhe shpirtërisht të burgosurit. Me karakteristika të plota personale dhe me tipare të veçanta brenda karaktereve tipike te keqpërdoruesve shpirtzinj janë paraqitur figurat e dhunuesve: komandanti i Kampit, togeri, policet e shumtë, midis të cilëve shquhet për dhunë sistematike kapter Zeneli e ndonjë tjetër si ai, që gjejnë kënaqësi shtazarake në ushtrimin e torturave të shumëllojshme ndaj të burgosurve.

Po këtu me interes të veçantë janë portretizuar disa personazhe që manifestojnë ndjeshmëri humane, midis te cilëve shquhet gjeometri, i cili duke e parë atë që po ndodhte brenda kampit zë fill të vetëdijesohet dhe të bie në kundërshtim, jo me të vëllanë e tij komunist fanatik, por edhe me te tjerët, që në fund e dënojnë dhe e përjashtojnë nga puna. Po këtu edhe nga radhët e policëve e rojeve të kampit ka edhe individë që nuk janë të gatshëm të bëjnë krime ndaj të burgosurve.

Në radhët e të burgosurve ka edhe njerëz të moshuar, si profesor Lashi, pastaj prifti, Qamil Xhaja, e ndonjë tjetër, që me dinjitet të plotë e me qëndresë stoike e përballojnë dhunën torturuese, urinë, kushtet e rënda të punës me mjete primitive në një mjedis te mbytur nga lluca, balta, ushujëzat, mushkonjat ndotja etj., me plot shkaktarë të sëmundjeve dhe të vdekjes së të burgosurve. Në portretizimin ne suksesshëm të personazheve autori e ka paraqitur me shumë kujdes shpirtin e pathyeshëm, vullnetin për jetë te shumë të rinjve, ëndrrat e dashurisë së tyre për vazhdimësinë dhe lumturinë e jetës, si edhe solidaritetin njerëzor ndërmjet të burgosurve, që e ndajnë edhe kafshatën e gojës për njëri-tjetrin. Romanin e karakterizon edhe prezantimi i matur i durimit dinjitoz të burgosurve në kampin e vdekjes, dhe shpresa se një ditë do te marrë fund e keqja që i ka kapluar ata dhe përgjithësisht atdheun e tyre për të cilin ëndërrojnë edhe ditë më të mira. Në kushtet e dhunës së vazhdueshme torturuese midis tyre ka të rinj që edhe thyhen shpirtërisht, që në kulmet e dëshpërimit shkojnë vullnetarisht drejt vdekjes si vetëvrasës. I këtillë është Vullneti, njeri nga më të torturuarit me metoda te ndryshme jonjerëzore. Midis të rinjve të kampit ka edhe të atillë qe ne rrethana te padurueshme pranojnë edhe bashkëpunimin me udhëheqësit dhe policët e kampit. Krahas Vullnetit vëmendje e lexuesit e tërheq si personazh tipik me dinjitet të plote, Sela, i cili e ka pranuar bashkëpunimin me togerin, i ka gëzuar disa privilegje te vogla, por në asnjë rast nuk i ka tradhtuar shokët. Përkundrazi, ai edhe i ka ndihmuar sa herë që ka pasur mundësi e megjithatë e ka ndjerë rëndë peshën e fajit dhe, kur nuk ka mundur ta përballojë atë barrë të rëndë shpirtërore, e ka përfunduar jetën si vetëflijues i vetëdijshëm. Brenda monotonisë së jetës së dhunshme në ndonjë rast autori ka paraqitur me mjeshtri imagjinatën e të burgosurve për ardhmërinë e madje edhe ndonjë ngjarje politike te kohës, siç është shkëputja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Jugosllavisë, që manifestohet si një lehtësim i përkohshëm i vuajtjeve të persekutuarve në Kampin e Vllocishtit, për shkak të pasigurisë dhe frikës së udhëheqësve dhe torturuesve të rangut me te ulët nga ndryshimet e mundshme që do të sillnin këto ngjarje.

Është interesant se brenda episodeve realiste të veprës është paraqitur në nivel të lart artistik gëzimi që ndjejnë te dërguarit në punë të detyrueshme në baltat e kënetës, kur marrin vesh se do të kthehen në burg, të cilin e konsiderojnë si kthim në shtëpi në krahasim me jetën në kampin famkeq në Vllocisht.

Në grupin e personazheve që janë paraqitur mjaft të individualizuara, jashtë çdo skeme karakteristike për prozën shqiptare te fundit të shekullit XX, në romanin e Makensen Bungos “Këneta e vdekjes” janë portretizuar me mjeshtri të rrallë edhe figurat e grave: te nenave, te motrave, të nuseve etj., që vuajtën bashkë me të dashurit e tyre dhe bëjnë sakrifica të panumërta për t’i mbajtur ata me dërgesa ushqimore e me veshmbathje në burgjet e diktaturës dhe ne kampe, siç ishte ku i kënetës Vllocishtit.

Një situatë të thellë dramatike, të realizuar artistikisht me një intensitet të theksuar emocional, e gjejmë në përfundim të romanit, kur nëna e Vullnetit në një situatë rrëqethëse kur mëson se ai nuk ishte kthyer në burg nga kampi i Vllocishtit, por është vetëflijuar, proteston ne mënyre e vet para dyervet të hekurta të burgut të Elbasanit dhe e mallkon komandantin dhe pushtetin dhunues te diktaturës komuniste që e ka lënë pa djalë…

Për romanin “Këneta e vdekjes” të Makensen Bungos mund të thuhen edhe shumë fjalë, jo vetëm si përmbajtje realiste e strukturuar me sukses në trajtat e veçanta të rrëfimit pa retorikën monotone subjektiviste me plot ankesa e sharje bajate të sistemit të diktaturës komuniste, por me një gjuhë të pasur plot nuanca stilistike dhe me një stil lapidar karakteristik për prozen moderne.

Vepra mund të trajtohet edhe me përqasje krahasimtare me romanin “Këneta” të Fatmir Gjatës, me te cilën ka edhe skena masive të ngjashme në punët “vullnetare” për tharje të kënetës, por, ndonëse mbetet antipode e vepra në fjalë, në të cilën glorifikohen figurat e heronjve pozitivë dhe anatemohen kundërshtarët sabotatorë të ndërtimit të socializmit në Shqipëri, nuk qëndron aspak më poshtë as përkah karakteristikat e strukturës së romanit e as si vlerë e mirëfilltë artistike.

***

Vepra e dytë e Makensen Bungos “Rugetim me psherëtima” i përket një tipi tjetër të romanit, ngjarjet e te cilit janë paraqitur me mjeshtri të veçante intriguese në dy periudha të ndryshme historike-në Elbasanin e periudhës pas Luftës së Parë Botërore dhe në periudhën e Shqipërisë Socialiste, që kishte marrëdhënie ekonomike dhe shkëmbime kulturore e shoqërore me vendet socialiste të Evropës Lindore.

Në bazë të përkushtimit ,që është moto e romanit, në te cilin thuhet se babai i autorit, Ali Bungo,”qe me sjelljen e tij njerëzore dhe me miqësinë e tij të pastër me mikun e vet Nojman, me frymëzoi për hartimin e këtij romani”, mund të thuhet me plot të drejtë se edhe këtu kemi përbërës autobiografike, që qëndrojnë në themelet e strukturës së romanit.

Vepra ka protagonistët, bashkëshortët Nojman nga Cekia dhe Ali Bundon nga Elbasani, me të cilët lidhen drejtpërdrejt ngjarjet e te dy periudhave historike që përfaqësohen në roman.

C’eshtë e vërteta, personazhi ndërlidhës i këtyre ngjarjeve është e moshuara, Bozhena Nojmanova, e cila ka ardhur për vizitë si mysafire e shtetit në Shqipërinë e kohës së Enver Hoxhës, me qëllim që ta përmbushë amanetin e burrit te saj të ndjerë që ta vizitojë mikun e tij, Ali Bundon, i cili ia kishte shpëtuar jetën në periudhën e Luftë së Parë Botërore, kur ai kishte shërbyer në ushtrinë austro-hungareze në Shqipëri dhe që nga ajo kohë midis tyre ishte krijuar një miqësi e fuqishme…

Ne planin e parë të rrëfimit brenda veprës del përshkrimi i hollësishëm i qytetit të Elbasanit në periudhën ndërmjet dy luftërave me krejt bukuritë natyrore dhe me veprat e trashëgimisë materiale e shpirtërore, me traditat e zakonet e mikpritjes e të besës, të burrërisë, me vallet e dasmave, me veshjet tradicionale, me traditën e festave popullore e fetare, me këngët e më bukura elbasanase që këndoheshin në këto festa shoqërore dhe familjare.

Romani sjell përshkrime te bukura të krejt atmosferës së jetës qytetare, të harmonisë e tolerancës ndërnjerëzore e ndërfetare, që mbretëronte në ketë qytet na ato vite kur këtu vepronin edhe qarqet e caktuara kulturore e arsimore me shkollën e njohur – Normalen e Elbasanit.

Në anën tjeter, gjatë përjetimeve dhe përshtypjeve që zonja Bozhena përjeton nga vizitat e shumta në institucione shtetërore në objekte kulturo-historike etj., si mysafire e respektuar e shtetit shqiptar, paraqitet hipokrizia e pushtetit, i cili lufton me çdo kusht për ta maskuar ose fshehur realitetin e varfërisë, të pakënaqësisë se popullit dhe te diktaturës së pushtetit, sidomos para të huajve.Ketu është paraqitur me ngjyra realiste edhe fati i familjes së Ali Bundos, që është deklasuar si pasanik, tregtar i para-Luftes, qe i është marrë pasuria e që detyrohet të jetojë në skamje e në mjerim në një lloj kasolle në lagjen e varfanjakëve, duke punuar si punëtor krahu në ndërtimin e rrugëve dhe te kanalizimeve.

Me gjithë insistimin këmbëngulës të zonjës Bozhena për t’u takuar me Ali Bundon, pushtetarët e nomenklaturës komuniste te me hipokrizinë e tyre tashmë tradicionale të premtimeve të rreme, duke gjetur pretekste të ndryshme, madje edhe arsyetime qesharake tragji-komike nuk ia mundësojnë zbatimin e amanetit të burrit të saj.

Në romanin e Makensen Bungos, pushtetarët komunistë bien në hall për ta realizuar dëshirën e mysafires së shtetit, prandaj hulumtojnë rrugë dhe mundësi të ndryshme, shumë nga ato qesharake e groteske,derisa e gjejnë një zgjidhje tragji-komike dhe e burgosin pa asnjë faj Ali Bundo, reaksionar, e shpallin të vdekur dhe madje,duke trilluar një vdekje tragjike e heroike, në të cilën ai bashkë me gjithë çka ka, me shtëpi e katandi, me grua e më femijë, është zhdukur në një aksion të tmerrshëm të armikut gjatë Luftës Nacional-Clirimtare, sa që nuk ka mbetur më asnjë gjurmë të ekzistencës së tij në qytetin e Elbasanit.

Në këto rrethana të një trillimi të këtillë monstruoz zonja Bozhena, në një gjendje të rendë pikëlluese ndez qirinj pranë një pallati, ku thuhej nga pushtetarët se ka qenë shtëpia e Ali Bundos. ndersa në orën përkujtimore kushtuar këtij “martiri’ ajo e heton se një numër qytetarësh të pranishëm në këtë komemoracion nuk mbajnë disiplinë, qeshin zëshëm, sepse ata e dinë se krejt kjo ishte një hipokrizi e trilluar nga shteti dhe Ali Bundoja ishte burgosur, qoftë edhe përkohësisht, derisa të shkojë mysafirja e nderuar e shtetit shqiptar. Situatat e këtilla e shkaktojnë dyshime të natyrshme tek protagonistja e romanit, prandaj ajo kthehet e dëshpëruar në Ceki dhe ia shpreh dyshimin e arsyeshëm të bijës së saj, Sonjës, se krejt puna me Ali Bundon ishte: “Ose një masakër e tmerrshme ose një gënjeshtër e ndyrë”.

Duhet të thuhet se edhe ku roman është shkruar me një stil lapidar me plot skena qesharake në të cilat portretizohen disa nga figurat e manipuluara nga pushteti që duhej të sillen si mashtrues ndaj të huajve, ose detyrohen të largohen se nuk “kanë fytyre” të takohen me mysafirët që “i shoqërojnë” dhe sillen me dyfytyrësi e me gënjeshtra…

Në fund, do të themi se romani në disa aspekte ka përbërës të ngjashëm me veprën humoristiko-satirike” Shkelqimi dhe rënia e shokut Zylo” të Dritëro Agollit dhe për shkak të vlerave te përgjithshme humoristike, satirike, groteske, por edhe tragjike, lexohet me kënaqësi jo vetëm nga lexuesi i sotëm, por do të lexohet edhe në të ardhmen dhe do të shërbejë edhe si dëshmi e bindshme për veprimet e një sistemi të rrejshëm, që luftonte te vërteten dhe i fshihte me marifetllëqe të ndryshme: dobësitë, gabimet, fajet, fatkeqësitë dhe madje edhe krimet e veta.