ESSE NGA MAZLLUM SANEJA*/ Varshavë/
E nis këtë shkrim për poetin dhe piktorin Jan Michał Stuchly, duke cituar fjalët e dy poetëve të mëdhenj: poetin e madh të romantizmit polak Cyprian Kamil Norwid, i cili me të drejtë shkori se, “e bukura është formë e dashurisë” dhe, poetin e simbolizmit frëng Mallarme, i cili tha se “synimi i botës, është krjimi i një libri të bukur”.
Megjithatë, edhe në kohën e sotme, këto dy konstatime tingëllojnë si mendime aktuale përsa i përket krijimtarisë të poetit Jan Michal Stuchly.
“Në përvojën time, poezia lind nga një gjendje e veçantë, të cilën do ta quaja si një errësirë të brendshme” – shkroi me të drejtë qysh në vitin 1936 poeti dhe eseisti i njohur polak, Mieczysław Jastrun, apo siç shkroi diku poeti i njohur frëng i simbolizmit Novalis: “Poezia e vërtetë nuk është asgjë tjetër veçse një lidhje shpirtërore”. Njëqind vite më vonë, poeti bashkëkohës frëng Valery kështu shkroi për poezinë: “përpiqet të krijojë në ne, një gjendje dhe, këtë gjendje të jashtëzakonshme të ngre deri te njohja e përkryer”.
Poeti ka prirjen e të përshkuarit dhe të kuptuarit e botës dhe, në mënyrë të veçantë të vetëdijës së vet çfarë në të është e fshehur. Poezia – tashmë e shkruar, pastaj ia transmeton lexuesit gjendjen e veçantë të njohjes, e begaton në brendësi, natyrisht, me sa mundet të zgjojë në të barabar mbresa të forta.
Vëllimi poetik i fundit i poetit Jan Michał Stuchly dëshmon , se ai gjithnjë më thellë e kupton domosdoshmërinë poetike dhe shoqërore të dialogut të vet. Ai gjithnjë përpiqet, që në krijimtarinë e vet të ngre në kohë, në histori: një botë më të bukur e më të mirë, dhe një botë më favorizuese për njeriun. Ai iu përket atyre poetëve, për të cilët poeti anglez P.B.Shelly thotë me të drejtë se “janë ligjdhënësit e papranueshëm të botës”.
Poeti e vështron peizazhin e vërtetë përmes shprehjës së pikturimit të njeriut, nëpërmes transformimit dhe dukurive të natyrës. Që t’i besojmë poetit, duhet vështruar botën përmes optikës së vështrimit të tij, t’i bindemi vështrimit të tij dhe të mos i frikësohemi këlthitjes të mahnitjes.
Poetika e poetit Jan Michał Stuchly synon gjithnjë më shumë kah bashkimi, pikë-takimi më i saktë dhe më i rafinuar i shprehjes së drejtpërdrejtë, të thjeshtësisë të gjuhës, dukshmërisë – me forcën e imazhit konkret, nëpërmes të së cilës shpreh botën e ndjenjave.
Poezia e poetit Jan Michał Stuchly është pa mëdyshje një fenomen i jashtëzakonshëm, si përkah lloji ashtu edhe përkah tematika. Kjo është një lirikë diskursive-filozofike dhe metafizike. Në qendër të vëmendjes të kësaj poezie gjenden dy momente: ajo në të cilën vetëdija zë të shërbejë me shqisa dhe, ajo me të cilën shqisat e braktisin. Këtu është e gjithë-pranishme barabar si jeta ashtu dhe vdekja, të cilat pareshtur e shoqërojnë poetin, këmba-këmbës.
Jan Michał Stuchly është, para së gjithash, poet i dhembjes ekzistenciale, poet i dhembshurisë, i ndjeshëm në mënyrë të veçantë karshi padrejtësive dhe ligësive njerëzore. Poezinë e tij e karakterizon një ndjenjë e thellë dhe frymë shpirtërore dhe, njëherazi një thjeshtësi në mjetet shprehëse.
A thua unë di
e Ti
gjithnjë thua
di
Unë nuk di
kush di
e Ti
gjithnjë thua akoma
di
nuk di
kur
e ti
në heshtje qan
pyes
kush je ti
Zot apo Poet
pikërisht dëgjoj
diku jehonën
dhe kjo është
e vërteta
(„ Nuk di”)
Thjeshtësia e poezisë e poetit Jan Michał Stuchly është një thjeshtësi kreative, thjeshtësi vazhdimisht e kuptueshme.
Panta rei
une dhe kalimi i kohës
kalimi i kohës
dhe jo vetëm koha e papërfytyrueshme
unë megjithatë e kaloj kohën
sepse ashtu e deshi Zoti im
duke i dhënë secilit shpresë
Ndaj
provoje ta shfrytëzosh
(“Kalimi i kohës”)
* * *
Memeci
në çalimin e vet këlthet
të shurdhërit
vetëm qetësia
kokën ia trazon
i verbëri
veç vështrimit
me të gjitha shqisat e tjera
sheh dhe dallon
derisa njeriu i shëndoshë
nuk kupton deri në fund
se sa i lumtur i pasur është
me të gjitha ankesat e shumta të përditshmërisë
(“Në mendime”)
* * *
nuk di
çfarë di
derisa ti
gjithnjë di
nuk di
kush
diku
ku
kur
dhe ti
prapë di
pyes
me druajtje
kush je
e ti
tashmë e di
a thua e di
Poet
vetëm ty të lejohet
duke mos ditur
di
(“Dyshim … siguri “)
Është kjo një poezi individuale, që e karakterizon individualitetin e tij prej poeti të veçant, ngase përfytyrimi metafizik i poetit është saktësisht i ndërlidhur me problematikën ekzistenciale dhe të përjetuar thellë në shpirtin e trazuar të poetit.
Poeti Jan Michał Stuchli ndonëse e shikon botën dhe njerëzit me një distancë, ai nuk qëndron indiferent karshi dramës njerëzore.
Jan Michał Stuchly si një poet i pjekur, shpreh mendimet e hidhura mbi shekullin e qytetërimit të zbulimeve teknike, i cili njëherazi u bë një shekull i shfarosjeve dhe krimeve masive, ku në fund të shekullit XX njeriu u shndërruar në egërsirë. Së këtejmi, ai hidhërimi,dhembja dhe vuajtja e poetit të ndjeshëm, i cili është i vetëdishëm, se përmes artit të vet, nuk e ndryshon dot këtë botë, nuk e shpëton nga gama e së keqes dhe e dhembjes.
Dobësia dhe plogështia karshi indiferencës të qytetërimit të sotëm lind dhe krijon hidhërimin, ndjenjën e zbrazëtirës dhe shqetësimin.
Poezia e tij e afirmon të Mirën, Mirësinë, Dhembshurinë, po, a thua këtë zë diku në një skaj të botës,këlthitjen e mbytur të poetit – sikur “ Këlthitjen” e Frikës të piktorit të njohur Edvard Munchit a thua e dëgjon ndokush? Apo si në poezinë e poetit tonë Jan Michał Stuchly “Këlthitja ime”:
Njeri
Ti i vetmi në mes të qenieve të gjalla
I zoti të bësh zgjedhjen
ndërmjet të mirës e të keqes
Sa bukur për këtë shkruan kritiku dhe eseisti i njohu polak Jerzy Kwiatkowski: “Jetojmë në një epokë të magjepsur me të keqen, në një epokë e cila ka degraduar dhe, është e privuar të përqesh dhe të përbuz nocionet e tilla çfarë janë: E Mira, Mirësia, Dhembshuria, Mëshira …
E keqja, agresioni, vrazhdësia, mizoria vazhdojnë të tërheqin imagjinatën e shkrimtarëve, krijuesve të filmit, regjisorëve, studiuesve të kulturës …”
Është me të vërtetë një ngjarje befasuese se si poeti Jan Michał Stuchly në poezitë e veta, në një mënyrë të veçantë, në vëllimin poetik të fundit ” Licentia Poetica” ka mundur me sukses të mbyll, në mënyrën e vet, vizionin e vetëm të njerëzimit dhe vizionin e vetëdijes.
Mjafton të lexojmë këtu me vëmendje poezitë e shkelqyera dhe të mrekullueshme: „A thua”,”Kalimi i kohës”,”Këlthitja ime”,”Kronos”, „Njeriu”, „Nuk di”, „Përditshmëria”, „I kredhur në mendime”, „Dyshimi … siguria”, „Sekrete të lëna” etj. që përbëjnë një tërësi të shkëlqyer poetike.
Paralelisht me trishtimin, dhembjen dhe vdekjen, në poezinë e poetit Jan Michał Stuchly gjejmë edhe elementin poetik e të kërkuarit – të kërkuarit e shpresës, ringjalljes të jetës,besimit dhe ngritjes të sistemit të vlerave njerëzore. Zatën kjo është kredoja poetike e poetit Jan Michał Stuchly.
Dhe, një ideal i tillë i artit në kohën e sotme, më duket veçanërisht i çmueshëm dhe i bukur.(* Jan Michał Stuchly: „La Grande Reportage” Galeria 2010, Racibórz 2010 )
Varshave, Fillimi i janarit 2014