Skandali shpërtheu kur Nolte, më 1987, shkruajti një libër mbi “luftën civile evropiane”, mbasi kishte botuar një vit më parë në “Frankfurter Allgemeine Zeitung” tekstin e një konference të titulluar E shkuara që nuk don të shkojë. Tema e përsiatjeve të tij ishte, në thelb, fajësimi i Gjermanisë, proçesi që shumë historianë e burra Shteti i kishin bërë dy herë kombit gjerman gjatë Nëntëqindit : mbas fundit të Luftës së madhe e mbas luftës së Dytë botërore. Por ndërmjet dy proçeseve ka një ndryshim të rëndësishëm. Ai i kryer mbas 1918-ës, pati si pasojë nenin 231 të traktatit të Versailles (në të cilin Gjermania u detyrua të njihej fajtore e luftës), dhe një ngritje shqytesh të gjithë inteligjencës gjermane kundër një vendimi që u quajt i poshtër dhe i njëanshëm. Ndërsa proçesi i dytë u mbajt në Nurenberg, u mbyll me dymbëdhjetë dënime me vdekje dhe e la Gjermaninë gojëmbyllur deri sa pikërisht Nolte, kujtoi se kishte ardhur tashmë çasti për t’a vendosur nazizmin, si çdo ngjarje tjetër, në një perspektivë historike.

Nolte mendonte se në politikën e Hitlerit kishte edhe një përgjigje bolshevizmit ; që lageri ishte versioni gjerman i gulagut ; se fati i caktuar hebrenjve nuk ishte i ndryshëm nga ai që bolshevikët i kishin caktuar borgjezisë, klerit dhe aristokracisë ruse ;  që “nata e thikave të gjata”, gjatë së cilës Hitleri kishte asgjësuar formacionet naziste të Ernst Rӧhm, ishte e barazvlerëshmja  e spastrimeve me të cilët Stalini kishte hequr qafe pëdhunisht disa prej përgjegjësve më të mëdhenj të revolucionit bolshevik, nga Lev Kamenjev tek Grigori Zinoviev, nga Nikollaj Buharini tek Lev Trockij.

Filozofi Jürgen Habermas u përgjigj në “Zeit” të Hamburgut se argumentat e Nolte-s shuanin kujtesën e genocidit ebraik dhe zvogëlonin përgjegjësitë e Reich-ut të tretë. Ndonjë studjues e mbrojti, të tjerë qenë edhe më t’ashpër se Habermas. N’analizë të fundit rrahja e mendimeve qe më shumë politike se historiografike. Pak, ndërmjet kundërshtarëve të Nolte-s, mohonin mprehtësinë e analizave të tij. Ndërsa shumë druanin se argumentat e tij ndihmonin të shkarkohej Hitleri nga fajet e tij dhe tërthoras i sillnin dobi krijimit të lëvizjeve neonaziste. Ishin të njëjtat shqetësime, që u shprehën tani afër, kur Instituti i historisë bashkëkohore të Munihut vendosi të bëjë të njohur një botim “shkencor” të Mein Kampf, Bibla e Hitlerit : dy vëllime, një hyrje prej 80 faqesh, një bibliografi prej 122 faqesh. Kur vepra arriti në libraritë ndrojtjet u zhdukën. Shkenca historike gjermane e kishte varrosur Hitlerin nën një ortek shënimesh të dokumentuara përsosmërisht (3500).  Kalimi i kohës i ka sjellë dobi Nolte-s dhe veprës së tij, sot ende e kritikuar, por gjithmonë e pranuar dhe e njohur për meritat e saj.

Në disa vështrime i ka ndodhur Nolte-s ajo që i ka ndodhur Renzo De Felice-s. Të dy ishin paditur se quanin të denjë për analizë historiografike njerëz dhe lëvizje politike (në rastin e De Felice-s, Mussolini dhe fashizmi), mbi të cilët ishte shqiptuar një gjykim i paapelueshëm. Kjo spjegon faktin që Nolte, për shumë vite ishte i zgjedhuri i asaj pjese të kulturës italiane që ishte rishikuese, ose më thjesht, e lodhur nga skemat thjeshtëzuese me të cilat shkruhej historia italiane që nga Bashkimi deri te fashizmi.

Për vëmëndjet dhe dëshmitë e vlerësimit që i vinin nga Italia, Nolte ishte i lumtur. I priste me dëshirë ftesat që i vinin nga studjuesit italianë. Shfletonte me kënaqësi përkthimet italiane të veprave të tij. Gjente n’Itali një farë shpagimi për ftohtësinë me të cilën trajtohej nga një pjesë e kulturës gjermane. I shpiegova një ditë se rasti i tij i ngjiste atij të një tjetri intelektuali të huaj, Georges Sorel, i vlerësuar n’Itali për shumë vite, më shumë se sa lexohej e studjohej në Francën e tij. Ishte një profet i revolucionit, një teoricien i sindikalizmit revolucionar, por i a kushton poppullaritetin n’Itali një liberali konservator, Benedetto Croce-s. Besoj se Nolte-s ky krahasim i pëlqeu.

“Corriere della Sera” Faqja “Kultura” , 19 gusht 2016  E përktheu Eugjen Merlika