DITË VERE LUGINËS SË THIVAS…/

Shënime udhëtimi në troje arvanitase/

Nga Abdurrahim ASHIKU/

1. AUTOBUS…/

Të nesërmen e protestës të “furgonave” para Kryeministrisë dhe Kuvendit, më 7 mars, rasti e solli të udhëtoja me autobus  në linjën ndërqytetëse Athinë-Thiva, e më tej në linjën vendore drejt fshatit bregdetar të Sarantit.
Motivi i udhëtimit ishte ti dorëzoja mësuesit Eqerem Elezi certifikatën  “Mësuesi Model”, titull i dhënë nga revista “Mësuesi” për ndihmesën e tij  në mësimin e Gjuhës Shqipe në një fshat të largët të Greqisë. Gjithashtu më duhej të takoja Lamin, arvanitasin 103 vjeç që me atë gjuhën e tij shqipe që vinte nga shekujt më kërkonte të shkoja se… e kishte marrë malli…
Në Kato Patisia bëra vend në autobusin e linjës. Kisha udhëtuar shumë herë në këtë linjë ndërqytetëse ashtu siç kisha udhëtuar edhe në shumë linja këto tetëmbëdhjetë vjet të jetës time në Greqi. Isha mësuar me rregullat dhe me shërbimin e kulturuar,  gjë që njerëzve në udhëtim në shërbimin qytetës e ndërqytetës nuk u bën përshtypje, e quajnë element të zakonshëm të jetës, detyrim e kulturë qytetare.
Nuk do të thellohesha në hollësi sikur, siç shkrova në kryeradhë të këtyre shënimeve, mos të më ngacmonte “protesta e furgonave”…
…Ndërsa autobusi ecte, unë vrapoja…
…Ulur në një ndenjëse të rehatshme, mes një hapësire që ta zgjeronte gjoksin nga frymëmarrja, e përcolla mendjen larg në dheun tim…
…Kohë me diell !
…Ulur në një ndenjëse të rrafshët dyvendëshe, çjerrur nga kushedi ç’thika e hanxharë mesjetarë, ngjeshur me dy të tjerë, duarmbledhur e këmbështrënguar, në hedhje prekjetavani një rruge me gropa, në kërkim të dikujt që do të zinte dy vendet e para bosh që furgonisti nuk la njeri të ulej. Pas një ore pritjeje në mishmashin e furgonëve të linjës së qytetit tim verilindor, ora e bredhjes rrugëve të Bathores mu bë e tmerrshme, ashtu siç mu bë edhe rruga drejt vendlindjes…
…Kohë me shi !
Ndërsa autobusi la rrugët që gëlonin nga lëvizja dhe mori tërmalen në autostradën e veriut, u ktheva në vështrimin e pamjes dhe lëvizjes në kërkim të detajeve të udhëtimit, të autostradës ku mund të hyje dhe dilje nga rrethimi i teltë vetëm në pika të caktuara, e të ndalesave në stacione ku ngjiteshin dhe zbrisnin pasagjerët.
Nuk kisha hypur në autobus në stacionin e Liosionit nga ku nisen të gjithë autobusët e Veriut, kësisoj nuk kisha prerë biletë. Në kilometrin e gjashtëdhjetë u ngjit në autobus një njeri që mbante në dorë një celular dhe në krahun e djathtë, në lartësinë e brezit, një aparat  një gjysmë pëllëmbe të gjatë ku një dritë e kuqe tregonte se për diçka shërbente..
– Biletën ju lutem! – mu drejtua me dashamirësi ndërsa kontrolloi biletat e rradhës së parë.
– Nuk e kam prerë. – i them me të njejtën notë zëri.- Mund të më presësh një gjysmë bilete?
– Pa tjetër, por më parë më jepni një dokument.
Nuk e kisha marrë pasaportën me vete, kisha vetëm fotokopjen e saj. Kisha edhe abonenë mujore për lëvizjen nëpër gjithë Athinën me gjysmë çmimi, një vlerësim ky për të gjithë qytetarët që kanë mbushur moshën 65 vjeç.
Për kopjen e pasaportës sime ngriti supet. Ndërsa matej të pyeste syr i kapi abonenë në të njejtën faqe.
– Faleminderit!- më tha duke e ndalë vështrimin mbi ekranin e celularit. Diçka shtypi dhe nga aparati në lartësinë e mesit rrodhi një letër.
– Urdhëro!- më tha. – Gjysmë çmimi, katër euro!
Ndërsa ai iu drejtua pasagjerëve prapa meje unë e ndala vështrimin mbi biletën ende të ngrohtë të sapodalë nga aparati i vogël.
Në biletë shënoheshin të gjitha të dhënat me datë, orë të prerjes, adresa e stacionit dhe të dhënat financiare…
Autobusi, shumë më i rehatshëm se autobusët e linjave ndërkombëtare Athinë-Tiranë, ndër të tjera kishte edhe dy ekrane, një në ballë të autobusit dhe tjetri në mes, në krah tek porta e dytë e tij. Në ekrane jepeshin të shkruara linjat që zgjasteshin tej Thivas, fshatrave deri në lartësi të maleve. Linja që do të udhëtoja unë, më e largëta, për kohë nisjeje kishte orën 13.45, kohë që do ta arrija duke pritur një orë e gjysmë pas mbërritjes. Duke mos ditur kohëzgjatjen e udhëtimit unë isha nisur një orë më përpara…
Një shesh me autobusë, një sallë e madhe me stola, një bufe, një mjedis i pastër për kryerjen e  nevojave vetjake, një sportel ku priteshin biletat, dy ekrane të mëdhenj që të informonin për oraret e nisjes në rreth tridhjetë fshatra në tërë hapësirën e trevës, nisje në ditët e javës, nga e hëna në të premte dhe veç e veç të shtunat dhe të dielat…
Në orën 13.30 një zë në altoparlant, brenda dhe jashtë sallës, më informoi për numrin dhe vendqëndrimin e autobusit drejt fshatit të Sarantit. Nja 30-40  nxënës të moshës së liceut zbritën nga mikrobusët e shkollave dhe iu drejtuan autobusëve të linjave në tërë hapësirën ku ato banonin. Ora 13.45 ishte koha e nxënësve, piku i nisjeve të autobusëve…
…Fiks në orën 13.45 autobusi i linjës së Sarantit do të shtrinte perimetrin e rrotave në fillim rrugëve të qytetit të Thivas e më tej fshatrave në tërë luginën.
E kisha bërë disa herë këtë rrugë, kisha përshkruar fshatrat njeri pas tjetrit, fshatra që për nga rregulli urbanistik  u ngjanin qyteteve, madje po ti krahasoja me qytetin tim të lindjes, Peshkopinë e sotme, do tu veja notë më të lartë.
Në të gjitha udhëtimet, sa herë kam kaluar mespërmes Liontarit, mendjen e kam ndalë tek biri i këtij fshati, tek Aristidh Kola, Arvanitasi i madh që luftoi në gojën e ujkut për rrënjët shqiptare të arvanitasve. Nuk mund të mos luaja nga vendi, të ngrihesha paksa nga ndenjësja siç ngrihen njerëzit në kthesën e fortë drejt Krujës kur syu fikson teqenë e lashtë bektashiane krutane. Liontari për mua që e kam njohur Aristidh Kolën, madje i kam marrë edhe një intervistë, ndoshta të fundit e jetës së tij, më 9 shkurt 2000, është një vend i shenjtë.
Autobusi ndalej stacioneve nga njera qendër e banuar në tjetrën. Disa zbrisnin, disa ngjiteshin…
Shoferi u uronte natë të mirë atyre që zbrisnin. U buzëqeshte atyre që ngjiteshin duke i ftuar me mirësjellje të merrnin biletën.
Një kuti elektronike me madhësi 30 me 30 centimetra, me bateri, pas shtypjes mbi tastierë, nxirrte për secilin biletën përkatëse me gjysmë vlerë  për të moshuar dhe për nxënës e studentë dhe vlerë të diferencuar për gjatësinë e rrugëtimit të secilit.
Përsëri, edhe unë, megjithëse i huaj, me gjysmë bilete udhëtova. Kështu në vajtje. Kështu në kthim.
Rrugëtimit luginës kësaj rradhe, krahas ngastrave të gjelbruara nga qepa e famshme e Thivas, gruri dhe ugarit në përgatitjet për mbjelljen e pambukut dhe duhanit,  syu m’u fiksua në panelet diellore, panele të vendosura në fushë e në kodra, madje edhe mbi taracat e shtëpive.
I shënova këto hollësi si një mesazh për njerëzit e vendit tim, njerëz në protesta politike me “furgonë”. Në Evropë shkohet me ligje, me rregulla, me shërbim të kulturuar…
Saranti me atë gjirin si nallç kali me atë pamjen e bukur dhe detin e qetë më ftonte ta fiksoja në kujtesën digitale ndërsa autobusi nisi të marrë teposhten drejt tij…

2. NJË “MËSUES MODEL” I SHQIPES NË MËRGIM

Në Saranti më priti Lida. Eqeremi, i shoqi, kishte shkuar diku i detyruar nga rutina e përditëshme e punës së tij pas kthimit nga peshkimi, shpërndarjen e peshkut.
Lida është nënë e tre fëmijëve, dy prej të cilëve, binjakët Dhimitra dhe Jani, kanë lindur e po rriten në fshatin e Sarantit. I madhi, Elisi ka ardhë foshnjë nga Shqipëria për tu rritur e bërë lis në trup e zanatçi në riparimet e motorëve pas mbarimit të liceut, krah i fortë i familjes.
Punëtore e pastërtore si ajo, e përkushtuar për familjen si ajo, e dashur dhe e respektuar si ajo, Lida na udhëheq drejt shtëpisë.
Eqeremi nuk vonon. Nuk vonojnë as fëmijët, nxënësit e Eqeremit…
Kam qenë në Saranti ditën e parë të hapjes së kursit për mësimin e gjuhës shqipe. Kam shpërndarë abetaret të cilat i kisha marrë drejtpërdrejt nga autorja, Mimoza Gjokutaj, kam bërë fotografi një për një nxënësit, dhe me mësuesin bashkë, me detin në sfond. Një kujtim i bukur i 5 majit 2009 që do të pasohej me kujtime e me fotografi të tjera, tashmë jo në një tavernë në pregdet ofruar nga Edi Sula, dibrani nga Ostreni, por në një klasë të vërtetë një fshat më lart, në Ostja.
Kam shkuar e shkruar disa herë mes fëmijëve të shqipes të Sarantit. Janë në faqe gazetash e revistash, janë edhe në dy libra të mi. Ajo që më ka mbetur në mendje është një fragment nga biseda me Eqeremin, fragment që shpalos botën e madhe të mësuesit, dhëmbjen e ikjes nga ora e mësimit dhe detyrimin shpirtëror që këtë orë mos e mbayllte larg, në vendlindje, në malet e Librazhdit por ta merrte e ta sillte në mërgim si një mesazh për të mos e harruar punën fisnike të mësuesit…

 “…Gjithmonë e kam pas brenda vetes. Profesioni i mësuesit më ka pas pëlqyer shumë. Të them të drejtën kur u larguam ato vite, flasim për vitin 1997, unë e quaj si një punë që nuk e çuam në fund, një punë që e lamë përgjysmë. Që të jem i sinqertë, mbase kjo është ajo forca shtytëse më e madhe që më detyron, që më bren se kam lënë diçka pa bërë nga ajo që mundja të bëja.
Nuk flasim vetëm për ëndrra. Flasim këtu se kemi detyrime.
Është ëndërr, por kemi edhe detyrime. Kemi detyrime ndaj Atdheut, në qoftë se do të themi këtë fjalë që sa vjen e nuk po dëgjohet më. Kemi detyrime ndaj atij mjedisi që na përgatiti ne për mësues, që të luanim një rol që duhet të luanim, por siç e thashë e lamë në gjysmë. Shtoj edhe ndaj kërkesës që njeriu ka ndaj vetes. Ajo bile duhet të jetë kërkesa më e lartë: Çfarë kërkesash ke ti ndaj vetes? Këtë e bëj për të shlyer diçka që e kam lënë në gjysmë dhe në rast se do t’ia arrij qëllimit, siç duhet të them sinqerisht, do të ndjehem i lumtur. Është një ëndërr për mua sikur këta të arrijnë të lexojnë dhe të shkruajnë në atë shkallë që dua unë…”
E përcolla furtunën shpirtërore të Eqerem Elezit në një reportazh për revistën “Mësuesi”. Një komision e radhiti midis shtatë mësuesve në shkallë republike si “Mësues Model”. Një nder për të, nder edhe për tërë mësuesit vullnetarë shqiptarë në Greqi, Rilindës të kohës sonë, siç i ka vlerësuar Dritëro Agolli.
Shkova në Saranti pikrisht ditën më të shënuar për gjuhën shqipe, më 7 Mars. Shkova me një certifikatë në dorë për ti përcjellë nderin si “Mësues model”.
Shkova edhe me një brengë. Certifikata nuk ishte origjinale, si të gjashtë certifikatat që u shpërndanë në Shqipëri. Origjinalja shoqërohej me një dhuratë jo thjesht simbolike, me një lap top. Dy vjet kërkime në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës nuk hodhën dritë mbi hajninë. Dikush, në atë institucion të lartë të shtetit kishte vënë dorën e zezë mbi nderimin e një njeriu, një mësuesi që edhe emri “Model” është pak për të dhënë portretin e punës dhe përkushtimit qytetar. Ministria jonë nuk qe në gjendje që ta plotësonte “dosjen” e nderit të mësuesit, të gjente një sponsor (siç gjeti për të shtatët) për ta mbyllur me “dinjitet” turpin e vet…
Ceromoninë modeste, midis familjarëve dhe nxënësve, e kam përshkruar në një kronikë.
Ditën e 7 Marsit 2014 ndjeva në sytë e fëmijëve, në bisedat me ta shqip, kënaqësinë e njeriut që ka vënë një fjalë në themelin e shqipes për fëmijët e një fshati dyqind kilometra larg Athinës, një fshati me dyqind banorë në ditët e verës dhe me gjithnjë e më pak mërgimtarë e fëmijë mërgimtarësh. Kriza i ka larguar shumë familje e bashkë me ta edhe fëmijët. Megjithatë shkolla e vogël e Sarantit vazhdon të jetojë, vazhdon në sajë të mësuesit model Eqerem Elezi.
Do të shkoj përsëri në Saranti. Midis fëmijëve që më përqafojnë me mall e dashuri e ndjej veten të gëzuar…

3. BARBA LAMI,  ARVANITASI 103 VJEÇ…

…Kur e takova për herë të parë dhe i mora zërin në diktofon, më tha në të folmen e nënës së tij: “jam njëqind pa tre vjet”…
…Kur u ngjita në katundin e tij lart në mal, në Kukuri, dhe i dhurova librin “Rilindësit e kohës sonë” ku në disa faqe ishte biseda me të, pashë të përshkonte brazdave të moshës shekullore një rrjedhë loti…
“Unë nuk di të lexoj”- më tha ndërsa pika e parë e rrjedhës ra mbi tavolinë.

…N’atë zë ndjeva një ngashrim shekullor, një brengë të madhe. Ai kishte një shekull që fliste shqipen e  të parëve, e fliste vetë, e flisnin edhe djemtë, edhe nipërit…
…Dy vjet të shkuara, kur u ulëm të derdhim në shpirt fjalën e vjetër arvanitase përcjellë me një gotë verë më tha se “jam njëqind vjet e tre muaj”
…Më 30 nëntor 2013 më mori në telefon. “Më ka marrë malli, më tha, eja të të shoh”.
U ula të shkruaj diçka, vura  një titull dhe formova një fjali… NJË BISEDË MALLI TË SHTUNËN E 30 NËNTORIT  2013…!
Lamin, Barba Lamin, e kishte marrë malli. Kisha që në prillin e vitit të kaluar që nuk…
Nuk e vazhdova. Desha të shkoj ta takoj, ta përafoj si çdo herë, të flas me të, ta dëgjoj tek nxjerr me një dashuri të pashoqe fjalët e shqipes së vjetër të brezave të bjerrur, gjakut të shprishur.
E vonova me sot me nesër. Më pengoi vetvetja por edhe shoku im i viteve të mërgimit, Shpëtimi, rrëfimet e të cilit për Barba Lamin dhe arvanitasit e luginës së Thivas më kishin bërë aq për vete sa shkrova një libër të tërë me 332 faqe, librin “Rrëfimet e komshiut”. Shpëtimi nuk i bënte dy ditë bashkë të lira nga puna. Nuk i bënte dhe nuk i bën, ndaj udhëtimi shtyhej javë pas jave.
Pak kohë më parë Eqeremi, shoku im që banon tash më se një dekadë në Saranti, më tha se Barba Lami është sëmurë, sapo ka dalë prej spitali.
Nuk mund ta shtyja me sot e me nesër udhëtimin.
Më 7 mars isha në Saranti.

Eqeremi më tha se nuk dilte si më parë bregut të detit Barba Lami. Nuk shkonte as në stanet ku dimronin delet. Me to merrej djali dhe nipi. Mbrëmjeve zbriste në lokalin e djalit për tu takuar me njerëzit që e duan dhe e respektojnë jo thjesht për moshën por për zemrën e bardhë dhe dashurinë që përcjell.
E gjetëm në shoqëri me djalin dhe nipin, ulur me një gotë verë në dorë. U përqafuam me mall.
– Sa vjeç u bëre?- e pyes ndërsa bëjmë vend në tavolinë.
– Sa u bëra? I drejtohet djalit.
– Njëqind  edhe tre.- i thotë djali.
– Njëqind edhe tre vjet- përsërit ai.
E zgjasim bisedën. E pyes për shëndetin, për Kukurin, fshatin e tij të lindjes diku majëmalesh ku nuk rritet as ulliri e as agrumet, e ku pleqtë me njeri tjetrin në gjuhën e të parëve merren vesh. E pyes për dashurinë e jetës së tij, delet, sa janë shtuar dhe sa qingja kanë lindur.
Më thotë se janë treqind…
Ishte i lodhur Barba Lami. E kishte lodhur shekulli i viteve, sëmundja por më shumë e kishte lodhur (do ta merrja vesh pasi u ndamë) vdekja e djalit…
Kur u takova për herë të parë me të para gjashtë vjetësh e kishte lodhur vdekja e gruas. Kishte kaluar statëdhjetë vjet me të. E kishin lodhur edhe kujtimet e hershme. Kishte qenë në Shqipëri ushtar në vjeshtën e vitit 1940 dhe mbante në gji shumë kujtime nga mikpritja shqiptare. Kishte dëshirë të shkonte edhe njëherë në ato vende. Nuk e mbështesnin fëmijët, kishin frikë se mos mbetej peng i kujtimeve të largëta.
…U ndava me Barba Lamin duken marrë me vete të fiksuar një fotografi me të.
…U ndava me shpresën që do ta takoj dhe bëj fotografi të tjera në vitet që vijnë.
Barba Lami është një mal midis maleve që mbajnë dhe përcjellin fjalën e bukur arvanite, fjalë që ai e ka ngulitur fort tek bijtë dhe nipërit…

4.  TAQI, NJË LEGJENDË QË KOHA S’TË MJAFTON TA LEXOSH

E kisha takuar edhe një tjetër herë. Në një ngjitje malit me një makinë të vogël që shtërzonte gropave të rrugës e kërcente gurëve të mprehtë shkulur nga shkëmbi e vënë çapraz. Aso kohe, në prill dy vjet të shkuara, me shkencëtarin Andrea Shundi shkonim të kërkonim fjalët e përveçme arvanite për vreshtarinë dhe verëtarinë. E kishim vjelur thjesht siç degustohet rrushi diagonal vreshtit ditë para se të vendosësh ta këpusësh bistakun e ta përcjellësh nëpër dhëmbët e makinës grirëse e shtrydhëse në dilemën e specialistit ta lësh edhe ca ditë sa lëngu të të ngjisë gishtrinjt nga trashësia e sheqerit apo jo.
…Atë ditë kisha bërë disa fotografi fokusuar pastër, i pata stampuar dhe futur në një zarf doja t’ia jepja në sebep të një bisede që më dukej se kishte mbetur në mes. Kjo sepse kur je me miq, ia le vendin atij në zinxhirin e pyetjeve. Për më tepër kur miku kishte kaluar Atlantikun vetëm e vetëm që ta dëgjonte, ta shkruante e ta jetonte fjalën e moçme për hardhinë dhe prodhimet që i vijnë pas.
Taqin ma kishte përshkruar Shpëtimi, komshiu im i tregimeve mbledhur e publikuar në “Rrëfimet e komshiut”. Dhe sa herë takohemi, tek gjerbim qetë kafenë e miqësisë , mes do të na futet Taqi me tërë madhështinë e njeriut që e do me shpirt Shqipërinë dhe shqiptarët, që ka dëshirë të çmendur të flasë e kuvendojë shqip, që t’i numron edhe gropat e rrugës për në Shqipëri në njëqind udhëtimet e tij bamirëse për mërgimtarët.  Tregimet për të, gurë-gurë, po më formojnë një mur legjende arvanite.

…Atë ditë të 8 marsit 2014 ngjitjen nga Saranti në Ostja e përshkova në sediljen e makinës së Eqeremit, i cili, si edhe Shpëtimi e ka në gojë Taqin në tregimet e gjata jetësore, e ka mik ashtu siç e kanë miq të gjithë mërgimtarët e fshatrave në skaj të luginës së bukur të Thivas. Bashkëfshatarët e Taqit, në moshë e në gjuhë të lashtë, përkushtimin e tij e kanë shndërruar në llagap. I thërrasin Taqi i Shqipëtarëve.
Pas kafes u ngushtova në ndenjësen e një kamjoçine me dy diferencialë, apo katër herë katër, siç i thonë rëndom, dhe pasi lam fshatin iu ngjitëm malit në një rrugë malore që ndërsa të lodhëte nga vallja e rrotave herë mbi gurë çakëlli, herë mbi kalldrëm të hedhur mbase pesëdhjetë vjet më parë, mbase edhe më shumë, e herë mbi tokë të butë. I mësuar me rrugët e Dibrës sime që ende janë siç i kam lënë, në gurë e tokë të butë, syun e kisha tek pamja që sa më shumë ngjiteshim aq në pëllëmbë të dorës më vinte, sa doja ta gjerbja me syun e ftohtë të digitalit tim të vogël. Provova ta bëj disa herë por në të gjitha rastet pamja më vinte e shpërfytyruar nga kërcimet e makinës. E lash detin që m’u shfaq  poshtë, fshatin me shtëpitë rradhë-radhë si në një ngastër mbjellë me përpikmërinë e makinave të kohës, luginën e gjelbëruar, kanalin e madh që e merr ujin nga 180 kilometra larg për ta sjellë në gotën time të ujit në Athinë, të pastër e të freskët…
– Këto që sheh, më tha Taqi, gjithë këto kodra të bukura, kanë qenë mbjellë me vreshta.
– Çfarë ndodhi?- e pyes dhe me njohuritë e specialistit vazhdoj: – Mos i zhduku filoksera?
– Jo. I zhduku pleqëria?
– Pleqëria!?- e pyes duke ngritur supet i habitur.
– Jo pleqëria e vreshtit por pleqëria e njerëzëve. Vreshtin mund ta rinosh por njeriun që tërë jetën qe plakur me të nuk e rinon dot. Djemtë morën kurbetin. Rinia mori qytetin. Vreshti,  “nuk rritet me urata, por me shata e lopata”. E kam dëgjuar edhe në Shqipëri këtë. E themi edhe ne.
Kamjoçina vazhdon të kërcejë gropave. Taqi si të dojë t’i imitojë herë hidhet në të kaluarën e herë ndal vështrimin e thotë:
– Këto pemë i kam mbjellë unë. Shikoji cerasjet, dardhëtt, pjeshkët, mollët…Kanë mbushur degët me sythe e shpejt do të nxjerin lule…
– Ky është vreshti që mbolla para dy vjetësh. E mba mend?
– E mbaj, bile e kam edhe në fotografi ku ti ke dalë bashkë me Shpëtimin.
– Sivjet do të marr vilat e para të rrushit…

Ndërkohë kamjoçina ndalet e ne marrim rrugës mes dy ngastrave me vresht, mes hardhive të krasitura me sythat fryrë nga limfa pranverore.
Këtu është perandoria e re e jetës së Taqit. Një ndërtesë që në katin përdhes ka mjetet mekanike të punimit të vreshtit e në katin e sipërm një dhomë me oxhak të mermertë, një dhomë me një divan, një ballkon që ta jep në dorë pamjen, rreshtat e hardhive si në një qëndismë prike të moçme vajzash.
Në krah të saj gica në rritje, lepuj, pula fushe, pula deti… që  lëshojnë zëra të gëzuar tek ndjejnë dorën e kujdesëshme të së shoqes së Taqit që mbush grazhdet me ushqime të koncentruara apo hap dyert e vogla të kotecëve për tu dhënë liri të përkohëshme pulave ku gjeli i madh i detit gugulit duke i hapur krahët pushtetshëm mbi ta.
– Ujin, më thotë Taqi, e kam marrë nga një burim lart në mal. Kam ujë të pastër burimi. Rrymë elektrike nuk kam. Është shumë larg dhe më kushton shumë ta sjell. Do të ve një panel diellor dhe dhe do të ngre lart një elikë për prodhimin e energjisë elektrike.
– Dhe sa të kushton kjo? –e pyes.
– Jo më shumë se pesëmijë euro. Nuk do të paguaj as ujë e as energji elektrike…
Një zjarr në oxhak, flaka dhe prushi i të cilit na ngrohu në një bisedë të gjatë shqip, në shqipen e vjetër arvanitase, në arvanitishten që mbahet gjallë në shpirtin e tij.
Vazhduam gjatë pa e pikasur që shiriti e kishte përfunduar rrugtimin e tij rrotullues. Nuk e dëgjova sinjalin e mbarimit që ta ktheja në anën tjetër…
Ani, një orë e kam zërin e tij shqip mbi shirit. Do ta zbardh për ta futur në zarfin kompjuterik arvanitas për ta përcjellë një ditë për vete dhe për të tjerë që e kanë përjetuar mallin arvanitas shqip.
Zbritjen e bëmë nëpër një rrugë tjetër, rrugë që hidhej e përdridhej mbi një kodër dikur pyll, djekur para një gjysmë shekulli, kodër që mbarte në bark një prej dhjetëra tuneleve të kanalit të madh të Mornosë, konsideruar si vepra më e madhe greke, vepër e viteve tridhjetë të shekullit të kaluar. Për të kam shkruar në një reportazh vite më parë…
Taqi kishte dalë në pension nga puna në këtë vepër të madhe.
Ndërsa makina ecte në rrugën paralele me kanalin në beton dhjetë metro mi kokën tonë, Taqi më tha:
– Kanali sot përcjell njëzet metra kub ujë në sekondë…
Grekët i vunë lumit të Mornosë një digë, krijuan një liqen artificial, e morën ujin nëpër një kanal të betontë mes shkëmbejsh e tunelesh për ti dhënë ujë Athinës dhe të gjithë hapësirës në të 180 kilometrat e rrjedhës së tij…
Sikur…nga liqeni i Shkopetit, fill pasi uji përshkon  turbinat e del i shkumëzuar të bëhej një kanal betoni…uji i pijshëm do të mbyste tërë hapësirën që nga Miloti, Laçi, Fushë-Kruja, Sukthi,  Shijaku, Durrësi, Kavaja…
Sikur … të kishim një shtet me kokë!?

 

ARVANITISHTJA, GJUHA E LASHTË SHQIPE, ENDE RRËNJËZON

Autobusi erdhi fiks në orën 12.15, pa luajtë sekondin. U përqafova me Taqin dhe me Eqeremin, që i lirë atë ditë nga udhëtimi në det, nuk deshte të më linte pa përqafimin e mallit dhe pa kërkesën e përsëritur sa herë takohemi e sa herë flasim në telefon: “Eja, të pres të vish me Natashën, me Shpëtimin dhe Dhuratën!”. Këtë ma përsëriti edhe Taqi duke shtuar se tërë kati i dytë i shtëpisë së tij është i kompletuar për të qëndruar ditë e netë të tëra.
Para se të ngjitesha në autobus shoferi më tha që çantën ta mbaja me vete sepse rrugae tij ishte e shkurtër, deri në fshatin pesë kilometra larg, në Domvrenjë.
Në të dalë të Ostjes u ngjit në autobus një burrë tek të gjashtëdhjetat. U ul në ndenjësen pas shoferit dhe u shtruan në kuvend.
Ndërsa pamjet ndërroheshin herë ngushticash shtëpishë me kthesa njera pas tjetrës e më tej hapësirës së një rruge të gjerë bashkëkohore që  kryet e lidhte në Ostja, meditimin tim ma bënte copë-copë biseda  e shoferit me pasagjerin. Ishin të njohur të hershëm, mbase të rritur bashkë që në fëmijëri e biseda herë shkulej e ngulej pas në vite, e herë ngulej e bënte rrënjë në të sotmen.
Në një çast, mes greqishtes së tyre mu duk se dëgjova një fjalë shqipe, thjesht fjalë të gjuhës së sotme shqipe …”pastaj”…
E tunda fort kokën për t’i thënë vetes se më bënë veshët.
E ndala edhe vështrimin, edhe dëgjimin mbi ta. Vazhduan të flasin greqisht kur…
– O të piqemi sonte ta pimë një raki?…
Kaq tha shqip dhe vazhdoi përsëri greqisht.
– Arvanitas jeni? Flisni shqip?
Atë çast autobuzi ndali. Para ishte autobuzi tjetër që më priste.
Zbrita duke i përshëndetur e duke marrë për përgjigje një buzëqeshje që u buronte nga shpirti.
Bëra vend në autobuzin e linjës. Mbi furkën e sajuar nga një furdë e nxjerr nga një arrnenë e kujtesës së pyjeve të vendlindjes vura shtëllungën e nxjerrë nga bashka e jetës. Me të djathtën lëviza boshtin e me të majtën nisa të nduk leshin rudë të kohëve. Fija nisi të mbështillet lëmsh…
Shumë furka kanë mbajtë shtëllungat, e duar të kujdesëshme kanë tjerë penjë e mbush boshtin e jetës kësaj treve të moçme ku është folë e kënduar shqip…
Shumë…
Në Saranti një mësues kërkon të lajë një borxh…
Një shekullorë e ka përcjellë fjalën e të parëve tek djali dhe nipi…
Taqi i Shqiptarëve ka zgjuar vreshtarin e moçëm dhe më ngroh me shqipen e tij me sy mbi prushin në oxhak…
Një pasagjer në autobus nuk gjenë fjalë nga gjuha e tij e përditëshme për ta  ftuar mikun veçse në shqipen e moçme, marrë e përcjellë shekujve nga brezi në brez…
– O të piqemi sonte ta pimë një gotë raki?…
Udhëtoj i menduar luginës së Thivas…
Udhëtoj dhe në mendje më vjen thënia vite më parë e një taksixhiu rrugëve të Athinës…
“Na jeshëm skipëtarë një qind për qind po greku na thithi. Nuk na la të vazhdonim skolinë dhe nuk mundëm me mësue dhe me shkrue gluhën tënë. Edhe juve kështu do t’ju ndodhë. Fëmijët tuej nuk e mësojnë gluhën e mëmës, nuk kanë disirë të këthenenë në Skipëri, do bënenë grekër si na…”
Rrugëtoj dhe mendoj për atë që është tretur shekujve…
Udhëtoj dhe mendoj për atë që ka mbetë nga shekujt…
Rrugëtoj dhe tund kokën për atë që po tretet sot…
Për fëmijë që nuk flasin gjuhën e nënës…
Për nëna dhe baballarë që nuk u flasin fëmijëve shqipen e nënës së tyre…
Për presidentë, kryeministra e ministra… që shkojnë e vijnë nga Tirana në Athinë, pa thënë një fjalë shqip për shqipen…
Dhe përsëri më vjen në vesh fjala e taksixhiut…
”Fëmijët tuaj…do bënen grekër si na…”

Mars 2014