Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AMBASADORI I KOSOVËS NË WASHINGTON Z. VALDET SADIKU VIZITOI VATRËN

by

Nga Sokol PAJA/

Ambasadori i Republikës së Kosovës në Washington Ambasador Valdet Sadiku i shoqëruar nga Ambasador Frymëzim Isufaj, Konsull i Përgjithshëm i Kosovës në New York dhe diplomate, Dhurata Selimi, vizituan selinë e Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra në Bronx, New York. Në këtë takim të përzemërt, diplomatët shqiptarë nga Kosova u pritën nga kryetari i Vatrës z.Elmi Berisha dhe përfaqësia më e lartë e Vatrës. Takimi i mirëseardhjes u hap nga editori i gazetës Dielli z.Dalip Greca i cili bëri një panoramë të gjërë historike që nga themelimi i Vatrës, proceset shtetformuese të shtetit shqiptar dhe roli i pa tjetërsueshëm i Vatrës. 

         Në përshëndetjen vëllazërore të mikpritjes, kryetari i Vatrës z.Elmi Berisha u shpreh: “I nderuar Shkëlqësi Ambasador z.Sadiku, z.Isufaj, e nderuar diplomate Selimi. Jam shumë i gëzuar që ju sot vizitoni Vatrën, shtëpinë e të gjithë shqiptarëve.

        Vatra nuk është thjeshtë një Federatë, por një institucion shpirtëror, patriotik dhe atdhetar që ka punuar ditë e natë për kombin shqiptar. Vatra ka qenë dhe do të jetë kurdoherë në çdo qëndër diplomacie si në Uashington dhe në Perëndim, ku merren vendime në dobi të çështjes kombëtare.

         Prej më shumë se një shekulli, Vatra ka zhvilluar fuqishëm diplomacinë e saj në dobi të kombit shqiptar. Bashkëpunimi i Vatrës me përfaqësitë diplomatike të shtetit të Kosovës dhe Shqipërisë ka qenë në nivel, por jo aty ku e ka pasur vendin. Uroj dhe shpresoj që me dy prurjet e reja diplomatike të shtetit të Kosovës të rritet niveli i bashkëpunimit. Duhet të ndërtohet dhe të forcohet një urë bashkëpunimi me komunitetin shqiptaro-amerikan, me Ambasadën dhe shtetin e Kosovës që të mbrojmë interesat kombëtare, të mbrojmë fort atë që e kemi krijuar me dekada.

          Na duhet një diplomaci e fortë dhe miq të rinj e të fuqishëm në Kongres dhe në Senat, në Washington, në Perëndim dhe Departamentin e Shtetit. Për çështje të jashtëzakonshme duhet të kordinohemi ne si Vatër e ju si përfaqësi diplomatike që të dalim me deklarata të përbashkëta, të fuqishme, në interes të kombit shqiptar. Ju uroj më të mirat përzemërsisht në misionin tuaj të përfaqësimit të shtetit tonë” mbylli fjalimin e tij Kryetari i Vatrës z.Elmi Berisha. 

               Ambasador Valdet Sadiku gjatë takimit vëllazëror në Vatër u shpreh shumë i entuziazmuar për mikëpritjen dhe atë që i ofroi Vatra për të ardhmen. Ndër të tjera diplomati Sadiku tha: “Jam shumë i lumtur që gjendem në mesin tuaj. Dua ta falenderoj Vatrën dhe përfaqësuesit e saj për punën e madhe që jepni tash 110 vjet në vazhdimësi. Fotografitë historike në Vatër tregojnë shumëçka Vatra ka bërë për çështjen kombëtare. Në emrin tim përsonal dhe të kolegëve të mi, ju falenderoj dhe ju premtoj se ne do ta vazhdojmë bashkëpunimin e shkëlqyer që kemi pasur në vazhdimësi. Do të mundohemi të kemi komunikim sa më të fortë, të pastër e përmbajtësor me ju. Vatra ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në të gjitha etapat e formimit të shtetit të Shqipërisë e të Kosovës. Kontributi juaj dhe i të gjithë atyre ndër vite ka qenë i jashtëzakonshëm. Kontributi juaj na bën krenar dhe të lumtur, mbi të gjitha të ndiejmë një obligim shtesë ndaj të gjithë juve, na jep një motiv shtesë me punu e me kontribu për të shtyrë përpara proceset në të cilat ndodhet shteti e kombi ynë. Ju falenderoj për mikëpritjen, për takimin dhe miqësinë. U jemi mirënjohës që na dhatë kohën tuaj. Në të ardhmen do të kemi një komunikim më të ngushtë dhe do të kemi bashkëpunim më të fortë duke bërë organizime të përbashkëta. Mirëpresim idetë e Vatrës, sugjerimet dhe bashkëpunimet tuaja. Si nga Vatra dhe nga përfaqësuesit tanë diplomatik në Washington dhe New York është bërë një punë e shkëlqyer dhe sot nga unë e të gjithë ne lypet një zotim dhe premtim për ta çuar më përpara këtë punë të jashtëzakonshme. Mirënjohje edhe një herë për mikpritjen dhe faleminderit për gjithçka” përfundoi fjalën e tij Ambasadori i Republikës së Kosovës në Washington Ambasador Valdet Sadiku. Gjatë takimit, kryetari i Degës së Vatrës Queens Dr. Skënder Myrtezani i shprehu Ambasador Sadikut dhe diplomatëve shoqërues një problematikë shqetësuese për ikjen e rinisë nga trojet shqiptare, nevoja e kthimit të shpresës në shtetet dhe viset shqiptare dhe ndaljen e emigrimit masiv të rinisë duke krijuar shanse punësimi në vendet ku jetojnë. Sipas doktor Myrtezanit, ekonomia dhe siguria në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e Veriut, Preshevë e Mal i Zi, janë problematika shumë shqetësuese. Ambasador Sadiku u shpreh se në të ardhmen shtetet në rajon duhet të fokusohen në integrimin e tregjeve rajonale, diplomave, certifikatave e profesionistëve të rinj në mënyrë që falë inisiativave ekonomike dhe projekteve serioze të krijohen më shumë mundësi punësimi dhe integrimi mes të rinjve në rajon dhe më gjërë. Takimi u përmbyll shumë vëllazërisht dhe u la që në të ardhmen e afërt të organizohet një tjetër tryezë vëllazërore për të vazhduar së bashku axhendën diplomatike të shtetit të Kosovës e çështjes kombëtare shqiptare.

MJEKËT SHQIPTARO – AMERIKANË DHE KONTRIBUTI I TYRE NË KOMUNITETIN SHQIPTAR NË USA

by

Dr. Nora Gashi, Presidente e Shoqatës Mjekësore Shqiptaro – Amerikane, në një rrëfim ekskluziv dhënë gazetarit Sokol Paja, për gazetën DIELLI, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, analizon nevojën për organizata të tilla që ka komuniteti shqiptar në SHBA ku diaspora në mjekësi luan një rol kritik në mbështetjen e komunitetit të saj profesional dhe emigrant. Në këtë organizatë ka profesionistë të kujdesit shëndetësor me prejardhje shqiptare me synim ndërtimin e një strukture të njohur ligjërisht të pranueshme për standardet e SHBA. Synimi sipas Dr. Nora Gashit është që anëtarët e bordit dhe anëtarët e organizatës do të ndajnë njohurinë dhe ekspertizën me kolegët shqiptarë kudo në botë duke organizuar seanca mësimdhënie dhe shkencore.

SHOQATA MJEKËSORE SHQIPTARO – AMERIKANE  

Jam zgjedhur Presidente e Shoqatës Mjekësore Shqiptaro – Amerikane për periudhën 2020-2022. Historikisht jam Presidentja e 5-të. Është nder i madh të jem pjesë e kësaj organizate profesionale, shembull për organizata të tilla në ShBA ku diaspora në mjekësi luan një rol kritik në mbështetjen e komunitetit të saj profesional dhe emigrant. Në korrik 2008, një grup mjekësh me origjinë shqiptare u mblodhën në Boston me ftesë të Dr. Lindita Çoku me qëllim të krijimit formalisht të një organizate të parë profesionale mjekësore. Ky ishte një hap i madh i ndërmarrë pasi kishte diskutime të shumta paraprake midis atyre që ishin integral tashmë në sistemin e SHBA por akoma nuk kishin arritur ne kristalizim të ideve. Në këtë vit Kosova ishte shpallur e pavarur dhe ky ishte një faktor i rëndësishëm në përshpejtimin e krijimit brenda vitit të kësaj organizate në mënyrë që të strukturohej diaspora mjekësore e suksesshme shqiptare në ShBA. Çështjet e adresimit të nevojës për t’u integruar intelektualisht në gjuhën amtare përfshinin ndarjen e përvojave të reja me kolegët në vendlindjen e tyre dhe asistimin e valës së re të pacientëve emigrantë shqiptarë që mbërrinin nga territoret shqiptare të gadishullit Ballkanik të pas viteve 1990. Kjo ishte hera e parë ndonjëherë që profesionistë të kujdesit shëndetësor me prejardhje shqiptare u ulen në një tryezë të rrumbullakët, për të paraqitur idetë dhe sugjerimet e tyre për ndërtimin e një strukture të njohur ligjërisht të pranueshme për standardet e SHBA. Emri dhe formati i organizatës u votuan në mënyrë demokratike nga të pranishmit, dhe në shtator 2008 Shoqata Mjekësore Shqiptaro Amerikane u njoh përfundimisht si një organizatë profesionale mjekësore jofitimprurëse brenda juridiksionit të shtetit së Massachusetts. Brenda një periudhe të shkurtër, kjo organizatë arriti të sigurojë besimin dhe mbështetjen e Dr. Ferid Murad, nobelist në mjekësi dhe fiziologji në 2008. Ai mban titullin e Kryetarit të Nderit prej vitit 2009 dhe në listën e anëtarëve të nderit më tej u shtuan dhe figura të nderuara mjekësh me origjinë shqiptare ose mjekë Amerikanë që përmes kontributit të tyre shembullor të pandalur prej vitesh vulosën fatin e shumë jetëve ose karrierave mjekësore të Shqiptarëve si në ShBA dhe trojet shqiptare. Këtu permendim Dr. Peter Pochi, Dr. Zana Dobroshi, Dr. Anna Kohen, Dr. James Strickler, Dr. Samy McFarland dhe Dr. Shpetim Telegrafi. Shoqata përfshin një rrjet të profesionistëve mjekësorë shqiptarë që punojnë në SHBA, me qëllim të përbashkët të një rrjeti efektiv, në menyrë që të avancojnë njëri tjetrin si dhe brezat e rinj të profesionistëve mjekësorë që synojnë të aplikojnë standartet më të larta në këtë fushë. Unë së bashku me anëtarët e bordit dhe anëtarët e organizatës me kënaqësi do ta ndajmë njohurinë dhe ekspertizën tonë me kolegët shqiptarë kudo në botë duke organizuar seanca mësimdhënie dhe shkencore. Jam po ashtu krenare të ndaj me ju iniciativen e COVID-19 task forcë të krijuar nga shumë disiplina mjekësore të shoqatës që sigurojnë të dhëna dhe burime informacionesh për profesionistët shqiptarë që praktikojnë në territoret shqiptare. Unë falendëroj sinqerisht dhe shpreh mirënjohjen time të thellë për të gjithë anëtarët e kësaj organizate që më kanë mbështetur në maksimum për të kryer punën time me dëshirë por dhe me përgjegjësi të lartë. Anëtarët e kësaj organizate operojnë në mënyrë vullnetare dhe mirëmbajnë aktivitetin e saj me kuotat vjetore të anëtarësimeve, donacionet nga komuniteti dhe kompanitë private. Transparenca në çdo nivel të drejtimit është pika më e fortë e jona.  

EKSPERIENCA GJATË  PANDEMISË COVID -19

Unë isha në vijën e parë të kujdesit ndaj pacientit gjatë pandemisë COVID-19 e cila goditi shtetin e NY në fillim të vitit 2020. Ofrova kujdes gjatë gjithë kohës në Spitalin White Plains Hospital  në NY për 3 muaj dhe më pas u vendosa në Hawaii për të punuar në Queens Medical Qendra në Honolulu, ku jam aktualisht në vijën e parë të kujdesit për pacientin COVID-19. Është vështirë të paramendosh krizën derisa nuk e përjeton. Si mjekë ne jemi të trajnuar ti ndihmojmë njerëzve, është shumë vështirë kur nuk mundesh. Fillimi ka qënë shumë i vështirë duke nisur nga mungesa e pajisjeve mbrojtëse personale ose përballja me shumë raste njëherazi të sëmurëve akutë, mungesa e stafit dhe orët e gjata të punës. Kur më kanë pyetur se si po i kaloj ato ditë, unë jam pergjigjur : sikur ushtarët që shkojnë në luftë me mosnjohje se ç’ka po i pret ashtu edhe mjekët e kanë përjetuar, por kjo ishte thirja jonë dhe jam krenare që jam mjeke dhe që kam qënë prezente gjithë kohës së pandemisë. Në shumë raste në mjekësi i pyesim mjekët me ekperiencë se si të trajtohet sëmundja, me COVID është ndryshe nuk ke dije dhe eksperiencë, je para një sëmundje misterioze të pa raportuar më parë në manualet ose revistat mjekësore. Tani situata është pak më lehtë sepse kemi më shumë të dhëna dhe po kryhet me shumicë dhe shpejtësi vaksinimi i popullsisë Amerikane.

SITUATA E COVID NË USA DHE NEW YORK

Pandemia e Covid-19 ka përfshirë të gjithë globin, ku secili shtet është përpjekur që të krijojë mundësi reagimi dhe parandalimi të përhapjes së këtij virusi vdekjeprurës. Shtetet e Bashkuara të Amerikës ju janë përgjigjur kësaj situate pandemie në të gjitha nivelet, duke përfshirë nivelin federal, shtetëror dhe lokal. Kongresi Amerikan ka krijuar politika të reja që iu janë përshtatur gjëndjes së tanishme të virusit, po ashtu, presidenti paraprak dhe ai i tanishëm kanë nënshkruar një seri urdhërash ekzekutiv për ta parandaluar kolapsin ekonomik dhe menaxhimin sa më të përshtatshëm të kësaj pandemie. Nga ana shëndetësore, CDC, prej momentit të shpalljes së kësaj pandemie, e ka informuar opinionin publik në çdo moment me të rejat e fundit, dhe se si duhet të reagojnë insitucionet shëndetësore më tutje. Rekomandimet publike kanë filluar prej momentit të informimit të opinionit në lidhje me mbrojtjen dhe parandalimin dhe masa që duhet marrë për të identifikuar më tutje simptomat dhe shenjat klinike në institucione të ndryshme. Vitin e kaluar, atëherë edhe kur u shpall gjendja e jashtëzakonshme, numri i rasteve të paraqitura me shenja klinike dhe po ashtu të diagnostikuar me Covid-19 ishte alarmante. Spitalet në të gjitha nivelet ishin të stërmbushura me pacientë dhe sistemi shëndetësor në të gjitha nivelet u detyrua të ndryshojë  mënyrën e përballjes dhe të krijojë priroritet se cilët raste shëndetësore duhet të trajtoheshin. Në fillim, gjëndja ishte e rëndë, kur numri i vdekjeve ishte tepër i lartë, ndërsa tani, me miratimin emergjent të vaksinave si Pfizer, Moderna dhe tani me miratimin e vaksinës së tretë të kompanisë Johnson&Johnson, situata është duke shkuar drejt kontrollit. Mos të harrojmë të përmendim se edhe përvoja tanimë një vjeçare rreth menaxhimit të sëmundjës, ka mundësuar që sistemi shëndetësor në të gjitha nivelet të reagojë në menyrë sa më të drejtë, ku përvoja e profesionistëve ka mundësuar që numri i vdekjeve të jetë më i ulët. Pas një viti, New York dhe shtetet e tjera të SHBA-së, edhe pse ka filluar vaksinimi, ende vazhdojnë që ti respektojnë rregullat e miratuara nga CDC dhe organet e tjera përkatëse në lidhje me këtë pandemi.

VAKSINIMI MES FRIKËS, NEVOJËS DHE TEORIVE KONSPIRACIONISTE 

Për shkak se prodhimi dhe shpërndarja e vaksinës është e limituar në SHBA, CDC, është duke i dhënë rekomandime nivelit federal, shtetëror, dhe lokal për menyrën e shpërndarjes, që qasje ndaj vaksinës të kenë kategoritë të cilat preken më rëndë nga kjo pandemi. Ekspertët e shëndetit publik dhe mjekësor në të gjitha nivelet kanë krijuar një plan bazuar në rekomandimet e CDC që në vaksinim të kenë qasje sa më të lehtë gjithësecili individ që është kategorizuar në nivele përkatëse në bazë të prioriteteve. Individët të cilët vaksinohen, monitorohen më pas në fazat e post-vaksinimit për efektet anësore me anë të platformave digjitale dhe mënyrave të tjera të cilat janë të rekomanduara nga CDC. CDC-ja në bashkëpunim me institucionet mjekësore në të gjithë SHBA, janë duke vrojtuar edhe efikasitetin me anë të hulumtiveve shkencore. Bazuar në hulumtime klinike, CDC rekomandon që të gjithë individët të vaksinohen, për shkak se vaksinat të cilat janë të miratuara, janë efikase dhe të sigurta. Sa i përket pyetjes rreth teorive konspirative, unë mendoj që ne si profesionistë shëndetësore nuk duhet të humbim kohë që ta keqinformojmë opinion rreth kësaj dukurie dhe të mundohemi që të reflektojmë në mënyrë sa më situatës së krijuar me virusin corona.

KOSOVA DHE SHQIPËRIA, PROBLEMATIKAT E SISTEMIT SHËNDETËSOR 

Kosova, Shqipëria, por edhe i gjithë rajoni i Ballkanit, ashtu sikurse e gjithë bota ballafaqohet me një virus vdekjeprurës dhe të paparashikuar. Unë nuk e di se si qëndrojnë këto shtete dhe si e kanë të organizuar sistemin e sigurimit dhe menaxhimit shëndetësor, mirepo, duke e patur parasysh që këto vende në përgjithësi ekonominë e kanë më pak të zhvilluar krahasuar me vendet evropiane dhe po ashtu dhe me SHBA-të, besoj që kanë sfida shumë më të mëdha duke u nisur nga aspekti financiar, kushtet nëpër spitale, mënyra e sigurisë së barnave dhe pajisjeve të tjera shëndetësore, që do t’ua kishte lehtësuar profesionistëve shëndetësorë punën dhe mënyrën më adekuate në trajtimin e pacientëve me COVID-19. Kjo çështje është e lidhur në mënyrë zinxhire dhe duhet një angazhim institucional më gjithëpërfshirës rreth menaxhimit të pandemisë globale. 

MESAZHI JUAJ PËR LEXUESIT E DIELLIT

I përshëndes të gjithë lexuesit e gazetës Dielli të Vatrës dhe të gjithë shqiptarët kudo që janë. Edhe pse jemi në rrugën e duhur, të mos harrojmë se pandemia ende nuk ka përfunduar. Virusi vazhdon të jetë agresiv sidomos në shtetet ku ende nuk e kanë marrë vaksinen. Vetëm vaksinimi këput zinxhirin e të keqes. Derisa të presim që mbarë populli të vaksinohet, duhet të jemi shumë të rregullt, të kemi kujdes maksimal, të mos neglizhojmë asnjë çast dhe mbi të gjitha të ruajmë distancën dhe të mbajmë maskat. Kjo periudhë është shumë delikate. Ju kisha lutur të gjithëve që mundohuni të rrini sa më larg moshave të thyera sidomos ata persona që kanë shumë kontakte me mjedisin rrethues në punë apo shoqëri.  Kujdes maksimal. Ne do ia dalim të gjithë bashkë. 

KUSH ËSHTË DR. NORA GASHI

Nora Gashi, MD është e diplomuar në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Prishtinës, Prishtinë, Kosovë. Ajo përfundoi trajnimin e praktikës në Spitalin Kombëtar Universitar të Kosovës dhe u specializua në Mjekësinë Interne në Qendrën Mjekësore Beth Israel në New York, NY në vitin 2009. Për më shumë se një dekadë, Dr. Gashi punon si mjeke e përgjithshme dhe spitalore në disa shtete si NJ, NY, VT dhe HI. Ajo ka fituar kredencialet e çertifikimit dhe licencimit në specialitetin e saj sipas standarteve më të larta të mjekësisë amerikane. Dr. Nora Gashi është një shqiptare e Kosovës e lindur në Beograd, ish Jugosllavi gjatë një kohe që prindërit e saj ishin në specializim. Ajo i kaloi vitet e shkollës së mesme në Durham, North Carolina ndërsa prindërit e saj ishin në trajnime mjekesore për subspecializime në Duke University. Praktika e mjekësisë ka qenë gjithmonë një pjesë integrale e jetës së Dr. Gashi pasi të dy prindërit e saj ishin kirurgë të suksesshëm. Babai i saj i ndjerë ishte një nga kirurgët më të njohur torakal në Kosovë, ku ai mbante tituj si Shef i Kirurgjisë dhe Dekan i Shkollës së Mjekësise në Spitalin Universitar prestigjioz në Prishtinë, Kosovë. Nëna e saj, një OB-GYN në pension është një nga kirurget e para femra në Kosovë. Vëllai i saj, Dr. Valbon Gashi është kirurg vaskular në Prishtinë, Kosovë. 

KOSOVA NË MESJETË SHEK. XI-XV

by

Prof. asoc. dr. Bedri Muhadri, Instituti i Historisë “Ali Hadri”, Prishtinë, sjell para lexuesit shqiptar librin e tij më të ri “Kosova në Mesjetë shek. XI-XV”. Në një rrëfim për “Dielli”-n e “Vatrës” New York, dhënë gazetarit Sokol Paja, historiani Prof. asoc. dr. Bedri Muhadri deklaron se në gjysmën e shekullit XIV, pas rënies së Perandorisë serbe dhe dobësimit të Perandorisë Bizantine, në trevat arbërore u formuan shtetet- principatat feudale arbërore, siç ishin shteti i Balshajve, shteti Kastriotëve dhe Principata e sundimtarëve të fuqishëm të Dukagjinëve, të cilët shtrinë qeverisjen e tyre në territorin e Dardanisë- Kosovës së sotme. 

“KOSOVA NË MESJETË SHEK. XI-XV” NJË STUDIM MONOGRAFIK ME ASPEKTE TË SHUMANSHME, ETNIKE, POLITIKE, EKONOMIKE DHE FETARE

Në studimin monografik “Kosova në mesjetë shek. XI-XV”është trajtuar përmbajtja e saj historike me aspekte të shumanshme, etnike, politike, ekonomike dhe fetare. Trajtimin e aspekteve etnike dhe demografike,  në Kosovë  gjatë periudhës së mesjetës, e kemi bazuar në dokumente të kohës. Burimet sllave, aktdhuratat, “krisobulat” janë akte juridike mbi të dhënat pronësore, të cilat mundësojnë trajtimin e aspekteve demografike-etnike. Ndonëse janë të rëndësishme, ato në vete janë të mangëta, jogjithëpërfshirëse, për vetë natyrën e tyre juridike, pasi në to nuk janë bërë regjistrime të gjera. Ato japin të dhëna vetëm për pasuritë dhe interesat e manastireve që edhe u dedikoheshin si prona në shfrytëzim. Dhe ana tjetër ku shfaqen mangësi në këto dokumente, është edhe i natyrës teknike, por mund të thuhet se edhe janë bërë shtrembëruese, për faktin e origjinalitetit të tyre, pasi ato nuk po prezantohen në origjinal nga vetë studiuesit e tyre të njohur. Do të thotë se prezantimi i tyre i tillë, i rishkruar, pasi janë vërejtur në to gabime të natyrave specifike, i bën këto dokumente me më pak vlerë hulumtuese shkencore duke u bërë objekt i kritikës shkencore. Me gjithë mangësinë e të dhënave që i karakterizon aktdhuratat sllave, ato sjellin njoftime që dëshmojnë për praninë e vazhdueshme të popullatës shqiptare në Kosovë në shekujt XI-XV. Baza onomastike që sjellin këto burime, janë të shumta. Në këto dokumente kemi një numër të emrave që i përkasin gjuhës autoktone arbërore, si Gjin, Dedë, Bardh, Guri, Muzaka etj. Ndonëse ky numër është shumë i paktë në numër në dokumentet sllave, studiues të njohur, si M. Shuflaj, K. Jireçek, S. Pulaha, M. Tërnva, I. Rexha etj., flasin në mënyrë eksplicite se kemi të bëjmë me një komunitet etnik arbëror në  Kosovë para periudhës osmane. Historiografia serbe  në bazë të të dhënave fragmentare të këtyre burimeve dhe duke i anashkaluar rrethanat historike të kohës përpiqet që në tezat e saj të konstatojë se në Kosovë në kohën paraosmane jetonte vetëm popullata serbe, duke mohuar tërësisht substratin arbëror në mesjetë me pretendim se shqiptarët në Kosovë janë të ardhur krejt vonë, në shek. XVII. 

NË PRIZREN DËSHMOJNË PËR PRANINË E ARBËRVE NË QYTETE DHE FSHATRA TË KOSOVËS

Historiografia shqiptare në hulumtimet e saj mbi dokumentet sllave, me gjithë mangësinë e të dhënave, sjell njoftime që dëshmojnë për praninë e vazhdueshme të popullatës shqiptare në Kosovë në kohën e sundimit sllav nga Dinastia e Nemanjidëve. Në radhë të parë, Kodi i Dushanit 1349 i përmend “Arbanasit”, banorë në këto troje si dhe aktdhurata e Deçanit e vitit 1330 dhe ajo e manastirit të Shën Mihailit e Gabrielit, 1348, në Prizren dëshmojnë për praninë e arbërve në qytete dhe fshatra të Kosovës. Historiografia shqiptare arrin të hedhë poshtë tezën e studiuesve serbë, duke vërtetuar autoktoninë e popullatës arbërore në territorin e Dardanisë – Kosovës nga antika e deri në mesjetë. Se popullata arbërore ishte autoktone dhe në numër të madh e dëshmojnë burimet osmane, hulumtimin e të cilave e kanë bërë studiuesit S. Pulaha, M. Tërnava, P. Xhufi,  S. Gashi, I. Rexhaj etj. Në këtë drejtim, burime të një rëndësie të dorës së parë janë defterët e regjistrimeve kadastrale të tipit të hollësishëm “mufassal defterleri”, si Regjistrimi i Vilajetit të Brankoviçëve, 1455, Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, 1485, i Dukagjinit, 1571 e 1591, i Prizrenit, 1591, të hartuar nga administrata pushtuese osmane në gjysmën e shekullit XV dhe  të shekullit XVI për territorin e Kosovës. Të dhënat e këtyre defterëve janë më të pasura nga aspektet e shumta si ekonomike, sociale, por edhe të karakterit demografik e etnik. Të dhënat e tyre janë të tërësishme nga pikëpamja territoriale, duke përfshirë pothuajse tërë territorin e Kosovës. Ato nuk kufizohen vetëm në disa fshatra, apo prona. Studimet dhe krahasimet mbi dokumentet sllave dhe osmane, arrijnë të vënë në pah se popullata arbërore që del të jetë autoktone në territorin e Kosovës në saje të rrethanave historike gjatë periudhës së sundimit të huaj siç ishin ai sllav, bullgar dhe osman,  në një mënyrë, si pasojë e diskriminimit pushtues, përvetësoi emra sllavë në kohën e sundimit nga ana e sunduesve të Rashës. Kjo dëshmohet qartë me fakte kur kemi emra sllavë, e që dalin me mbiemra arbërorë si Radoslavi, i biri i Gjinit. Këto fakte janë të shumta që dokumentohen nëpërmjet burimeve osmane. Historiografia shqiptare arrin të hedhë poshtë tezat serbe për “popullimin e Kosovës me shqiptarë nga shekulli XVII”. 

POPULLATA ARBËRORE DEL TË JETË POPULLATA MË E MADHE NË KOSOVË

Burimet osmane dëshmojnë prezencën e arbërve në tërë territorin e Kosovës, në fshatra dhe qytete. Popullata arbërore del të jetë popullata më e madhe në Kosovë, krahas elementëve imigrues, kryesisht sllavë të ardhur në kohën e okupimit nga Dinastia mesjetare serbe e Nemanjidëve, si kolonistë dhe ushtarakë, si dhe elementëve më me pakicë, si rezultat i proceseve ekonomike-tregtare, siç janë raguzianët dhe sasët. Në vijim të studimit kemi përshkrime të përgjithshme, mbështetur në fakte historike për pushtimin e territorit të Kosovës dhe okupimin e saj gjatë shek. XIII nga Dinastia e Nemanjidëve. Kjo dinasti, rreth vitit 1168, arriti të themelojë Zhupaninë mesjetare sllave të Rashës (Rassa-Rascia-Rasia, e cila gjendej në veri të Kosovës), nën udhëheqjen e zhupanit Stefan Nemanja. Territori i sotëm i Kosovës që nga dhjetëvjetëshi i fundit të shekullit XII e duke vazhduar deri në dhjetëvjetëshin e dytë të shek. XIII, do të përballet me sulmet e pandërprera të Rashës. Territoret veriore të Kosovës do të gjenden nën pushtimin e Nemanjës që nga vitet 1190, por pushtimet do të jenë të përkohshme d.m.th. pushtojnë dhe tërhiqen, pra ato treva nuk do të mund t’i mbanin e as nuk do të mund ta vendosnin pushtetin e përhershëm. Me pushtimin e qytetit të Prizrenit në vitin 1218 nga ana e Namanjidëve, ata shtrinë sundimin në tërë territorin e Kosovës. Në vitet 1230-1234, territori i Kosovës, në kohën e mbretit Aseni II, u gjend nën pushtetin e Mbretërisë bullgare. Territori i Kosovës: pjesa e Fushës së Kosovës, bashkë me qytetin e Lipjanit, Prizrenit,  vazhdoi të jetë nën sundim në kohën e mbretit bullgar, Gjergj Terterit, 1280 – 1292. Pas ripërtëritjes dhe fuqizimit të Perandorisë Bizantine në vitin 1261, gjatë kohës së sundimit të perandorit bizantin, Mihaili VIII Paleologu (1259-1282), ai bëri luftëra të shumta dhe përpjekje që t’i kthente territoret e Perandorisë që i ishin pushtuar edhe nga Nemanjidët. Ai ndërmori veprime ushtarake të suksesshme dhe arriti që vendet e pushtuara nga Nemanjidët me marrëveshjen e vitit 1272, t’i takonin Perandorisë Bizantine. Mbretëria e Rashës nën udhëheqjen e Milutinit arriti që t’i zgjeronte pushtimet në territoret arbërore. Me sukseset e arritura, mbreti Milutin e detyroi perandorin bizantin, Andronikun II të lidhë paqe me të në vitin 1299, ku tokat e pushtuara arbërore u ndanë në vijën ndarëse të lumit Shkumbin, ndërmjet bizantinëve dhe serbëve. Kjo nënkupton që, deri në fund të shek. XIII, territori  Kosovës  ishte përkohësisht në kuadër të Zhupanisë së Rashës. 

TERRITORI I KOSOVËS GJATË SHEKULLIT XII ISHTE PUSHTUAR EDHE NGA BIZANTINËT DHE BULLGARËT

Të dhënat historike dëshmojnë se territori i Kosovës gjatë shekullit XII ishte pushtuar edhe nga bizantinët dhe bullgarët. Territori i Kosovës definitivisht u pushtua nga Mbretëria e Rashës në vitin 1283, e deri në vitin 1371 Kosova ishte tërësisht nën sundimin serb. Gjendja popullatës në Kosovë, në kohën e sundimit të Milutinit dhe të Stefan Dushanit, ishte shumë e rëndë. Dinastia Nemanjide ushtronte terror ndaj popullatës vendëse, duke ndërmarrë veprime të rënda, duke ua kufizuar të drejtat civile e juridike përmes Kodit të Dushanit. Pushtimi serb në Kosovë kishte ndodhur me diskriminim të ashpër në të drejtën e gjuhës dhe fesë së popullatës vendëse arbërore. Në korniza të përgjithshme dihet se popullata arbërore në tërë shtrirjen e saj gjeografike, në saje të rrethanave historike në mesjetë, në periudhën paraosmane, ishte e ritit të krishterë katolik dhe ortodoks në masën të tërësishme. Popullata autoktone arbërore në tërë territorin e gjerë të saj, edhe në Kosovë, e cila në kohën paraosmane quhej Dardani, pati ritin e saj fetar dhe objektet e veta fetare. Që nga viti 1019, dëshmohet vazhdimësia historike e ipeshkvive arbërore në Kosovë, si në Prizren e Lipjan etj., të cilat ishin nën juridiksionin e Argjipeshkvisë së Ohrit. Me pushtimin e Kosovës në fillim të shek. XIII nga Dinastia sunduese e Nemanjidëve, ndryshoi edhe organizimi fetar në Kosovë, gjegjësisht popullata arbërore u detyrua t’i nënshtrohet organizimit fetar të bërë nga Shën Sava.  Ky arriti që Kishën serbe ta ngrejë në rang të argjipeshkvisë në vitin 1216. Në radhë të parë u morën masa të rënda ndëshkuese ndaj popullatës autoktone arbërore duke i detyruar ta pranonin kishën dhe metodën ortodokse sllave. Më pastaj u ngritën objekte fetare ortodokse serbe mbi themele të objekteve fetare në Kosovë, që datojnë nga koha antike. Këto objekte fetare i administronin priftërinjtë sllavë. Kështu, në themele të kishës katolike arbërore të Shën Premtes në Prizren u ngrit manastiri që serbët e quajnë manastiri i Levishkës, po ashtu mbi themelet e kishës katolike në Graçanicë, të qytetit antik të Ulpianës, u rindërtua manastiri i Graçanicës. Shteti sllav i Nemanjidëve ndiqte një politikë të përbashkët me kishën sllave për të ndryshuar ritin e vjetër fetar te popullata arbërore. Këto masa të egra diskriminuese njihen përmes shumë burimeve, e veçanërisht përmes burimeve sllave. Këtë e dëshmon më së miri Kodi i mbretit Stefan Dushani që zbatohej në atë kohë. Janë shumë nene, po veçanërisht nenet 6, 7, 8 dhe 9 që flasin për persekutimin dhe dhunën sistematike të ushtruar nga ana e pushtuesve serbë në Kosovë ndaj popullatës josllave. Pas pavarësimit të Kishës ortodokse të Rashës në vitin 1219, kemi një riorganizim të realizuar në vitet 1219-1371. Nga burimet e kohës flitet se , kjo kishë me dhunë kishte bërë ndryshime në Ipeshkvinë e Prizrenit dhe kishte vënë në krye të ipeshkvive ipeshkëvij serbë. Selia e Argjipeshkvisë serbe ishte manastiri i Zhicës. Në vitin 1299, pas sulmeve shkatërruese të tatarëve dhe kumanëve, selia e Argjipeshkvisë zhvendoset në Pejë. 

ARGJIPESHKVIA E RASHËS NUK NJIHEJ NË FILLIMET E SAJ NGA KOSTANDINOPOJA

Argjipeshkvia e Rashës nuk njihej në fillimet e saj nga Kostandinopoja. Kjo situatë skizmatike ishte deri në vitin 1375, kur në saje të rrethanave politike me rastin e pushtimeve osmane në Ballkan, u arrit pajtueshmëria me Patrikanën greke. Burimet e kohës dhe hulumtimet arkeologjike tregojnë se manastiret ortodokse serbe në territorin e Kosovës në kohën e pushtimit të Mbretërisë së Rashës u rindërtuan shumica e tyre nga manastiret ekzistuese të vjetra në Kosovë. Kështu, manastiri i Shën Premtes u rindërtua nga mbreti Milutin në vitin 1307. Manastiri i Graçanicës u rindërtua në themelet e kishës së moçme, e cila ishte edhe qendër e Ipeshkvisë së Lipjanit. Në gjysmën e shekullit XIV, pas rënies së Perandorisë serbe dhe dobësimit të Perandorisë Bizantine, në trevat arbërore u formuan shtetet- principatat feudale arbërore, siç ishin shteti i Balshajve,  shteti Kastriotëve dhe Principata e sundimtarëve të fuqishëm të Dukagjinëve, të cilët shtrinë qeverisjen e tyre në territorin e Dardanisë- Kosovës së sotme. Shteti i Balshajve, qendër të veten e kishte Shkodrën. Në fillim të viteve 70-të të shek. XIV, Kosova hyri në kuadër të zotërimeve të tyre. Fillimisht Gjergj II Balsha arriti të merrte Prizrenin, më 1371, Pejën më 1372, pastaj vazhduan më përvetësimin e rrethit të Dukagjinit e të Kosovës deri në Kriva Rekë pranë Novobërdës. Territori i Kosovës që hynte nën zotërimin e Balshajve gjatë viteve 70-80-të të shek. XV, përfshinte veprimtaritë që nga tregjet dhe doganat në Prizren e në Novobërdë, ku edhe u vendosën organet financiare të kryezotëve arbërorë të Balshajve. Shteti i Balshajve kishte raporte të shumta rajonale, e veçmas do të shquhen raportet ekonomike me Raguzën. Fuqizimi i shtetit të Balshajve do të pësojë rënie në vitin 1385, si pasojë e disfatës së Balshajve me osmanët në betejën e Savrës, ku edhe vetë Gjergj  Blasha II do të vritet. Shteti i Balshajve pas ngjarjes së Savrës dobësohet me të madhe, duke humbur qytetet, si Prizrenin, Pejën etj. Në këtë kohë,  pas dobësimit të shtetit të Balshajve, zotërues të një pjese të territorit të Kosovës janë princërit e Dukagjinit që dalin të pavarur në qytetin e Lezhës. Më 1387, me udhëheqës Lekë Dukagjinin, zotëruesit e rrugës Lezhë-Prizren shfaqen si zotërues të një pjesë të madhe të Kosovës, me qytete si Pejën, Gjakovën, Prizrenin etj.

TRONDITJA QË PËSOI JETA POLITIKE BALLKANIKE PAS FITORES SË OSMANËVE NË BETEJËN E KOSOVËS MË 1389

Tronditja që pësoi jeta politike ballkanike pas fitores që korrën osmanët në betejën e Kosovës më 1389, përfshiu edhe viset arbërore. Kryezotët arbërorë sikur edhe ata në Ballkan hynë në marrëveshje vasaliteti me osmanët. Edhe Dukagjinasit hynë në marrëveshje vasaliteti. Fuqizimi i Kastriotëve lidhet me emrin e Gjon Kastriotit. Në fillim të shek. XV, ai do të shquhet dhe do të formojë principatën e pavarur. Në këtë kohë zotërimet e tij duhet të jenë shtrirë në drejtim të lindjes, në rajonet e Prizrenit, të Gostivarit e të Tetovës. Qyteti i Prizrenit në vitet 1420, në saje të marrëveshjes tregtare mes Gjon Kastriotit (babai i Skënderbeut) dhe raguzianëve ishte pjesë e zotërimeve të Kastirotëve. Nga kjo shihet se Gjon Kastrioti zotëronte rrugën tregtare shumë të rëndësishme Shufada-Prizren. Në vitin 1443, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu rikthehet në atdhe dhe organizon luftën çlirimtare kundër pushtuesit osman dhe pushtuesve të tjerë. Me Kuvendin e Lezhës më 1444, u vunë baza të mirëfillta të organizimit politik mbararbëror nën udhëheqjen e Skënderbeut. Kështu, Skënderbeu  u bë edhe themeluesi i parë i shtetit shqiptar në mesjetë. Skënderbeu, në luftën për bashkim të të gjitha trevave arbërore, nuk u ndal në asnjë çast. Qendra e shtetit të Skënderbeut ishte qyteti i Krujës.             Qeverisja e Skënderbeut në Kosovën Veriperëndimore ishte e kohëpaskohshme, por që gjithnjë në rast mundësie, Skënderbeu rikthente territore të caktuara në Kosovë nën qeverisjen e tij duke e larguar sundimin osman. Studimi i thelluar i burimeve historike ka nxjerrë të dhëna se Skënderbeu i kishte organet e veta qeverisëse në qytetin e Prizrenit që ishte qendër e rëndësishme ekonomike për shtetin e Skënderbeut. Në dy ngjarjet e rëndësishme historike të popujve të Ballkanit të ndodhura në Kosovë në vitin 1389 dhe 1448, shqiptarët nga tërë hapësira e tyre gjeografike ishin protagonistë të këtyre ngjarjeve. Beteja e Kosovës,  1389, e zhvilluar në një territor afër qytetit të Prishtinës, në mes të ushtrive të koalicionit ballkanik dhe atij osman, ishte një nga përpjekjet më të vendosura të princërve të Ballkanit, për ta ndalur suksesin e ekspansionit osman në Ballkan në fund të shek. XIV. Përgatitjet serioze nga të dyja anët për këtë betejë, numri i madh i ushtrive kundërshtare, rrjedhat  historike të betejës, para dhe pas saj, kanë ndikuar që Beteja e Kosovës të jetë pjesa më kruciale e studimeve historike mesjetare në territorin e Dardanisë antike– Kosovës.Burimet historike, si osmane, bizantine, italiane, raguziane, shqiptare, sllave ejt., japin dëshmi për pjesëmarrjen e disa princërve të Ballkanit, si shqiptarë, serbë kroatë, hungarezë, vlleh, bullgarë, çekë etj.,. Kampin e osmanëve, të udhëhequr nga sulltan Murati I, e përbënin forcat e shumta nga Perandoria dhe nga vendet vasale të saj. Si ngjarje dramatike në vetvete që shënoi edhe fillimin e pushtimeve osmane në Ballkan, ka tërhequr prej kohësh vëmendjen e kronistëve historianë të kohës dhe të studiuesve të shumtë, e që rrjedhimisht ka gjetur një trajtim relativisht të gjerë në historinë e popujve të Ballkanit. 

HISTORIOGRAFIA SERBE E SHEKULLIT XIX PËRPIQEN QË BETEJËN E  KOSOVËS TA PARAQESIN SI NJË VEPËR KRYESISHT SERBE DHE JO SHQIPTARE 

Studimet themelore mbi të shënojnë për një karakter me rëndësi ballkanike, e posaçërisht e një rëndësie të veçantë për Kosovën. Krejt ndryshe dhe me qëllime tendencioze paraqitet historiografia e vjetër serbe e shekullit XIX dhe historiografia më e re serbe. Në shkrimet e tyre përpiqen që së pari Betejën e  Kosovës ta paraqesin si një vepër kryesisht serbe, për ta mohuar pjesëmarrjen e shqiptarëve në këtë betejë. Qartë vërehet se ky qëndrim është tendencë poiltike serbe për ta paraqitur territorin e Kosovës si “tokë e lashtë serbe”. Mirëpo, sot edhe në saje të hulumtimeve dhe rezultateve më të reja nga historiografia shqiptare dhe me qasjen më të thukët edhe nga ana e studiuesve të huaj, është parë se Beteja e Kosovës ka karakter të rëndësisë historike ballkanike dhe se pjesa më e madhe e trupave ushtarake të koalicionit ballkanik ishin nga territoret e gjera shqiptare, krahas trupave të tjerë si serbë, boshnjakë, hungarezë etj. Personaliteti ndër më të njohurit e kësaj beteje është fisniku arbëror nga Kosova, Milosh Kopili, i cili e vrau sulltan Muratin I. Fitorja u kishte takuar osmanëve të cilët edhe i hodhën hapat e parëtë pushtimit të Ballkanit. Ngjarja tjetër, po ashtu me rëndësi ndërkombëtare, ndodhi në vitin 1448 ndërmjet dy fuqive të mëdha të asaj kohe, Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë polake-hungareze, të udhëhequr nga Janosh Huniadi. Beteja ndodhi pikërisht në afërsi të vendit ku edhe u zhvillua beteja e viti 1389, dhe njihet në histori si Beteja e Dytë e Kosovës. Në këtë ngjarje rol të rëndësishëm patën shqiptarët, të cilët u rreshtuan në koalicionin evropian kundër pushtimeve osmane në Ballkan. Udhëheqësi më i shquar i rezistencës shqiptare kundër pushtimeve osmane, Gjergj Kastrioti Skënderbeu pati marrëveshje politike e ushtarake me Janosh Huniadin, udhëheqësin e këtij koalicioni kundër pushtimeve osmane në Ballkan. I rëndësishëm në historiografinë botërore vlerësohet fakti se faktori shqiptar, në atë kohë i udhëhequr në Gjergj Kastiroti – Skënderbeu, i cili sapo i kishte vënë bazat e shtetit të tij, pati ndikim të madh në skenën politike nga qendrat më të mëdha shtetërore të asaj kohe. Vihen në pah përpjekjet shumë intensive të Skënderbeut për  këtë ngjarje historike.                 Kështu, Mbretëria polake-hungareze me udhëheqësit e saj, mbretin Vladislav dhe Janosh Huniadin, udhëheqës i shquar ushtarak, vunë kontakte politike dhe ushtarake për luftë të përbashkët kundër pushtuesit osman në Ballkan. Arrihet marrëveshje ushtarake që në fushëbetejë të marrin pjesë forcat shqiptare të Skënderbeut në numër të pritshëm me ndikim të madh në betejë. Beteja u zhvillua më 17-19 tetor, dhe fitorja u kishte takuar osmanëve. Skënderbeu nuk arriti të jetë prezent në momentin e zhvillimeve të ngjarjes. Nga burimet shihet se Skënderbeu kishte shfrytëzuar të gjitha mundësitë për të qenë prezent. Sigurisht se gjërat edhe nuk mund të ishin precizuar në masën më të saktë në atë kohë. Vonesa e tij del të ketë qenë edhe e natyrës teknike, por edhe e vështirësive nga ana e despotit serb, Gjergj Brankoviçit, që ishte aleat i osmanëve. Ai u përpoq që ta ndalte marshimin e Skënderbeut për në fushën e betejës. Por, prezenca e tij në Kosovë, më 19 tetor, në përfundim të betejës, flet edhe për seriozitetin e tij dhe për hapat e tij të mëdhenj politikë të asaj kohe. Duhet vënë në pah se historiografia serbe këtë betejë e trajton thuajse shumë pak, pasi që nuk gjen pikë reference për ta paraqitur popullin serb në këtë rast si mbrojtës të qytetërimit evropian, aq më tepër që despoti serb, Gjergj Brankoviçi ishte në anën osmanëve. Historianët serbë qëllimisht e anashkalojnë këtë ngjarje duke pasur parasysh se, përkundër përpjekjeve të mëdha nga ana e figurave të shquara udhëheqëse për koalicion kundër pushtimeve osmane, Gjergj Brankoviçi, i cili edhe sundonte një pjesë të territorit të Kosovës, ishte në anën e osmanëve. Ky veprim sikur demistifikon pretendimet e tyre si me rastin e Betejës së Parë 1389, ku përpiqen të ngrenë qëllimin se Lazari dhe serbët ishin në mbrojte të Evropës kundër invazionit osman. Sigurisht që ardhja e Skënderbeut me forcat shqiptare me kohë në këtë betejë do ta ndryshonte fatin e betejës dhe tërë historinë e Ballkanit, siç konstaton studiuesi N. Malcolm.

KOSOVA GJATË PERIUDHËS SË SHEKUJVE XIII-XV ISHTE QENDËR E ZHVILLIMEVE EKONOMIKE

Pozita gjeografike, e para së gjithash pasuritë e mëdha xehetare kanë bërë që territori i Kosovës gjatë periudhës së shekujve XIII-XV të ketë qenë qendër e zhvillimeve ekonomike. Si rezultat i zhvillimeve të gjithanshme ekonomike në Kosovë, u formuan qendrat e njohura- qytetet, si: Novobërda, Prizreni, Prishtina, Vuçitërna. Kosova ishte qendër e rëndësishme e rrugëve mesjetare për rajonin. Në qytetet e Kosovës ishin hapur dhe vepronin konsullatat raguziane, e veçanërisht konsullata raguziane në Prizren më 1332, që ndikoi në zhvillimin tregtar në Kosovë. Produkte tregtare vinin nga vendet si Venediku, Napoli, Raguza, Kostandinopoja etj. Tregtarët që vepronin në qytetet e Kosovës, pos që importonin produkte ekonomike, ata eksportonin edhe produkte të shumta nga Kosova, si drithëra, elb, li, mjaltë, si dhe produkte xehetarie, si: plumb, zink dhe argjend të kualitetit të lartë. Në mesin e shumë tregtarëve të huaj, kishte edhe tregtarë shqiptarë nga Kosova. Pas Betejës së Kosovës më 1389, fillon edhe pushtimi i Kosovës nga osmanët që përfundoi me pushtimin e Pejës, në vitin 1462. Në fillim, shtrirja e pushtetit osman u bë përmes raporteve të vasalitetit. Kështu u veprua me Stefan Lazareviçin, i cili trashëgoi pushtetin në pjesën lindore të Kosovës me qytetet e saj, Prishtinën, Novobërdën, Trepçën, Vuçitërnën. Pjesa perëndimore e Kosovës,  Rrafshi i Dukagjinit, me qytetetin e Pejës, ishin nën administrimin e Dinastisë arbërore të Dukagjinëve, të cilët që nga viti 1387 deri në vitin 1462 ishin në raporte vasaliteti me osmanët. Në periudhën e viteve 20-të të shek. XV kemi shtrirjen e autoritetit qeverisës të Gjon Kastriotit, në territorin e Kosovës Perëndimore. Pas rënies së Kostandinopojës më 19 maj 1453, sulltan Mehmeti II në pranverën e vitit 1455 nisi një operacion të fortë ushtarak dhe arriti të përfshinte përfundimisht një pjesë të madhe të Ballkanit, duke përfshirë Kosovën. Në vitin 1455, osmanët pushtuan Novobërdën, Trepçën, Prishtinën, Janjevën, Klinën dhe Lipjanin. Prizreni fillimisht u pushtua më 1455, por pas kësaj shpërtheu një kryengritje kundër pushtuesit osman dhe si rezultat osmanët arritën përfundimisht ta pushtonin atë më 1459. Pushtimi i Pejës dhe i Rrafshit të Dukagjinit ndodhi në vitin 1462. Kështu Kosova ra nën sundimin e osmanëve, i cili zgjati deri në vitin 1912.                 Nga shtjellimi i gjithmbarshëm i historisë së Kosovës gjatë shekujve XI-XV përfundojmë se Kosova ishte pjesë përbërëse me ndikim në të gjitha proceset historike mesjetare në krijimin e substratit arbëror dhe territor të përbashkët politik të Arbërisë Veriore në mesjetë. 


SI E SULMONIN KOMUNISTËT SHQIPTARË FESTËN E PASHKËVE NË SHTYPIN ATEIST

by

Sokol PAJA – DIELLI

Në propagandën ateiste të regjimit komunist shqiptar, feja cilësohej si një helm për ndërgjegjen e njerëzve. Pashkët sipas propagandës ateiste në shtypin komunist, përgjatë diktaturës, etiketoheshin si mbeturina të besimeve të kota të lindura mijëra vjet më parë, në kohën kur njerëzit nuk ishin në gjendje të shpjegonin fenomenet e natyrës. Ritet fetare dhe festat fetare propaganda komuniste në shtypin ateist i shihte si forma me qëllim errësimin e mendjeve të njerëzve, që synonte mbajtjen në kontroll dhe errësimin e botës psikologjike dhe shpirtërore të besimtarëve dhe mbajtjen e atyre që besojnë sa më larg botës reale, duke i gënjyer dhe ushqyer me iluzione të kota hyjnore. Shkrimi ateist “Pashkët dhe origjina e tyre”, botuar në gazetën Luftëtari të datës 9 prill, në numrin 29, në faqen 3, të vitit 1967, propagandon ndër të tjera se Pashka, ngjallja e Krishtit prej së vdekuri është një legjendë që nuk ka asnjë bazë reale dhe si Pashka dhe Krishtlindja sipas ateistëve të kohës janë fund e krye një trillim. Gazeta ateiste ngulmon festën e Pashkëve duke shkruar se nga faktet historike nuk vërtetohet asgjë rreth jetës së Krishtit. “Ai është vetëm një qënie fantastike që nuk ka jetuar asnjëherë. Ashtu si vetë kristianizmi, edhe Pashka nuk është gjë tjetër veçse një përsëritje e dogmave dhe besimeve të kohëve të vjetra”- thuhet në shkrimin ateist. Festa e Pashkëve sipas autorit të shkrimit ateist e ka fillin gjithashtu, tek festat që organizonin popujt e lashtë për ringjalljen e perëndive të tyre dhe se besimi tek Zoti, tek Krishti dhe festat fetare si Pashkët u kanë shërbyer gjithmonë interesave të klasave sunduese, argumentonin komunistët ateistë. Gazeta shkoi më tej në shkrimin propagandistik teksa citon se me qëllim për ta mbajtur të gjallë dhe për ta përforcuar, këto besime që probagandonin nënshtrimin e të varfërve dhe pajtimin midis klasave, kisha, kleri dhe e gjithë veprimtaria dhe ideologjia fetare kanë përdorur të gjitha mjetet për tu rrënjosur thellë në popull, akuzonin komunistët në shtypin ateist. Komunistët sulmonin fenë katolike se gjoja propagandon të jetojnë njerëzit në varfëri e përvujtëri si Krishti. Sipas shkrimit ateist të kohës “Klasa sunduese duan ti bindin me këta masat e shtypura se po të durojnë, po t’i nënshtrohen fatit, vuajtjeve, shtypjes dhe shfrytëzimit të klasave sunduese, do të fluturojnë në qiell si Krishti”. Komunistët akuzonin krishtërimin se mashtronte më anë të legjendave. Feja sipas shkrimit të gazetës Luftëtari të datës 9 prill, në numrin 29, në faqen 3, të vitit 1967, duhet luftuar dhe zbuluar me këmbëngulje çdo shenjë e besimeve dhe paragjykimeve fetare dhe bëhej thirrje që të bëhej një punë e gjallë propagandistike e bindëse me njerëzit, duke ndikuar që edhe shokët, të afërmit dhe prindërit të flaknin çdo besim fetar që komunistët e quanin neveri, opium, helm për ndërgjegjen e njerëzve. Në shkrimet ateiste të periudhës komuniste, kisha katolike akuzohet pa fakte e pa prova si gjoja qendër spiunazhi dhe imoraliteti. Pashka për besimin katolik është festa më e rëndësishme ku themelohet baza e këtij besimi që është trinia e shenjtë, ati-biri-shpirti i shenjtë që në Pashkë simbolizon ngjalljen e Krishtit dhe ngjitjen e tij në qiell te Ati. Sistemi propagandistik antifetar komunist duke sulmuar dhe bindur njerëzit gjoja për kotësinë dhe trillin e të pavërtetat që qarkullojnë rreth këtyre festave, tentonte të bindte njerëzit se besojnë në një mashtrim dhe se duhej të hiqnin dorë sa më parë. Servet Pëllumbi në shkrimin “E vërteta mbi Pashkët”, botuar në gazetën “Zëri i Rinisë” të datës 21 prill, të vitit 1962, me numër 32, në faqen 5, deklaron se historia e festës së Pashkës që vjen nga greqishtja që do të thotë “Passiejn” vuajtje, është një histori e pabesueshme pasi sipas komunistit Pëllumbi, nëse perendia sakrifikoi të birin e vet për të shlyer mëkatet e njerëzimit, perendia mund ta shpëtonte njerëzimin pa tragjedi, pa e vrarë djalin e tij të vetëm. Sipas propagandistit komunist Pëllumbi, ky besim që përbën bazën e Pashkës është një tregim fantastik, një fabul që s’pasqyronte asgjë reale. Propagandisti komunist K. Xhavara në shkrimin “Si ka lindur Pashka”, botuar në revistën “Vatra e Kulturës” në numrin 1, në Janar – Shkurt të vitit 1963, në faqen 28, deklaron se festa e Pashkës nuk është asgjë tjetër veçse përsëritje në mënyrë të stërholluar të perëndive që vdisnin dhe ngjallëshin që në kohen përpara lindjes së Kristianizmit. Kjo festë sipas propagandistit ateist Xhavara, është përdorur nga kisha me qëllim që “të propagandojë nga njëra anë idetë që i leverdisnin shfrytëzuesve dhe në dëm të punonjësve, pra idenë e nështrimit, të përuljes, të durimit, të vuajtjes  dhe nga ana tjetër atë të dashurisë dhe të paqes midis shfrytëzuesve dhe të shfrytëzuarve, midis të pasurve dhe të varfërve”. Në këtë shkrim propagandistik thuhet se ideja e dashurisë dhe kuptimit të fesë së Pashkës është komplet reaksionare në jetën e klasave. Pasi sipas shkrimit ateist të cituar më lart, feja katolike që feston Pashkën, me anë të kësaj feste propagandon dashuri për besimtarin e njërit besim dhe jo të besimeve të tjera. Sipas propagandistit ateist Xhavara, kjo festë është intolerante dhe armiqësore pasi “feja propagandon në popull mungesën e durimit ndaj besimtarëve të besimeve të tjera dhe ndaj ateistëve, megjithëse ata mund të jenë vëllezërit e tij punëtorë apo fshatarë. Intoleranca fetare i ka ndihmuar dhe u ndihmon klasave shfrytëzuese të mbajnë të nënshtruar popullin e tyre si dhe popujt e tjerë – akuzonin komunistët. Ateistët në shtyp e quanin festën e Pashkëve si një festë katolike në kundërshtim me shkencën dhe moralin komunist të kohës. 

“Dielli” me shqiptarët në Beograd, Serbi

by

KATEDRA E GJUHËS SHQIPE NË UNIVERSITETIN E BEOGRADIT/

Dr. Merima Krijezi, docente në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Beograd, me fokus shkencor albanologjinë, frazeologjinë, ballkanistikën dhe përkthimin, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “DIELLI”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, historinë e Departamentit të Albanologjisë në Universitetin e Beogradit në Serbi. Sipas Dr. Krijezit, merita më e madhe për zgjerimin e interesimit për studimin e gjuhës shqipe, i takon indoevropianit Henrik Bariq, i cili shkroi një numër shumë të madh studimesh gjuhësore, në të cilat tema albanologjike, çështja e prejardhjes së shqiptarëve dhe historia e gjuhës shqipe zënë një vend të rëndësishëm në studimet e tij. Me docenten Dr. Merima Krijezi bisedoi gazetari i “Diellit” Sokol PAJA.

FILLIMI I INTERESIMIT PËR MËSIMIN E GJUHËS SHQIPE NË SERBI

Fillimi i interesimit për mësimin e gjuhës shqipe në Serbi, e ka zanafillën më 1905, kur Universiteti i Beogradit, nxori rregulloren për fillimin e mësimdhënies së gjuhës dhe letërsisë shqipe. Në kuadrin e seminarit të Gramatikës krahasuese të gjuhëve indoevropiane për dëgjuesit e Gjuhësisë së përgjithshme në Fakultetin Filozofik, në vitin shkollor 1920/21, u vu lënda “Historia dhe gramatika e gjuhës shqipe”. Ai vit merret edhe si fillimi i albanologjisë në Universitetin e Beogradit. Merita më e madhe për vënien e kësaj lënde dhe zgjerimin e interesimit për studimin e gjuhës shqipe,i takon indoevropianit Henrik Bariqit, lindur në Dubrovnik, që kish mbaruar studimet jashtë vendit, në Grac dhe Vjenë të Austrisë. Ai për shumë vite u mor me studimet e gramatikës krahasuese dhe historike të gjuhëve indoevropiane dhe ishte veçanërisht i interesuar për studimin e gjuhëve parasllovene dhe ballkanike, duke treguar prirje dhe interesim të posaçëm për studimin e gjuhës shqipe. Që nga punimet e para shkencore (1918) deri te faza e më e maturuar e tij (1950-60), ai shkroi një numër shumë të madh studimesh gjuhësore, në të cilat temat albanologjike zinin vendin kyç. Henrik Bariq, veç të tjerave, u mor me çështjen e prejardhjes së shqiptarëve dhe historinë e gjuhës shqipe, u dallua si kryeredaktor i publikimeve, të cilatu vlerësuan për nivelin e lartë shkencor brenda dhe jasht vendit, midis të cilave mund të veçojmë : “Arkivi për vjetërsinë, gjuhën dhe etnologjinë shqiptare” I-IV (1923-28), „Biblioteka e Arkivit” I-IV (1925-27), „Biblioteka Linguistike“ I (1938), „Vjetari i Institutit Ballkanologjik“ I (1957).

MË 1924 THEMELOHET SEMINARI PËR FILOLOGJINË SHQIPE

Më 1924, Këshilli i Fakultetit Filozofik mori vendimin për themelimin e Seminarit për filologjinë shqipe, i cili iu besua Henrik Bariqit. Në vitin 1925, si lektor me honorar për gjuhën dhe letërsinë shqipe,u zgjodh Xhevad Korça, emigrant nga Shqipëria, ish-drejtor i gjimnazit në Shkodër. Profesor Korça lindi më 1893 në Korçë, doktoroi në Universitetin e Vjenës, më 1923, me punimin “Tri çështje nga jeta e Skënderbeut”. Gjendja erëndë financiare dhe mungesa e mjeteve,ndikuan qëkonkursi për lektorin e ri të gjuhës shqipe të shpallej me vonesë, në vitin 1935. Në këtë postu zgjodh Vojisllav Dançetoviq, serb nga Kosova, që e zotëronte shumë mirë gjuhën shqipe dhe qëatë vit u diplomua për romanistikë në Zagreb. Si lektor vullnetar Dançetoviq ka mbajtur periodikisht ushtrime lektore në gjuhën shqipe. Vendi i punës së tij paguhej me honorare, pasi nuk ishte rregulluar brenda buxhetit. Në këto rrethana ai u detyruatë punësohej si mësimdhënës në një shkollë të mesme, por ushtrimet lektore në Seminar (si vullnetar), ai i mbajti në vazhdimësi deri në vitin 1940 (shih Zbornik Sto godina Filozofskog fakulteta, 1963). Rrethanat politiko-historike çuan në mbylljen e Seminarit në 1937. Në vitin 1947 lektori Vojisllav Dançetoviq angazhohet përsëri nga ana e Fakultetit Filozofik dhe pikërisht në këtë vit dërgohet në Shqpëri për të marrë librat e nevojshëm për bibliotekën e Seminarit, që duhej të ribëhej. Me angazhimin e Dançetoviqit në punën e kërkimit dhe blerjen e materialeve dhe librave të nevojshëm, si edhe marrjen e librave-dhurata d.m.th. donacionet, biblioteka arriti të kapte shifrën prej 1.000 titujsh. Fondin e bibliotekës e pasuroi edhe fondii librave të paraluftës i Seminarit, fondi i bibliotekës i rimarrë nga Shoqata për Bashkëpunimin Kulturor midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë, si edhe kompletet e botimeve të dikurshme, që kishte redaktuar prof. Henrik Bariq.

KRIJOHET BIBLIOTEKA E RIBËRË E SEMINARIT TË ALBANOLOGJISË

Gjatë viteve 1948-49 krijohet kështu biblioteka e ribërë e Seminarit të albanologjisë. Në vitin shkollor 1948/49 Seminari rifilloi punën dheligjërues ishte zgjedhur Vojisllav Dançetoviq. Dançetoviq mori përsipër organizimin e mësimdhënies dhe rregullimin e programit studimor deri në 1950, kur asistent ishte zgjedhur Anton Çeta dhe dy vjet më pas,në 1949 vjen si lektor Idriz Ajeti, i diplomuar në Universitetin e Beogradit, ndonëse studimet i kishte nisur në Zagreb, në 1938, në Departamentin e romanistikës. Në Katedrën e albanologjisëai dha mësim nga 1953 deri në 1960 (në atë periudhë mori  titullin e doktorit të shkencave filologjike, me temën “Zhvillimi historik i së folmes gege të shqiptarëve të Zarës së Dalmacisë”. Nga viti 1960 ai filloi punën në Fakultetin Filozofik të Prishtinës, ku dha disa lëndë). Me angazhimin e këtyre dy ekspertëve, vetë Seminari u forcua dhe u krijuan kushte më adekuate për organizimin e mësimdhënies së gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Beogradit. Pas hapjes së Fakultetit Filozofik në Prishtinë në 1960, asistentët prof. Anton Çeta dhe prof. Idriz Ajeti u larguan nga Beogradi dhe filluan punën në fakultetin e sipërpërmendur, në Prishtinë.Prof. Vojisllav Dançetoviq, në 1958 mbrojti doktoratutën dhe në 1962 u zgjodhsi ligjërues i lartë. Ai mbeti kështu i vetmi mësimdhënës, jo vetëm në Seminar, por në gjithëDepartamentin e gjuhës dhe letërsisë shqipe, domethënë në Grupin studimor XXI në Fakultetin Filologjik. Në vjeshtë të vitit 1962 Remzi Nesimi zgjidhet lektor i ri. Në 1960/61 u themelua Fakulteti Filologjik i Beogradit, me hapjen e të cilit zyrtarizohet edhe ndarja e Fakultetit Filozofik dhe Fakultetit Filologjik.

DEPARTAMENTI PËR GJUHË DHE LETËRSI SHQIPE NË BEOGRAD

Seminari për albanologji mori një emër të ri dhe qënga 1961 quhej Departamenti për gjuhë dhe letërsi shqipe. Drejtuesi i këtij Departament, qëishte përgjegjës edhe për programin dhe zhvillimin e mësimit, ishte profesor Vojisllav Dançetoviq. Pas vdekjes së tij në 1974, shefi i këtij departamenti për një vit, u bëprofesori i ballkanistikës Momçillo Saviq, që për një kohë dha lëndën“Histori e gjuhës shqipe”. Më vonë, nëvitin 1975, shef i Katedrës u zgjodh dr.Halit Trnavci (u diplomua në Katedër për letërsi botërore, studimet pasuniversitare për gjuhë shqipe i kreu po në këtëKatedërdhe në vitin 1970 mbrojti doktoraturën me temë: Motivi i motrës dhe vëllait të vdekur në letërsinë gojore të popujve të Ballkanit). Në vitin akademik 2003/04,në Katedrën filloi të punonte prof. dr. Vanja Stanishiq, që nga ai viti akademik filloi ta mbante lëndënHistoria e gjuhës shqipe me dialektologji. Prof. Stanishiq magjistroi në 1990 në Fakultetin Filologjik të Beogradit,me temën “Marrëdhëniet gjuhësore serbo-shqiptare”, ndërsa në vitin 2000 mbrojti doktoraturën me temë“Baza fonologjike dhe forma grafike e gjuhëve ballkanike”.

PROFESORËT SHQIPTARË MË TË SHQUAR TË ANGAZHUAR NË MËSIMDHËNIE NË BEOGRAD

Gjatë viteve akademike 2012/13, 2013/14 lëndën “Historia e gjuhës shqipe me dialektologji” e ka dhënë profesor Dhimitri Bello, profesor i jashtëm nga Shqipëria dhe nga viti akademik 2015/16, profesor Vanja Stanishiq fillonpërsëri dhënien e kësaj lënde në Katedrën e albanologjisë. Deri në fund të viteve tetëdhjetë, në këtë Katedër kanë studiuar kryesisht shqiptarë me prejardhje nga Kosova, jugu i Serbisë dhe Mali të Zi. Numri i studentëve të regjistruar në studime themelore, ishte mbi njëzet. Në fund të viteve tetëdhjetë, situata filloi të ndryshojë. Një numër i madh shqiptarësh, shkollohen në Prishtinë dhe Shkup, ndërsa në Katedrën e gjuhës dhe letërsisë shqipe, fillojnë të regjistrohen gjithnjë e më shumë serbë dhe studentëme prejardhje nga martesa të përziera, që nuk dinin fare ose dinin shumë pak shqip. Programi studimor ndryshoi shumë here gjatë kësaj periudhe. Në 90-tat moduli i grupit përmbante lëndë të detyrueshme dhe lëndë me zgjedhje, që zhvilloheshin në dy semestra, por nga viti 2006, me vënien në zbatim të sistemit të Bolonjës, të gjitha lëndët janë njësemestrale. Në vitin 2007, si rezultat i bashkëpunimit të Fakultetit Filologjik të Beogradit me Shqipërinë, angazhohen në këtë katedër dy profesorë të jashtëm – dr. Stefan Çapaliku, për lëndën Letërsi shqipe dhe Primo Shllaku për lëndën Gjuhë shqipe, si dhe lektorja Ledia Dushi. Pas mbarimit të kësaj kontratetëprofesorëve të mësipërm, në maj të vitit 2010, angazhohen në katedër profesorTefë Topalli për Gjuhë shqipe dhe profesor Alfred Çapaliku për Letërsi shqipe nga Universiteti “Luigj Gurakuqi” i Shkodrës. Marrëveshja për bashkëpunim midis Serbisë dhe Shqipërisë është nënshkruar në vitin akademik 2010/11. Mbështetur në këtë marrëveshje,dy profesorë të Universitetit të Tiranës dërgohen në Katedrën e Albanologjisë në Serbi. Ata janë – Prof. dr. Avni Xhelili (për lëndën Gjuhë shqipe) dhe prof. dr.Adem Jakllari (për lëndën Letërsi shqipe), me një kontratë dy vjecare.Nga viti 2009 deri në 2013, si lektore për gjuhë shqipe ka punuar zonja Adelina Çaushi. Falë mirëkuptimit dhe ndihmës së madhe të profesorëve nga Tirana, studentët e Katedrës së gjuhës dhe letërsisë shqipe, për herë të parë ftohen dhe marrin pjesë në shkollën verore të gjuhës shqipe për të huajt, organizuar nga Fakulteti Histori dhe Filologji në Tiranë dhe patën mundësinë të rrinë një muaj të tërë në Shqipëri. Në vitin 2012 me kërkesën e Ministrisë së Arsimit dhe Universitetit të Beogradit, Universiteti i Tiranës dërgon dy profesorë të Katedrës së albanologjisë, dr.Dhimitri Bellon dhe dr. Persida Asllanin. Profesori Bello ka mbajtur lëndët: Historia e Gjuhës shqipe me Dialektologji, Sintaksë I-II, Morfologji e gjuhës shqipe I-II, ndërsa profesoresha Asllani ka mbajtur ligjeratat për Letërsi shqipe nëtë gjitha kurset (për të gjitha vitet), gjatë dy viteve akademike 2012/13 dhe 2013/14. Nga marsi i vitit 2015, si profesorë të jashtëm angazhohen përsëri nga Shqipëria dr.Olimbi Velaj nga Universiteti i Durrësit dhe dr.Eljon Doçe nga Universiteti i Tiranës.  Deri në vitin 1960 në Katedrën e gjuhës dhe letërsisë shqipe janë diplomuar rreth 400 studentë, ndërsa nga 1958 kanë magjistruar me dhjetëra. Midis tyre mund të permëndim profesorë dhe letrarë nga Kosova, si: Ramiz Kelmendi, Demush Shala, Mehdi Bardhi, Hilmi Agani, Besim Bokshi, Gani Luboteni, Latif Mulaku, Faredin Gunga, Enver Gjergjeku, Din Mehmeti etj., si edhe të tjerë që me kohë u bënë shkencëtarë, akademikë, profesorë dhe përfaqësues të shquar të jetës akademike dhe kulturore të Kosovës dhe ish-Jugosllavisë.

SERBËT DASHURI PËR GJUHËN SHQIPE

Në dhjetë vitet e fundit, në këtë Katedër regjistrohen nga çdo vit 12 studentë, shtatë të rregullt dhe pesë me vetëfinancim. Në vitin akademik 2015/16 interesimi për studimin e gjuhës shqipe rritet dhe në Katedër u regjistruan 26 studentë. Nga viti 2012 një numër studentësh serbë ndjekin studimet master në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Tiranë. Sot në këtë Katedër janë punësuar 4 pedagoge, dr. Nailje Mala Imami (profesore e asociuar) shefe e Katedrës, dr. Merima Krijezi (docente), ma Marija Popoviq (asistente) dhe ma Nora Bezera (lektore).Në Katedër është angazhuar një profesore e rregulltë me kontratë nga Shqipëria, dr. Olimbi Velaj (profesore e rregulltë). Kjo katedër është një nga katedrat më të vjetra e gjuhës shqipe në Europë. Karakterizohet nga një historik i begatshëm dhe interesant. U themelua shumë para Departamentit të gjuhës shqipe në Prishtinë (1960) dhe Tiranë (1968), themeluesi i saj ishte shkencatar i njohur, prof. Henrik Bariq, që ishte katolik me prejardhje serbe nga Dubrovniku. Duke mos llogaritur disa ndërprerje të shkurtra në punim, kjo katedër punon dhe ekziston njëqind vjet në Beograd. Shumë shqiptarë u arsimuan në këtë departament dhe u bënë profesorë të respektuar, akademikë, gazetarë, shkrimtarë, artistë etj.

KUSH ËSHTË DOCENTE DR. MERIMA KRIJEZI

Merima Krijezi është docente në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Beograd. Fushat e saj kryesore të interesit shkencor janë albanologjia, frazeologjia, ballkanistika, përkthimi. Aktualisht po punon në fazën e tretë të hartimit të një fjalori elektronik shqip-serbisht/serbisht-shqip, së bashku me kolegët nga Fakulteti Filologjik në Beograd (Prof. Dr. Predrag Mutavxhiq dhe Dr. Ana Sivaçki) dhe profesorët nga Instituti Albanologjik në Prishtinë, Prof. Dr. Hysen Matoshi, drejtor i Institutit Albanologjik në Prishtinë dhe prof. Dr. Qemal Murati,këshilltar shkencor i Institutit Albanologjik në Prishtinë. Ky projekt u nis në vitin 2019 nga Organizata Ndërkombëtare për Migrim (IOM) në bashkëpunim me Misionin e Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK), me ndihmën dhe mbështetjen e Ambasadës Britanike në Prishtinë dhe Zyrës së Komisionerit të Gjuhëve në Kosovë. Njësitë e përpunuara në fazën e parë të hartimit të këtij fjalori tashmë mund të gjenden në faqen e internetit: https://ëëë.fjalor-recnik.com/ (mbi 30.000 fjalë). Merret edhe me përkthimin letrar dhe deri tani ka përkthyer një numër të madh tregimesh, novelash, si dhe poezi nga shqipja në serbisht dhe anasjelltas. Do të dëshironim të përmendim: përkthimin e poezisë nga Ariana Leka Ndreqje gabimesh, poezinë e Bardul Maliqit në serbisht, Dejan Gjorgjeviq dhe Gordana Pavlloviq në shqip, përkthimin e tregimeve nga Mirosllav Qurçiq (Hipnozë, Uria, Si mbeta pa gishtin e madh të dorës së majtë), Ag Apollonit, Ridvan Dibrës, Edmond Tupjes, Roland Gjozës etj. në serbisht. Në fillim të marsit të këtij viti u botua  përkthimi i saj i romanit “Ridënimi” nga Fatos T. Ljubonja në serbisht (u botua nga shtëpia botuese “Partizanska knjiga” (Kikindë, Serbi) dhe me mbështetjen e TRADUKI-t.