• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ALBANOLOGJIA NE UNIVERSITETIN E SOFJES

April 28, 2021 by dgreca

-ALBANOLOGJIA NË UNIVERSITETIN “SHËN KLIMENT OHRIDSKI” NË SOFJE TË BULLGARISË

Albanologe Ekaterina Tarpomanova, profesore e asociuar, përgjegjëse për gjuhën shqipe në Katedrën e Gjuhësisë së Përgjithshme, Indo-Evropiane dhe Ballkanike të Fakultetit të Filologjive Sllave në Universitetin e Sofjes “Shën Kliment Ohridski”, në një rrëfim ekskluziv dhënë gazetarit Sokol Paja për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, tregon historikun e gjuhës shqipe, interesin e të huajve për të mësuar shqip dhe lidhjet gjuhësore të shqipes me bullgarishten, rumanishten dhe greqishten. Qëllimi ynë sipas Prof. Ekaterina Tarpomanova është që t’i motivojmë studentët dhe të ndezim tek ata dashurinë ndaj Ballkanit, por një dashuri që buron nga kuptimi i thellë i proceseve që zhvillohen në këtë kënd interesant të Evropës.

GJUHA SHQIPE DHE LIDHJET GJUHËSORE ME BULLGARISHTEN, RUMANISHTEN DHE GREQISHTEN

Pasi u diplomova në degën e Ballkanistikës në Universitetin e Sofjes, nisa doktoraturën time me temë “Funksionet e përemrave në gjuhët ballkanike”. Mentorja ime ishte ballkanologia e shquar, prof. Petja Asenova. Studimi im përfshin katër gjuhët e lidhjes gjuhësore ballkanike – bullgarishten, shqipen, rumanishten dhe greqishten, të cilat kanë zhvilluar tipare të përbashkëta në strukturën e tyre gramatikore në sajë të kontakteve shumëvjeçare intensive midis popujve dhe gjuhëve të Ballkanit. Kjo bashkëjetesë e shoqërive dhe kulturave në Ballkan ishte shkaku që të formohet lidhja gjuhësore, ose Sprachbundi. Pra, studimi im është një pjesë e gjuhësisë ballkanike – fusha shkencore, e cila studion proceset në lidhjen gjuhësore ballkanike. Gjuha shqipe është një pjesë e rëndësishme si në punimin tim të doktoratës, ashtu edhe në gjuhësinë ballkanike në përgjithësi, sepse pa ditur proceset në këtë gjuhë, nuk mund të shpjegohen proceset në Sprachbund-in ballkanik. Nga ana tjetër, ajo është një sfidë e madhe për studiuesit. Meqë bullgarishtja është pjesë e gjuhëve sllave, rumanishtja – e gjuhëve romane, për greqishten kemi burime me shkrim shumë të hershme që datojnë para erës sonë, zhvillimi i këtyre gjuhëve gjatë shekujve është pak a shumë i qarte, ndërsa për shqipen punojmë gjithmonë me hipoteza. Por pikërisht kjo, sipas mendimit tim, e bën interesante dhe tërheqëse për studiuesit.

HISTORIKU I GJUHËS SHQIPE NË UNIVERSITETIN E SOFJES 

Dega e Ballkanistikës u themelua në vitin 1994, në kuadër të Fakultetit të Filologjive Sllave të Universitetit të Sofjes. Ideja e saj është të formohen specialistë me dituri të thella dhe të shumëanshme për historinë, kulturën, letërsinë dhe gjuhëve të Ballkanit. Studentët mësojnë të gjitha gjuhët e lidhjes ballkanike. Me qenë se bullgarishtja është gjuha amtare e shumicës prej tyre, ajo mësohet vetëm teorikisht. Tri gjuhët e huaja – shqipja, rumanishtja dhe greqishtja, mësohen me orare të barabarta. Studentët kanë mundësi për specializim në vitin e fundit, duke zgjedhur mësime suplementare të gjuhës së preferuar. 

GJUHA SHQIPE NË KATEDRËN E GJUHËSISË SË PËRGJITHSHME INDO-EVROPIANE DHE BALLKANIKE

Katedra e Gjuhësisë së Përgjithshme, Indo-Evropiane dhe Ballkanike është ajo që administron degën e Ballkanistikës. Jemi nëntë pedagogë, specialistë në fusha të ndryshme të gjuhësisë dhe të ballkanistikës. Kuptohet se kemi shumë bashkëpunëtorë nga fakulteti, universiteti dhe institucione të tjera, sepse programi i degës përfshin lëndë të ndryshme. Studentët njihen me historinë e tërë Gadishullit Ballkanik që nga kohët e lashta deri më sot në kontekstin e zhvillimeve në Evropë, gjuhët paleoballkanike dhe gjuhët e lashta klasike, si latinishtja dhe greqishtja e vjetër, letërsinë antike, letërsinë e Rilindjes, letërsinë moderne të vendeve të Ballkanit, gjuhësinë dhe teorinë e kontakteve gjuhësore. Për të siguruar cilësinë e këtij programi ambicioz, ne punojmë me specialistët më të shquar në vend. Qëllimi ynë është që t’i motivojmë studentët dhe të ndezim tek ata dashurinë ndaj Ballkanit, por një dashuri që buron nga kuptimi i thellë i proceseve që zhvillohen në këtë kënd interesant të Evropës. Pas rënies së regjimeve totalitare dhe pas hapjes së Evropës dhe të botës ka mundësi të shumta për mobilitet studentor. Kështu studentët kanë mundësi të vizitojnë vendet fqinje në Ballkan, të takohen vetë me kulturën e popuvje fqinj dhe të krijojnë kontakte me të rinjtë në moshën e tyre. Bashkë me studentët tanë organizojmë dhe shumë konferenca shkencore ndërkombëtare, në të cilat  zakonisht kemi shumë pjesëmarrës nga Shqipëria dhe Kosova. Kohët e fundit krijuam një shkollë për doktorantë shqiptarë dhe në gjuhën shqipe, disa prej tyre tashmë i mbrojtën me sukses doktoratat në universitetin tonë, para jurive ndërkombëtare.

BALLKANOLOGËT NJË KONTRIBUT PËR INTEGRIMIN EVROPIAN TË VENDEVE TONA

Tani për tani interesi ndaj degës së ballkanistikës është i qëndrueshëm. Çdo vit pranojmë 15 studentë, të cilët kalojnë ciklin pesëvjeçar të studimeve dhe marrin diplomën e masterit në fushën e ballkanistikës. Pastaj mundësitë për realizim profesional janë të shumta – në diplomaci, në gazetari, në shkencë, në administratën shtetërore, në institucionet evropiane. Specialistët në fushën e ballkanistikës janë të domosdoshëm në kohët tona, kur kontaktet ekonomike, tregtare dhe kulturore midis vendeve ballkanike janë të lira dhe mund të thellohen gjithnjë e më shumë. Ballkanologët mund të kontribuojnë edhe për integrimin evropian të vendeve tona. Kështu që unë mendoj se dega jonë do të vazhdojë të jetë tërheqëse për të rinjtë që dëshirojnë të krijojnë këto lidhje midis Ballkanit dhe Evropës.

KUSH ËSHTË ALBANOLOGE EKATERINA TARPOMANOVA?

Jam profesore e asociuar në Katedrën e Gjuhësisë së Përgjithshme, Indo-Evropiane dhe Ballkanike të Fakultetit të Filologjive Sllave (Universiteti i Sofjes Shën Kliment Ohridski). Unë vetë i bëra studimet në degën e Ballkanistikës. Atje nën ndikimin e pedagoges sime të gjuhës shqipe Rusana Bejleri fillova të merresha seriozisht me këtë gjuhë. Pasi mbarova studimet, punova disa vjet në redaksinë shqipe të Radios Kombëtare Bullgare. Në Universitetin e Sofjes fillova punë në vitin 2012. Aktualisht jam shefe e katedrës. Puna me të rinjtë më frymëzon dhe më provokon. Besoj se jam nga ata njerëzit e lumtur të cilët e duan shumë punën e tyre. Kur e do punën, kjo tashmë nuk është punë, është si hobi, diçka që bën për kënaqësi.

Filed Under: Featured Tagged With: Albanologjia, Sokol Paja, Universiteti i Sofjes

ALBANOLOGJIA NË UNIVERSITETIN E TRAKYAS NË TURQI

March 12, 2021 by dgreca

“Dielli” me shqiptarët në Edirne, Turqi/

ALBANOLOGJIA NË UNIVERSITETIN E TRAKYAS NË TURQI/

Rijetë Simitçiu pedagoge në departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Fakultetin e Letërsisë në Universitetin e Trakya-s në Edirne, Turqi, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, historinë e Departamentit të Albanologjisë në Universitetin e Trakya, krijimin e Departamentit të Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe që është i vetmi në mbarë Turqinë i themeluar në 125 vjetorin e lindjes së Fan Nolit, “Unionin e Universiteteve të Ballkanit”  një union që bashkoi universitet e vendeve të Ballkanit edhe një numër jo të vogël të universiteteve shqiptare etj. Me pedagogen Rijetë Simitçiu bisedoi gazetari i “Diellit” Sokol PAJA.

HISTORIKU I DEPARTAMENTIT TË ALBANOLOGJISË NË UNIVERSITETIN E TRAKYA-S

Departamenti i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe u themelua në vitin akademik 2007/2008 në kuadër të Gjuhëve dhe Letërsive Ballkanike të Fakultetit të Letërsisë në Universitetine Trakya-s, i vetmi në mbarë Turqinë. Interesimi i studentëve për të studiuar gjuhën shqipe në Universitetin e Trakya-s përgjatë viteve 2011-2016 është rritur për herë më shumë. Në këtë departament deri në vitin akademik 2017/2018 numri i kontigjenit të studentëve që mund të fillonin studimet themelore/bachelor ishte 20(20+1) studentë, ndërsa tani ky kontigjen kaplon numrin 30(30+1) të studentëve. Aktualisht, rreth 56 studentë janë duke studiuar në Departament e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Edirne të Turqisë. Stafi i brendshëm akademik i këtij departamenti përbëhet prej tre mësimdhënësve dhe dy asistentëve. Studentët të cilët kanë përfunduar studimet themelore/bachelor për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe mund t’i vazhdojnë studimet postdiplomike (master dhe doktoratë) në këtë fushë në Departamentin e Studimeve Ballkanike. Ky departament u hap në vitin akademik 2013/2014 në kuadër të Institutit të Shkencave Sociale të Universitetit të Trakya-s.

AKTIVITETET QË BËHEN NË DEPARTAMENTIN E GJUHËS DHE LETËRSISË SHQIPE TË UNIVERSITETIT TË TRAKYA-S

Në këtë departament vite me radhë janë bërë aktivitete të ndryshme. Së pari dua të filloj për rolin dhe rëndësinë e “Programit të Shkëmbimit Mevlana” që ka luajtur në këtë departament. Me vendimin e publikuar në Fletoren Zyrtare të datës 23 gusht 2011, ky program synon të shkëmbejë studentë dhe staf akademik midis institucioneve të arsimit të lartë që ofron arsimi në Turqi dhe institucioneve të arsimit të lartë që ofrojnë universitetet shqiptare. Universitet shqiptare me të cilët është aplikuar ky shkëmbim përvojash në kuadër të departamentit të Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe janë: Universiteti “Aleksandër Moisiu” – Durrës dhe Universiteti “Eqrem Çabej” – Gjirokastër (Shqipëri), Universiteti “Ukshin Hoti” – Prizren (Kosovë), Universiteti Shtetëror i Tetovës (Maqedoni) dhe Universiteti i Malit të Zi (Mali i Zi). Që nga gushti i vitit 2010 e këtej studentët e këtij departamenti janë mysafirë të Universitetit të Prishtinës “Ukshin Hoti” për të ndjekur kursin e gjuhës shqipe për dy javë rresht në kuadër të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Seminari, që nga viti 1974, mbledh gjithë studiuesit e studentët që merren me probleme të gjuhës, të letërsisë e të kulturës shqiptare, po edhe me albanologjinë përgjithësisht. Për disa vite radhazi është organizuar “Dita e Studentëve të Gjuhëve të Ballkanit”, në këto manifestime është recituar, luajtur e kënduar shqip në qytetin historik të Edirnes. Studentët tanë po ashtu marrin pjesë edhe në organizimin e manifestimeve të tjera si në “Ditën e Shpalljes së Republikës së Kosovës”, në “Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë”, e kështu me radhë. Këto manifestime që u përmendën së fundi organizohen nga studentët kosovarë e shqiptarë në krye me rektorin e këtij universiteti. 

UNIVERSITETI I TRAKYA-S THEMELOI “UNIONIN E UNIVERSITETEVE TË BALLKANIT”

Universiteti i Trakya-s për dallim prej universiteteve të tjera të Republikës së Turqisë që kanë për qëllim përgatitjen profesionale të profileve të caktuara, ai ka për qëllim edhe krijimin e marrëdhënieve me shtetet fqinje, përkatësisht me shtetet e Ballkanit. Që nga viti 2014 ky universitet themeloi “Unionin e Universiteteve të Ballkanit” 34 anëtarësh, ndërsa sot ky union përmban 80 anëtarë. Prej këtyre 80 universiteve nga mbarë Ballkani një numër jo i vogël prej tyre janë universitete shtetërore e private nga mbarë trevat shqiptare. Në një farë mënyre ky union jo vetëm që bashkoi universitet e vendeve të Ballkanit, ai njëkohësisht bashkoi edhe një numër jo të vogël të universiteteve shqiptare. Misioni i këtij unioni është formimi i marrëdhënieve mes universitetesh të vendeve të Ballkanit për një mësimdhënie më efektive dypalëshe. Produkt i një misioni të tillë është edhe programi i “Diplomës së Dyfishtë (2+2)” i cili vuri bazën në mes të Universitetit të Trakya-s me Universitetin e Prishtinës nëpërmjet dy departamenteve, atë të Gjuhës dhe Letërsisë Turke dhe të Gjuhës e Letërsisë Shqipe. Marrëveshja e këtij të pari u realizua dhe filloi të zbatohet prej vitit të kaluar akademik.Për vënien e themelit të kësaj marrëveshjeje në fushën e gjuhës shqipe, në nëntor të vitit 2019, prorektori i Universitetit të Trakya-s që njëkohësisht është edhe drejtor i Zyrës për Marrëdhënie me Jashtë Prof. Dr. Murat Türkyılmaz-i u takua me dekanen e Fakultetit të Filologjisë Prof. Dr. Linditë Rugovën dhe me shefin e Departamentit të Gjuhës Shqipe Prof. Dr. Bardh Rugovën. Për hir të situatës së pandemisë për momentin ky proces ka stagnuar por në një të afërme shumë të shpejtë pritet të fillojë. Misioni tjetër shumë i rëndësishëm që po ndërmerr Universiteti i Trakya-s është numri i studentëve që pranon ky universitet çdo vit e më shumë, si prej Kosovës, Shqipërisë, Maqedonisë etj. Në këtë vit akademik në këtë universitet vijojnë studimet nga Kosova (477 studentë), Shqipëria (144 studentë), Maqedonia (177 studentë), Mali i Zi (36 studentë) dhe nga Serbia (61 studentë). Këta studentë i ndjekin studimet themelore/bachelor, master dhe dokoraturë me shumë përkushtim dhe dashuri për punë. Këtij numri kaq të madh të studentëve universiteti iu vjen në krah edhe pas përfundimit të studimeve duke iu dhënë një mundësi për punësim nëpër shtetet amë të tyre. Universiteti në fjalë filloi projektin “TEKNOPARK” në Kosovë, për të vazhduar më tutje në vendet e tjera fqinje. Më 20 janar të këtij viti në Prishtinë u nënshkrua protokolli i modelit “Kosova Teknopark” në mes të ministrit të Tregtisë dhe Industrisë, Vesel Krasniqi dhe rektorit të Universitetit të Trakya-s Prof. Dr. Erhan Tabakoğlu. Në fund nuk do i lë pa i përmendur edhe revistat të cilat boton ky universitet që kanë të bëjnë me gjuhën shqipe. Revistat shkencore “Revista e Institutit për Kërkime Ballkanistike” dhe “Revista Ballkanistike përgjuhës dhe letërsisë”, si dhe “Revista – Ura e Rumelive”. Kjo e fundit punimet që kanë të bëjnë me gjuhën, letërsinë, kulturën shqiptare i boton në të dyja gjuhët, në njërën anë të faqes në turqisht e në anën tjetër në shqip.

KONTRIBUTI I REPUBLIKËS SË TURQISË PËR GJUHËN SHQIPE

Qeveria e Turqisë në këto vitet e fundit ka ndërmarrë mjaft hapa të rëndësishme lidhur me pozitën dhe rëndësinë e gjuhës shqipe në Republikën e Turqisë. E para, ka futur gjuhën shqipe si lëndë me zgjedhje në shkollat e mesme të ulëta. Ndërsa e dyta, ka futur gjuhën shqipe si provim zyrtar shtetëror në Republikën e Turqisë. Në dhjetor të vitit 2016 Ministria e Arsimit të Turqisë dhe Universiteti i Trakya-s kanë nënshkruar protokollin për bashkëpunim. Kështu që nxënësit e shkollës së mesme të ulët të mësojnë gjuhën shqipe si lëndë me zgjedhje në kuadër të gjuhëve dhe dialekteve që jetojnë në Turqi. Ky protokoll u nënshkrua nga ministri i arsimit të Turqisë Dr. Cem Gençoğlu dhe rektori i Universitetit të Trakya-s Prof. Dr. Erhan Tabakoğlu ndërsa plan-programet dhe tekstet shkollore u përpiluan nga pedagogët e këtij universiteti. Plan-programet mësimore janë përpiluar duke marrë për bazë kurrikulën e Ministrisë Turke të Arsimit për plan-programet mësimore të gjuhëve dhe dialekteve që “jetojnë” në Turqi, mirëpo duke ia përshtatur natyrës së gjuhës dhe kulturës shqiptare. Tekstet mësimore prej klasës së 5-të deri në dhe të 8-tën kanë përfunduar, ndërsa mësimi i gjuhës shqipe si lëndë me zgjedhje ka filluar gjatë vitit shkollor 2017/2018. Në Fletoren Zyrtare më 7 shkurt 2018-të u hap rruga për mbrojtjen zyrtare të gjuhës shqipe në Turqi. Qindra shqipfolës kanë hyrë në provimin e gjuhës shqipe. Interesim të madh kanë treguar jo vetëm shqiptarët që jetojnë në Turqi por edhe shtetasit turq, ndër ta edhe ata me origjinë shqiptare. Në këtë provim janë futur edhe studentët që kanë përfunduar degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Trakya-s në Edirne. Ky provim ka për qëllim përcaktimin e nivelit të njohurisë së gjuhës shqipe. Kështu një nëpunës në Turqi që zotëron gjuhën shqipe, pas dhënies së provimit, do të marrë shpërblim nga shteti çdo muaj duke ia bashkangjitur atë rrogës mujore.

KUSH ËSHTË RIJETË SIMITÇIU?

Quhem Rijetë Simitçiu, jam e lindur më 7 prill të vitit 1979 në qytetin e Prizrenit. Shkollën fillore, gjimnazin dhe Shkollën e Lartë Pedagogjike për mësuese i kam mbaruar në vendlindje. Studimet themelore Fakultetin e Mësuesisë dhe studimet master në Fakultetin e Filologjisë i kam përfunduar në Universitetin e Prishtinës. Tema ime e masterit me temë “Kohët e foljes sipas Selman Rizës” është udhëhequr prej Prof. Dr. Bardh Rugovës. Në janar të viti 2015 Instituti i Shkencave Sociale të Universitetit të Trakya-s vuri themelet për hapjen e Departamentit të Studimeve Ballkanike për studime të doktoratës, në kuadër të saj studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe. Në këtë rast unë pata fatin të jem studentja e parë e kësaj fushe. Me një fjalë u hap një derë historike për studime albanologjike në Turqi, prandaj ndihem jo vetëm e nderuar por edhe me shumë fat. Tema e doktoratës që unë studioj titullohet “Kopjimi i kodeve të turqishtes në shqipe në shembujt e gjetur te të folmet e Dibrës së Madhe (të Maqedonisë)  dhe të Dibrës së Vogël (të Shqipërisë)”. Kjo temë doktorate jo vetëm që bashkoi dy Dibrat, ajo bashkoi edhe dy studiues të ndritur mentorin tim Prof. Dr.Ahmet Günşen dhe bashkëmentorin Prof. Dr. Bardh Rugova, i pari nga Turqia e i dyti nga Kosova. Me 12 mars të vitit 2001 kam filluar karrierën time si mësimdhënëse në qytetin tim të lindjes Prizrenin. Ndërsa që nga fillimi i vitit 2014 e gjerë më sot punoj si mësimdhënëse në departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe të Fakultetit të Letërsisë në Universitetin e Trakya-s në Edirne. Me një fjalë ky universitet m’i ka hapur dyert edhe si mësimdhënëse edhe si studente prandaj i jam shumë mirënjohëse. Kur u kontaktova nga gazeta “Dielli” e Federatës Mbarëshqiptare VATRA në New York, për të bërë një intervistë, emocionet ishin të papërshkruara. Nuk arrija të besoja se më kërkonin prej gazetës “Dielli”, gazetës të cilën e themeloi Fan Stilian Noli së bashku me Faik Konicën 112 vjet më parë. Dhe për çudi ky Departament i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe që është i vetmi në mbarë Turqinë u themeluar në 125 vjetorin e lindjes së Fan Nolit edhe atë vetëm 100 km larg vendlindjes së tij Ibriktepes (në atë periudhë Vilajet i Edirnes). Edirneja, Edreneja apo Adrianopoli, si të doni ja thoni, është qyteti ku mbaroi Noli gjimnazin. Tani të gjitha këto që u përmendën mund të jenë të rastit apo siç thonë: “Rasti është mbret i botës”. Para se ta përfundoj këtë intervistë dua t’ju falënderoj juve z. Sokol, si dhe shtëpinë e madhe të VATRËS e Gazetës “Dielli” që ma dhatë këtë mundësi. 

Filed Under: Histori Tagged With: Albanologjia, E TRAKYAS NË TURQI, ne Universitetin, Sokol Paja

Rrënjët historike të shqiptarëve

August 12, 2020 by dgreca

Rrënjët historike të shqiptarëve, në vështrimin e studiuesit Kujtim Mateli –
-Pak fjalë rreth librit të tij: “Albanologjia dhe çështja e kufijve historikë”-C:\Users\CTS\Downloads\Albanologjia natyrale.jpg

Nga Gëzim Voda–

  Po e them që në krye se, çka shkruhet në vijim nuk janë të një specialisti, por vlerësime të një lexuesi të vëmendshëm i disa botimeve të këtij autori, për rrënjët tona nga lashtësia. Për brendinë e tij, mendoj se do të ishte me interes të flisnin institucione dhe studiues të kësaj fushe. Duke thënë këtë, gjykoj se historianët me ato që paraqesin, nuk shkruajnë thjesht për vete e as për njeri-tjetrin, po në radhë të parë për shtresat e gjera të shoqërisë, se në fund të fundit, ata kushdo qofshin nuk bëjnë histori, por shkruajnë historinë. Shkruajnë e dokumentojnë ato ngjarje e bëma të kategorive të ndryshme njerëzore në kohë të caktuara, që brezave pasardhës t’u jepet jo vetëm mundësia për njohje, respektim, dhe nxjerrje mësime prej saj, po dhe e drejta të thonë sa munden mendimet përkatëse për çka u sërviret.
Si një ndër ta, do të thosha se për ato çfarë Kujtim Mateli ka parqitur në botimin e lartpërmendur, apo dhe në botime të tjera në dekadën e fundit për rrënjët tona nga lashtësia, meriton të merret në konsideratë pa paragjykim. E them këtë, jo vetëm për produktin dobiprurës që ky libër bart për lexuesin, bazuar tek autorë të shquar të lashtësisë, po dhe për shërbimin e tij me sens kombëtar; kritikën konstruktive rreth disa qëndrimeve të mangëta të institucioneve tona akademike e studiues të caktuar të tyre ndër vite për këtë çështje. Ata, sipas analizës që bën autori, kanë lënë boshllëqe ose moskonsekuencë në disa përfundime jo aq të qarta për prejardhjen tonë të lashtë, të cilat i kanë kushtuar dhe po i kushtojnë çështjes shqiptare dhe kufijve tanë historikë.
Kujtim Mateli, i lindur në trevën e Përmetit dhe banues në Tiranë, ka kryer studimet e larta për gjuhë- letërsi 30 vite më parë dhe është zotëruesi i tri gjuhëve të huaja (anglisht, frëngjisht e greqisht), si dhe autor i disa botimeve poetike dhe historike. Ai nuk është ndër ata shkrues që shpesh preferojmë t’i quajmë “historian i mirëfilltë”, “specialist i fushës”, ose “emërmadh”, as pjesë e ndonjë institucioni shkencor shqiptar. Kujtimi është një intelektual punëmadh e i pavarur, i prirur në kërkimet historike siç mund të bëjë çdo qytetar me ndjeshmëri i këtij vendi, me bindjen se nuk është vetëm arsimimi specifik që i jep vlerë dikujt, por dhe puna me përkushtim për një çështje të caktuar. Këtij njeriu, pikërisht ky motiv nuk i mungon
Falë pasionit të tij për historinë e antikitetit dhe rrënjët e hershme të shqiptarizmit, ai në këtë dhjetëvjeçar ka realizuar studime të thelluara për prejardhjen tonë si komb duke botuar dy vëllime për Dodonën, tempullin e lashtë pellazg (2011 dhe 2016), përmes të cilëve  jep një paraqitje të plotë historike për të, duke e vënë në diskutim vendodhjen e sotme të saj afër Janinës dhe konsiderimin e saj padrejtësisht helene (siç bëjnë qarqe të caktuara greke), dhe e sjell atë brenda territorit shqiptar, sikurse është  dhe përkatësia e saj nga hershmëria. Një studimi tillë, siç del, i ka munguar institucionalisht historiografisë shqiptare dhe çuditërisht, për xhelozi apo mosdashje të qëllimshme, vazhdon të mos merret në konsideratë nga institucionet përkatëse të vendit tonë. A thua se, autori në fjalë nuk i shërben kombit të vet me këtë studim, por dikujt tjetër. Ndërkohë, ai është autor i mjaft artikujve në shtypin e shkruar dhe i disa intervistave në median vizive, kryesisht për këtë fushë. Në marsin e këtij viti, ai i dha publikut edhe botimin e sipërcituar: “Albanologjia dhe çështja e kufijve historikë”, një libër analitik i kompletuar me referenca nga autorë të antikitetit dhe të kohëve të reja, të huaj e vendas. Botimi në fjalë, me mënyrën si është shkruar dhe se si janë thënë gjërat prej tij, në gjykimin tim përbën interes për cilindo shqiptar që kërkon t’i thellojë njohuritë e tij në këtë aspekt. Sigurisht edhe për institucionet tona shkencore. Libri është tërheqës dhe i këndshëm në lexim, por edhe bindës për argumentet që gjenden aty, të cilat nuk janë të stisura subjektivisht nga egoizmi individual, etja për famë, interesi material, apo tendenca “shqiptaromadhe” (siç na akuzojnë disa), por të bazuara në të vërteta historike. Ai, përshkohet nga disa esè historike dhe analiza poetike në funksion të lashtësisë, duke e bërë librin sa historik aq edhe artistik, prej të cilit merr diçka që mund ta kesh të turbullt ose të ka munguar më parë. Si i tillë, ky punim ia shton vlerat historiografisë objektive të këtij vendi. Cilido që e shfleton atë, kam bindjen se bëhet sa krenar për prejardhjen e tij iliro- pellazge, aq dhe i trishtuar, kur mëson si i janë “kafshuar” trojet e veta padrejtësisht nga të tjerët dhe si kanë heshtur e heshtin, me ose pa dashje, mjaft historianë, arkeologë, etnografë, gjuhëtarë e  gjeografë shqiptarë, deri dhe institucione  të këtij vendi për t’u ballafaquar me disa të vërteta që gjenden në dokumente dhe përcaktime historianësh e studiuesish nga antikiteti, si dhe për t’i mbrojtur me dinjitet ato, që kufijtë historikë të shqiptarëve të kenë emrin e vërtetë, e që në gjuhën e thjeshtë,“haka të mbetej tek i zoti”.
Ajo çka e dominon përmbajtjen e këtij botimi dhe shqetësimin kryesor të autorit, është shtrëmbërimi dhe mohimi i prejardhjes reale të shqiptarëve në shekuj dhe tjetërsimi arbitrarisht i kufijve të tyre historikë prej fqinjëve veriorë e jugorë, si dhe inferioriteti dhe pazotësia e insititucioneve tona shkencore për t`i mbrojtur të vërtetat në favor të kombit të tyre.Sa më sipër, autori mes të tjerëve i referohet Strabonit (autor i viteve para dhe pas lindjes së Krishtit), sipas të cilit: “Në jug të Danubit janë vendosur Ilirët dhe Thrakët dhe përzier me ta janë dhe disa fise kelte, deri në kufijt e Greqisë”. Siç shihet, paraardhësit tanë arrinin deri në Danub dhe nuk flitet për fise sllave në atë periudhë. “Sllavët,- siç ka shkruar në një botim të tij të vitit 1990 studiuesi i mirënjohur kroat Aleksandër Stipçeviç ( i referuar në këtë libër),- kanë ardhur në viset perëndimore të Ballkanit në shekullin e 6-të e të 7-të dhe gjetën një popullsi mjaft të madhe të vjetër vendase të paromanizuar dhe gjysmë të romanizuar, e cila ishte tërhequr sëpari para romakëve, e madje edhe para popujve barbarë në viset të cilat vështirë se shkriheshin”.Më tej ai tregon se,“Sllavët gjatë shekujve u asimiluan me ta dhe në entitetin e tyre popullor ruajtën gjurmë të ilirëve të vjetër. Këto gjurmë-vazhdon ai,- janë të shumta veçanërisht në disa vise të largëta të Bosnjës, Hercegovinës,Zagorës Dalmatine,Malit të Zi dhe të tjera dhe na duket se nuk është larg së vërtetës se elementi i vjetër vendas ilir kishte rol shumë të rëdësishëm në formimin e veçorive kolturore, trupore dhe psikike, të popullatës sllave që joton sot në ato vise”.
Për rrënjët e hershme shqiptare në këtë pjesë të Ballkanit, autori sjell edhe një fakt tjetër interesant, ndonëse ka të bëjë me një bisedë mes dy burra shteti. Në një vizitë që Kardeli (numri dy i ish Jugosllavisë së Titos), po bënte në Moskë në prill të vitit 1947, pyetjes së Stalinit rreth origjinës së shqiptarëve, i është përgjigjur shprehimisht: “Ata janë pasardhës të Ilirëve”. Ndërsa ish ministri i jashtëm jugosllav S. Simiç, prezent në atë bisedë, shton:“Ka të dhëna se shqiptarët janë populli më i vjetër në Gadishullin Ballkanik. Disa fjalë prej tyre vërtetojnë se gjuha shqipe është më e vjetër se greqishtja. Fjala e tyre “Afrodita”është huazuar nga gjuha shqipe. Në gjuhën greke kjo nuk ka kuptim”. Madje në këtë bisedë është pranuar nga të dy bashkëfolësit (Stalini e Kardeli), “se ata (d.m.th shqiptarët, G.V.), janë si puna e baskëve”, që do të thoshte se pranohej prej tyre si dy popujt më të vjetër të Europës. Pohimi në fjalë, sikurse thotë autori, mbështetej në dëshmi të kohëve parahomerike që vërteton se shqiptarët janë pasardhës të pellazgëve. Dhe kur këtë e thonë dy autoritete jo dokudo të shtetit jugosllav të asaj kohe, nuk ka se si të mos besohet. Çdokush, në të njëjtat pozita si ata, nuk do të pranonte kurrë të ulte vlerat e kombit të vet para një kombi tjetër, aq më shumë në një pohim që nuk imponohej nga askush.

Ca më tepër shtrembërime të trashëgimisë sonë iliro-pellazge dokumentohen në trojet jugore, në atë që është quajtur “Shqipëria e Poshtme” ose “Epiri Antik”. Kujtim Mateli, siç del në këtë botim, nuk ka patur nevojë të hamendësojë rreth të vërtetave historike, kur ato i thonë qartazi mjaft prej historianëve dhe gjeografëve të antikitetit si: Efori, Eskili, Polibi, Straboni, Herodoti, Skylakis, Apiani, Stefan Bizatini, Zoto Mollosi, etj, të cilët pohojnë se teritori që quhej “Epir” (i cili mbas pushtimt romak u quajt “Iliri”), ishte i banuar nga fise të vjetra “të lindur nga dheu” duke i quajtur, “pellazgë”. Sipas tyre, kjo popullsi kish entitetin e vet, gjuhën e vet, territorin e vet, si dhe adhurimin e vet për Hyjnitë, ndryshe nga helenët. 

Autori na e bën të qartë se ata kishin qytetërim të lashtë me kryeqendër Dodonën, faltoren e shenjtëruar prej tyre, e cila edhe pse ishte pellazge dhe në teritore që u përkiste epirotëve, adhurohej si faltore edhe prej helenëve, sidomos kur ata ende nuk e kishin krijuar faltoren e tyre në Delf. Popullsia në fjalë ndryshe nga helenët, kish të shenjtëruar dheun, lisin dhe gurin, dukuri që janë trashëguar nga shekujt deri në ditët tona, ku ende në zona të ndryshme, shqiptarët edhe sot betohen “për këtë dhè” e “për atë gur”, ose kur thonë, “burrë dheu”, “i dalë nga dheu”, “ka dalë nga guri”,etj. Ndërkohë, që shumë lisa, sidomos në zonat jugore të Shqipërisë si: Përmeti, Skrapari, Berati, Tepelena, Gjirokastra etj, ashtu siç quheshin “të shenjtë” në kohën e Dodonës, janë konsideruar të tillë deri në ditët e sotme, duke i ruajtur dhe respektuar nga njerëzit, pa vënë dorë mbi ta. Ndër më të vjëtrit e më të mëdhejt prej tyre ka qënë e është “Lisi i Brahos” në Çorrogunj të Dëshnicës (Përmet), në krye të kodrës më domionuese mes 7 fshatrave që janë rrëzë malit të Trebeshinës, i cili po venitet pa u trazuar nga askush. Një trashëgimi e riteve pellazge që nuk gjendet gjetkë. Edhe shenjtërimi i Malit të Tomorit, me këto rite ka lidhje.
Në libër rrëfehet se epirotët pellazgë, ndryshe nga helenët që kishin si perëndi Zeusin dhe Herën, kishin perënditë e tyre, Di (Dia) dhe Dionën, emra që u shkojnë saktësisht fjalëve të sotme të gjuhës shqipe: “di, dije, dijetar, dituri, dijeni”. Janë po këta njerëz të shquar të lashtësisë që tregojnë se helenët (grekët e sotëm), në atë periudhë kohore shtriheshin në jug të Ambrakisë dhe teritoret më veriore të tyre në kufi me jugun e epirotëve, ishin ato që banoheshin nga akarnanët, etolët, lokridasit dhe ozolët. Deri aty jepet nga lashtësia edhe kufiri i sipërm helenik. Në libër citohet Eskili, icili në tragjedinë e shkruar prej tij, “Lutëset”, perifrazon thënien e Pellazgut, mbret i Argolindës (në Peloponezin e sotëm, G.V), kur ai i thotë Danaut dhe 50 vajzave të tij të ardhur nga Egjypti, të cilat kundërshtonin martesat me kushërinjtë e tyre të afërt: “Merak mos ki e fol pa  ndrojtje. Përpara teje ndodhet Pellazgu zot i vendit, i biri i Palektonit, të lindurit nga dheu. Prej meje, sundimtarit e mori atë emër dhe fisi i pellazgëve që rron në këtë truall. E tërë kjo krahinë, ku rrjedh Strimoni i shenjtë (lumë që derdhet në lindje të gjirit të Selanikut, G.V.), gjer tej ku perëndon (d.m.th në detin Jon, G.V.), veç mua më përket. Pushteti im arrin te trojet e perrebëve, tej viseve të Pindit gjer pranë Peonisë, mbi malet e Dodonës…Ja vendi ku sundoj”. Dhe kur përmënden perrebët dhe malet e Dodonës, mëndja të shkon pikërisht gjer në luginën e lumit Vjosa dhe malin e Trebeshinës, sepse gjer aty shtrihen kufijt veriorë të Epirit antik. Më qartë zor se e gjen kush ishin pellazgët dhe deri ku shtriheshin trojet e tyre. Dhe të mos harrojmë se Eskili ishte helen.
Tërësia e referimeve të Kujtim Matelit ndaj autorëve të lashtësisë apo dhe ndaj të tjerëve më pas, të cilët flasin për hershmërinë e paraardhësve tanë dhe njëherazi trashëguesit e kësaj historie që vjen deri në ditën tona, është jo vetëm e mjaftueshme në numër për t’u besuar, por edhe e pakundërshtueshme. Ata që i kanë kundërshtuar dhe shtrëmbëruar qëllimisht e me ligësi, janë akademitë respektive në Beograd e Athinë, të cilat jo se nuk e dinë realitetin, por të shtyrë nga megallomania për t’i atribuar vetes të qënurit “komb dominues” dhe nënçmuar banorët iliro-pellazgë që nuk kishin asnjë lidhje me ta në hershmëri, kanë braktisur të vërtetat, sigurisht të ndikuara edhe politikisht.

 Kësisoj, Akademia e Athinës në vitin 1977 i paraqiti opinionit vendas e të huaj botimin  me titull, ”Epiri 4000 vjet histori dhe qytetërim grek”, përmes të cilit, sikurse thotë autori,”…në kundërshtim me të gjitha burimet historike kërkon ta paraqesë Shqipërinë e Poshtme në emërtimin e saj antik si “Epir”, ku sipas saj ka patur një qytetërim helen 4 mijë vjeçar…”. Në vazhdim ai thotë se, “Epiri Antik (ose Shqipëria e Poshtme), nuk kanë qenë kurrë helene e që helenët nuk kanë patur kurrë të përbashkët me epirotet dhe ilirët, as etninë e as faltoren e Dodonës”. Autori na kujton se qëllimi i Akademisë greke ka qënë e është të shkurtojë kohën e prejardhjes së shqiptarëve, të zhbëjë identitetin e  tyre të lashtë, vetëm duke mos i përfillur e shtrëmbëruar burimet e shumta historike nga antikiteti që vërtetojnë të kundërtën e pohimit grek. Ky shtrëmbërim është i dukshëm edhe për identitetin e faltores së Dodonës, e cila edhe pse ishte në territorin e epirotëve dhe u përkiste atyre, ajo padrejtësisht konsidrerohet helene. Mirëpo autori të bind kur thotë: “Nëse heleneët e kanë adhuruar Dodonën, nuk do të thotë se helenët janë zotëruesit e saj”. Dhe bje si shëmbull Jeruzalemin, i cili ndonse respektohet dhe adhurohet nga gjithë bota Krishtere, ai nuk zotërohet prej tyre, por prej banorëve që e kanë në teritorin e vet. Me një fjalë, është tjetër gjë adhurimi dhe tjetër gjë zotërimi. Në rastin konkret, Dodona, nuk del të ketë qënë kurrë nën zotërimin helen. Dhe për këtë Mateli bje një fakt mjaft domethënës që daton vitin 333 para erës së re. Flitet për tentativën e athinasve për ta përvetësuar orakullin dhe tempullin e Dodonës, duke përfituar nga vrasja në luftë e Aleksandrit, mbretit të Epirit që ishte vëllai i Olimbisë nga mollosët epirotë (nëna e Aleksandrit të Madh të Maqedonisë), e cila në mungesë të vëllait konsiderohej Mbretëreshë e Epirit, e që nëpërmjet delegatëve të saj u kujton athinasve se: “…nuk mund të bënin asnjë veprim, pasi tempulli i Dodonës ishte në zotërimin e saj dhe askush nuk mund të vinte dorë mbi të”. Siç shihet, as Olimbia, e as tempulli i Dodonës, nuk ishin me etni helene, por me etni pellazge. E ndërsa ka ndodhur kështu, autori ngre me të drejtë shqetësimin për institucionet tona shkencore (Akademinë e Shkencave dhe Akademia e Studimeve  Albanologjike), të cilët nuk kanë marrë guximin t’i kundërshtojnë me fakte dhe konsekuencë perfundimet djallëzore të Akademisë së Athinës, duke lënë hapësirë të lirë që shtrëmbërime të tilla të merren si të vërteta historike edhe ndërkombëtarisht. Autori, e konsideron “gabim fatal” të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë faktin që i quan pellazgët si “popullsi parailire”, që u shkon përshtat edhe grekëve, të cilët i quajnë pellazgët “popullsi parahelene”, duke paragjykuar kështu autorët e antikitetit, të cilët i quanin pellazgët “të lindur prej vetë dheut”. Po ashtu, del se është pranuar prej këtyre institucioneve shqiptare se ardhja e shqiptarëve në këto troje, daton 1000 vjet më pas nga ajo helene, duke pranuar arbitrarisht tezën greke! Kujtim Mateli, mban qëndrim kritik ndaj akademikëve shqiptarë edhe për një fakt tjetër. Ata, ndonëse e pranojnë Epirin Antik si truall i mbajtur nga shqiptarët, për Dodonën nuk shkruajnë asnjë rresht, nuk merren fare me përkatësinë e saj shqiptare. Në një farë mënyre i mohojnë etninë. Dhe duke e lënë në heshtje këtë fakt, lënë shteg që Dodona të jetë e tjetërkujt, në rastin konkret e grekëve, ndërkohë që autori na kujton se përkatësia etnike e Dodonës përcakton edhe përkatësinë etnike të Epirit. Kësisoj, e vërteta e trashëgimisë sonë historike, mund të thuhet se mbetet peng i paaftësisë së tyre shkencore, në mos i një flirti të mundshëm të tyre me palën greke. “Bota shkencore,- thotë Kujtimi,-nuk mund të pranojë që Epiri Antik të ketë qënë shqiptar, kurse Dodona antike të ketë qenë helene. Ato shkojnë bashkë me njëra-tjetrën, sepse njeriu i antikitetit nderonte perënditë e veta dhe Dodona  që çmohej si kryeqendra e Hyjnive pellazge, ishte flamuri që bashkonte fiset  pellazgo-ilire”.Që këtej del se, përderisa bota shkencore e ndikuar nga studiuesit grekë e njeh Epirin si truall të zënë nga helenët, vetiu pretendohet helene si faltorja e Dodonës edhe etnia e saj. Mirëpo ky fakt, nuk i bën përshtypje Akademisë sonë të Shkencave, përderisa një nga njerëzit kryesorë të saj që mban titullin “Profesor”, pak vite më parë ka thënë tekstualisht: “ Dodona është atje, tek popullsia që ishte, s’ka rëndësi kujt i takon në pikpamje etnike.” (Gazeta Shqiptaria.com, datë 19 prill 2012). Sipas kësaj deklarate, akademiku në fjalë ua bën peshqesh me dëshirë Dodonën grekëve. Shërbim më të qartë për qarqet greke, zor se gjen, të cilët pikërisht duke përvetësuar etninë e Dodonës, atë çështje që nuk i qederos shumë “Profesorët” tanë, bëjnë të tyre edhe Epirin. Nga lajthitje të tilla allashqiptare, s’ka se si të mos u jepet krah qarqeve të caktuara greke të mbajnë ndezur “megalidenë” e tyre, e lindur më 1844, për t’u bërë “zotërues”të pa padrejtë jo vetëm të tempullit të Dodonës, por edhe të Shqipërisë së Poshtme, Epirit Antik. Madje të pretendojnë deri pjesë të Shqipërisë së sotme jugore. Masakrat greke në jugun e këtij vendi më 1913-1914, apo mos heqia e Ligjit të Luftës për shkak të përplasjes italo-greke më 1940-1941 në teritorin shqiptar dhe provokacionete gushtit 1949 etj, nga idetë megallomane të tyre janë nxitur, nga Hellada e pretenduar “E madhe”. Nga që nuk kemi mundur t’i bindim dot të tjerët me të vërtetën e prejardhjes sonë të lashtë, ndaj kemi edhe këta kufij të 1913-ës, ndaj shqiptarët në Ballkan ndodhen të ndarë në 6 shtete! A nuk duhet thënë kjo e vërtetë?!
Autori hedh dritë edhe rreth manshtrimit të madh grek për caktimin artificialisht të vendndodhjes së deritanishme të Dodonës,e cila nuk përmbush mjaft nga përcaktimet që i kanë bërë asaj autorë të antikitetit, të cilat ia vlen të shihen me vëmëndje në këtë botim. Aty gjenden jo vetëm shtrëmbërimet e qëllimshme të pseudoarkeologut grek Konstandin Karapanos, i cili me mënyrën e vet bëri “bekimin shkencor” të saj, përmes dy francezëve filogrekë në Akademinë e Francës në vitin 1878, por gjendet edhe “argumenti” i habitshëm (madje edhe qesharak), i po të njëjtit “Profesori” të cituar më lart. Ai, subjektivisht, madje pa pranuar ta lexojë botimin studimor të Kujtim Matelit në vitin 2011, “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit I”, kundërshton këtë autor që hedh poshtë pretendimet e Karapanos që e ka vendosur Dodonën në Carakovistë të Janinës, duke thënë fjalë për fjalë: “Dodona është atje ku thotë se e ka parë me sytë e tij Ismalil Qemali….”, çka shkruhet po në gazetën e asaj date që përmëndet më lart. Sa thuhet, është një spekullim foshnjarak, sepse Ismail Qemali, si ish shok klase me Karapanos në Zozime të Janinës vite të shkuara, vetëm sa i kish sygjeruar atij për gërmime atje, por jo se e dinte apo e kish parë vërtetë Dodonën në atë vend. Vetëm kaq. Edhe sikur të ishte e saktë vendndodhja e Dodonës atje, po etnia e vërtetë e saj kush është? Profesori i lartthënë, e di dhe nuk dëshiron ta thotë, apo nuk e di fare?! Pikërisht, kësaj çështje i shkohet anash, deri me heshtje të dyshimtë.  Gjykimet sipërfaqësore të këtij lloji, jo vetëm përgojojnë padrejtësisht një burrë shteti si Ismail Qemali, por u kanë dhënë shkas grekëve ta pretendojnë  helene si Epirin, edhe tempullin e Dodonës. Ndaj, do të qe më mirë heshtja, se sa një justifikim i stisur.
Ndërkohë, autori flet për një tjetër të vërtetë të hidhur, që asnjëherë akademikët shqiptarë nuk kanë organizuar një tryezë mbarëshqiptare me studiues të fushave më kompetente për përkatësinë etnike dhe kufijtë historikë të shqiptarëve nga lashtësia, nuk kanë organizuar asnjë simpozium apo konferencë shkencore të nivelit të lartë për këtë çështje ku duhej përfshirë edhe diskutimi për të vërtetën rreth Dodonës. Kujtim Mateli, përmes analizës që bën, sugjeron se një gjë e tillë duhet bërë sa nuk është vonë, që Europa të na vlerësojë jo me histori gjysmake, por ashtu sikurse e meritojmë, siç e dëshmon historia e lashtësisë. Autori e mbyll librin jo me mllef, por duke qënë i matur, luajal dhe i vërtetë. Ai, ndër të tjera shtron çështjen se shqiptarët duhet të marin atë që u takon nga historia, pa ua mohuar të tjerëve çfarë u takon prej saj.
Tiranë, korrik 2020

Filed Under: Histori Tagged With: Albanologjia, Ceshtja e Kufijeve, Gëzim Voda, Kujtim Mateli

FISHTA PËR SHQIPTARËT DHE ALBANOLOGJINË

July 5, 2020 by dgreca

NGA PERTEFE LEKA/
Albanologu Robert Elsie, përkthyesi i veprës madhore të Fishtës shkruan: “Lahuta e Malcisë” është një kryevepër e cila ka vend në radhën e eposeve të mëdha botërore … e kam quajtur “veprën e parë letrare që i përket Botës “
 Viti 2020 është viti i personalitetit më të shquar shqiptar, ku në vleresimin e Dr. N.Jokl shkruhet:
“Shqipnia pati nji fat t’madhe t’jashtzakonshëm, shka nuk e patën popujt e tjerë,veçse mbas qinda vjetësh të nji jete letrare, pat të madhin, të naltuemin, përmbi t’gjithë, atë, që u pshtet në popull t’vetin e n’gjuhën e tij e që me vjersha t’veta ndezi flak zemrat n’popull, pat zhenin poetike t’At Gjergj Fishta…..Koha e ardhshme ka me dijtë me çmue edhe ma mirë “….Dr.Norbert Jokll Abanolog me prejardhje Hebre (përkthimin e gjeta në  dialektin verior)
Fishta ishte një individ që i përkiste të gjithëve me pseudonimin Gegë Toska, sepse me modestinë, tolerancën dhe rrafshimin e diferencave nën emrin shqiptar fitoi madheshtinë dhe pavdekësinë.Me punën e parreshtur studimore, krijuese, shkencore, u bë Ai vetë Institucion i shqiptarisë dhe albanologjisë.
 Lajmi I shumëpritur I hapjes së katedrës Albanologjike në Universitetin më të vjetër katolik DePaul në Çikago na kujton përpjekjet e Fishtës 100 vjet më parë, në këte fushë si pasionant i gjuhës shqipe.
 Për këte të kujtojmë përpjekjet e Fishtës, drejtuar autoriteteve pushtuese ( ashtu si edhe Noli )që të shpëtonin Albanologun me prejardhje hebre nga Hollokausti, që edhe sot mund t’ i shërbejë lektorëve për organizimin e Konferencave për Holokaustin dhe shpetimin e Hebrejve në Shqiperi gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ishte Fishta vullnetmirë që i drejtohet autoriteteve të larta italiane ku shkruan:” Qendra jonë e studimeve shqiptare do donte nji impuls të dukshëm nga profesori i Universitetit të Bolonjës, ku me inisiativen e tij po organizohet nji grup të rinjsh, veçanërisht të përkushtuar ndaj Albanologjisë”…Në këte gjithëpërfshirje Fishta si institucion më vete duhet të jetë prezent edhe në Amerikë që t’ju flasi jo vetëm shqiptarëve por edhe etnive të tjera të interesuara në albanologji. Statuja e tij nuk është për dekor por do të sjelli filozofinë e tij kombëtare siç e përshkruan Prof.Çabej : “Ky burrë me pamje madheshtore, që në të folur I dashur dhe I kthjellët, mik i kallzimeve të këndshme aq tërheqëse si njeri, sa ka qenë origjinal e i madh edhe si shkrimtar”. (marrë nga studimi “Poeti shqiptar, Gjergj Fishta”E.Çabej)
 Kur Italianët emigruan në Amerikë sollën me vete, dy monumente, kushtuar
 dy përfaqësuesve të mendimit progresiv të vendit të tyre : Mazzinin edhe Garibaldin bashkë me to edhe filozofinë, kulturën dhe revolucionin që I sollën Italisë bashkimin kombëtar.
 Idetë e tyre I përkrahu Presidenti Willson. Kur ishte në Paris 1919 vizitoi Monumentin e Mazzinit në Itali,.ku u përkul me respekt përpara ideologut tij, duke shprehur mirënjohjen për frymëzimin që mori nga themeluesi i Risorgimentos, duke krijuar kështu, Filozofinë Willsoniane, siç e cilësoi Fishta në fjalimin historik të Konferencës, në Paris. Edhe Fishta kështu veproi, kur ishte në Paris me 1919 e vizitoi në Itali, Atë De Martinon 90 vjeçar, ithtar i Mazzinit, duke shprehur konsideratat më të larta për mësuesin e tij. Ja, sa afër janë njerezit e mençur, kur i bashkon mendimi i lirisë dhe pavarësisë së popujve. Shqiptarët kanë detyrimin e madh ndaj Fishtës për ta pasur prezencën e tij kudo ku janë, në diasporë, sepse është nder për kombin tonë dhe histori kulture gjithëpërfshirëse për etnitë e tjera.
 Në të vërtetë, Fishta erdhi në vendin e Statujës së Lirisë, me 8 Mars 1922 dhe realizoi njohjen diplomatike të Shqipërisë si shtet i pavarur. Ishte vizita e parë dhe takimet me zyrtarë të lartë dhe senatorë katolikë amerikanë. Kjo përpjekje  e  bëri arkitekt të marrëdhenieve diplomatike midis Shqipërisë dhe SH.B.A.-së .
 Ne u jemi mirënjohës të huajve që kanë luajtur rolin e ambasadorëve për përhapjen e kulturës shqiptare. Albanologu , shkrimtari e përkthyesi Robert Elsie(1950-2017) ia kushtoi gjithë jetën Albanologjisë, ku shkroi 60 libra dhe artikuj për letërsinë, etnografinë,mikpritjen …. dhe I përhapi kudo nepër botë . Në përkthimin e kryeveprës së Fishtës shkruante: “Lahuta e Malcisë” është një epos kombëtar, është një kryevepër e cila ka vend në radhën e eposeve të mëdha botërore…në botimin anglisht të Fishtës e kam quajtur “Veprën e parë letrare shqiptare e cila i përket botës”
 Në qoftë se Fishta i bëri Monument Malcisë Madhe me kryeveprën e tij, Robert Elsie kërkoi të Varrosej me kostum kombëtar në Alpet shqiptare ku Murana e tij u bë një përmendore për përkthyesin e Lahutës së Malcisë, sepse ishte Ai që nepërmjet përhapjes së veprave tij lartësoi vlerat e kombit shqiptar : Besen,trimërinë, dhe virtytet e tyre edhe atje në vendet, ku nuk ishin shqiptarët.
 ( R.Elsie ishte lindur në Vankuver të Kanadasë dhe kishte studiuar në Universitetet më të larta të Evropës për filologji klasike dhe gjuhësi (Paris,Bon, Dublin). Edhe pse i doktoruar në perëndim, Robert Elsie, u lidh shumë me Shqipërinë e Kosovën. Me 1978 vizitoi Shqipërinë disa herë,ku mori pjesë në shumë takime shkencore. Si luftëtar për çështjen e Kosovës dhe kulturën shqiptare Ai u bë Anëtar i Akademisë së shkencave dhe Arteve të Kosovës dhe Anëtar nderi i shoqatës së shkrimtarëve të Kosovës, ku do të nderohet përjetë.)
 Unë si mësuese letërsie në disa dekada, kam detyrimin të shkruaj dhe të flas me zë të lartë,për Poetin e Madh, dramaturgun, përkthyesin,pasionantin e veçantë për gjuhën shqipe,kur gjatë veprimtarisë time nuk pata guximin të citoja një herë , përpara nxënësve, poezitë e tij Hymne.
Në se e shohim Fishtën si mësues Ai do të na mësojë në vazhdimësi…..Fishta e deshi mësuesinë dhe e quajti “Zeje të shenjtë” duke qenë një nxënës I zellshëm u përgatit nga ana shkencore -pedagogjike sipas kërkesave të kohës, duke shfrytëzuar mendimin bashkëkohor evropian për ta ngritur në lartësi anën mësimore-edukative në shkollë. Kur ishte deputet në Parlamentin Shqiptar, diskutimet e tij brilante për arsimin janë të vyera edhe për ne sot, per zhvillimin e kulturës dhe të arsimit shqiptar. Fishta, edhe pse ishte pedagog i shkëlqyer, e mbante veten si nxënës, që studimet e tij nuk do të mbaronin kurrë…
 Si vazhdues i Rilindësve, ndër shumë artikuj, shprehte idetë e tij pedagogjike,
çdo gjë për gjuhën dhe shkollën shqipe. Po ashtu si poet vizionar vuri gjithë potencialin e tij intelektual në përkrahje të çdo lëvizje kulturore e arsimore që krijohej në ate kohë. Si bashkëthemelues i Shoqërisë “Bashkimi” në programin e kësaj shoqërie hartuan, Abetaren, Gramatikën, Fjalorin e gjuhës shqipe… si dhe kryevepren e kohës, Alfabetin e Gjuhës Shqipe që do të miratohej në Kongresin e Manastirit 1908 nën kryesinë e Gjergj Fishtës. Një alfabet që të përmbushte të gjitha kriteret shkencore, dhe do të përdorej në të gjitha trojet shqipfolëse. Për të provuar identitetin e të qenit shqiptar Fishta theksonte :” Me këte gjuhë u ka folë Kastriota ushtarëve që ngadhënjyen “
 “Prandaj, pra n’e doni fisin /
 mali, bregu e Malcija /
prej njaj goje sod t’brohorasim /
 me gjuhë të veten rrnoftë Shqypnia”
 Prandaj në vargun e Fishtës gjuha shqipe tingëllon “si kanga e zogut të veres” dhe ka forcë “Si ushtima e nji termeti”.
Me 1902 kur Fishta u bë drejtor i Shkollës Françeskane futi shqipen si gjuhë mësimi, sepse me ate gjuhë dha kushtrimin për lirinë e trojeve Shqiptare në kyevepren e tij” Lahuta e Malcisë” dhe me ate gjuhë luftoi për mbrojtjen e kulturës, të gjuhës dhe të arsimit shqip.
”Nepër gjuhë shqipe bota mbarë ka me ju njoftë ju për shqiptarë
Trima n’za sikurse jena” Gj.Fishta
 Me rëndësi për kolosin e letrave shqip ishte përhapja e shkollave në gjuhën amtare, qe do të sillte emancipimin dhe përparimin e shoqërisë shqiptare. Forca e fjalës së Fishtës zinte vend, ishte jo vetëm mësues me diapazon të gjerë por ishte krijues, filozof,pedagog,sociolog,diplomat,historian,piktor ,muzikant,shkencëtar,që kërkon të mobilizojë të gjitha forcat intelektuale të penës e të dijeve në shërbim të gjuhës e shkollës shqipe për zhvillimin e përparimin gjithë kombëtar: “Nji shtet qe nuk përparon….jetë të gjatë nuk ka” citonte Fishta..
RESPEKTI I FISHTËS PËR MESUESIN E TIJ
E vlerësonte pa masë mësuesin e tij, misionarin, Atë Leonardo De Martino, (1820-1923) që u impenjua në mbarëvajtjen e Shkollave pranë famullive duke dhënë mësime” në gjuhën shqipe.
Atë De Martino ishte Arbëreshi nga Greçi i Puljes, i cili shërbeu për 4 dekada në Dioqezën e Sapës (sot e përfshirë në qytetin e Vau-Dejës ) duke kontribuar njëkohësisht
 në arsimimin dhe ripërtëritjen politike të kombit shqiptar. Në këte vazhdë ndihmoi shumë për hapjen e shkollës së vajzave. De Martino duke pasë miqësi me Françesko Krispin, ministër në atë kohë në qeverinë italiane, i cili e adhuronte Atë Leonardon, ia mundësoi kërkesën e tij që të dërgonte për studime në Firence vajzat shqiptare.
 (Francesco Crispi, 1818-1901, arbëresh, siç shprehet vetë:”Një shqiptar në gjak dhe në zemër.” Mik i afërt i Mazzinit dhe Garibaldit që luftuan për unifikimin e Itaisë në 1860. Pati funksione të larta në qeverinë italiane pas 1870-tës, ministër, dy herë kryeministër i Italisë.. Shqipërinë e parashikoi si shtet të pavarur, ishte kundër Pan-sllavizmit .Stimuloi shumë marrëdhëniet etno- kulturore midis arbëreshve dhe shqiptarëve, mbante lidhje me Abdyl Frashërin dhe Thimi Mitkon, hapi shkollën stigmatine në Shkodër. Giuseppe Verdi e kishte pershëndetur -Një Patriot I Madh-)
 Nga kjo ndihmesë,dy vajzat e para, Lulib Malja nga Shala dhe Dile Gjonaj nga Shllaku dhe më vonë edhe 4 të tjera, do të përgatiteshin për motra- mësuese për të dhënë mësime në Shkollën Femërore Stigmatine, që ishte e para në historinë e vendit tonë.
Vajzat nga Malësia ishin misionaret e para, që po përgatiteshin për t’i sherbyer vendit të tyre. Në këte shkollë përveç mësimeve fetare, merreshin njohuri nga kultura evropiane pjesë e së cilës ishte edhe Shqipëria, ku mësonin për historinë e popullit tonë,si dhe për personalitete te shquara të mbarë kombit shqiptar.
 Për këte De Rada shkruante “I përndrituri De Martino, ka merita me shumë se ne të gjithë, se po ngre lart shpirtrat e banorve të Shkodrës dhe të provincës saj ku Ai shërben.”
Vepra e Fishtës dedikuar shkollës femërore: “Shqyptarja e Qytetnueme”
 Ideja e Fishtës se “Edhe bijave me u dhanë mësime në gjuhë amtare” u kuorëzua me veprën “Shqyptarja e Qytetnueme” botuar në Shkodër me 1929 me pseudonimin Gegë Toska, me rastin e 50 vjetorit të shkollës femnore te motrave stigmatine. Shkolla për Fishtën ishte ‘Tempulli i dijes’ ku aftësohet dhe mprehet mendja e njeriut e cila bëhet e plotëfuqishme me punë te vazhdueshme që të çon në drejtim të progresit. S’ka dyshim se rezultatet e shkollimit i përkasin gjithë njerëzimit duke krijuar kështu një unitet njerëzor. Në vatrat e dijës , sipas Fishtës , duhet të mësojnë të gjithë, pa dallime fetare, shtrese shoqërore, gjinie apo ideje. Këte lidhje të ngushtë të vajzave të varfëra me mësonjëtoren i ka dhënë në këte melodramë me personazhin e Siles. Duke shkëputur një dialog ne mësojmë nga personazhi i skalitur nga Fishta—
>>> se Silja, një vajzë e bukur, e zgjuar , e sinqertë, e dashur, e etur për dije ka dalë me mbledhë lule për mësueset, sepse asht ditë e shenueme për këte shkollë gjysmë shekullore. Pyetjes së Zanës se Madhe se pse ndodhet Vajza në këte lëndinë, ajo i përgjigjet:
 “Na kremtojmë pesdhetvjetorin e t’ndertuemit të njasaj shkolle/ ku na zam ……
 për shka msojn mësuesit me ne “
Dhe, Silja vazhdon t’ i përgjigjet me krenari Zanës Madhe se jam prej Shqypnijet,/shqyptare e bijë shqyptarit, kam le n’at mollë Shkodre n’krye t’Gegnisë’/Prej kah s’parit Shqyptarisë/ Zu me i shndritë hylli i lirisë/
 Ky bisedim i amel, i ngrohtë me vajzen e vobektë asht i mushun me dashni për mësueset, të cilat me shumë përkushtim kërkojnë të përgatisin vajza siç thotë Fishta :
 “për me rritë varza fisnike/ gra shqiptare e shpijanike/Nderë e fesë e nderë e Atdheut / Njimend mesa t”Skanderbeut”
Këto Vajza si Silja dhe Jerina te “Mbretnesha e Luleve” kanë mishëruar brishtësinë, urtësinë, pafajësinë, bukurinë hyjnore…. Ideali i Fishtës për gruan heroinë ka evoluar, nga burrneshat te “Lahuta e Malcisë” të mishëruar nga Tringa. Ajo përveç bukurisë fizke, kishte një karakter të fortë, që me guxim e trimëri, luftoi kundër armikut, për të ruajtur nderin e Atdheut, nderin e familjes dhe nderin e vet. Në vazhdimësi, Fishta, ngre po aq lart vajzat, që me armën e diturisë, nepërmjet shkollimit , do të kontribuojnë për zhvillimin shoqëror dhe për përparimin Atdheut ku kulmojnë vargjet lapidare: “Se për rreth kësaj rrokullije, Si Shqypnia vend nuk ka”.
 E në këte Atdhe me bukuri të rrallë, dhuratë të Zotit, vajzat do të përgatiten dhe do të ushtrojnë misionin e tyre.
 Pse Atë De Martino i lidhi vajzat e kësaj shkolle me shqiptaren e madhe Elena Gjika, e pse Duhet theksuar ky fakt ..
 Në shkollën stigmatine mësonin edhe vajza nga religjionet e tjera, ku merrnin edhe një kulturë të gjerë përendimore. Ndër të tjera,nxënëset e kësaj shkolle, paten fatin të njohin shumë personalitete te shquara të kulturës shqiptare dhe evropiane. Ku u njohën me famën e madhe të princeshës romune me kombësi shqiptare, Elena Gjika, gruaja më e kulturuar e kohës. Duke e pasë si shembull në rrugën e dijës, ato menduan që nepërmjet At Martinos, t’i dërgonin një dhuratë të vogël, një penë argjendi, të cilën vajzat shqiptare të shkollës stigmatine ia dërgonin princeshës në shenj mirënjohje, admirimi dhe dashurie, për rilindësen e shquar duke e cilësuar “Yll i Gjallë i Albanisë”. Këte dhuratë të bukur të vajzave Shqiptare, At Leonardo e shoqëroi me një poezi që ia bashkoi dedikimit:”Shkrimtarës së përndritshme, princeshës Dora D’Istria”, së bashku me veprën e përkthyer në shqip” Vaji I të burgosurës “( Il Lamento della prigionera) e Tomass Gross, të cilën ia kushtoi rilindasës shqiptare, Elena Gjika.
 Pse pikërisht vajzat i dërgojnë një penë, sigurisht për simbolikën që mbart ai mjet i vyer për shqipen e shkruar. Kjo shkollë femërore e themeluar nga motrat stigmatine në vitin 1878 u bë një burim frymëzimi dhe emancipimi kulturor, por edhe qendër për gjallërimin atdhetar të vajzave shqiptare. Ky veprim njerëzor i vajzave në fjalë, ka bërë jehonë që vjen deri sot tek ne.Ata i benë një nder jo vetëm institucionit të tyre, kulturës qytetare shkodrane por mbarë Shqipërisë duke lartësuar një zë të fuqishëm të kulturës evropiane dhe botërore. Ata me mirënjohjen që ishte karakteristikë e misionit tyre, ngriten princeshën në fronin e mbretërisë së diturisë të fituar prej saj si nga të rrallat gra që qëndrojnë në krye të inteligjencës shqiptare, evropiane e botërore.
(Elena Gjika (1828-1888) e klasifikuar si enciklopedi e gjallë ishte edukuar me pedagogë më në zë të Europës.Një humaniste e pashoqe, një studiuse me vizione të qarta politike në sherbim të popujve të shtypur të ballkanit e veçanërisht të Shqipërisë. publiciste e shkrimtare përparimtare në lëvizjen kulturore te Europës, me mendime progresive për emancipimin e gruas dhe barazinë gjinore. Mjafton të përmendim vetëm një prej shumë veprave të saj,”Gratë e Orientit”, në të cilën thekson edhe vlerat e gruas gege, gruas toske, e veçanërisht të gruas çame nga ku kishte prejardhjen nga nëna. Ajo ishte përkrahëse e zjarrtë e Rilindjes Kombëtare, e Lidhjes shqiptare te Prizrenit, korrespondenca (109 letra) me veprimtarin e shquar De Rada e bënë shumë të njohur për çështjen shqiptare.Ajo shkoi deri në Amerikën e largët,
 ku, kembeu mendime me Poetin Henri Longfellou(1807-18820) i cili kishte shkruar poemen “Skanderbeg” etj.etj. )
 Letra që I dërguan vajzat shkodrane është sa e thjeshtë aq edhe e madhërishme.
 Nderim
Thonë se je e ambël, e mirë, se zemren e ke të madhe, po si të hollë ke menden, bijë kreshnikësh, por edhe motra jonë; Thonë se natyra yte asht e denjë për SKEPTER, prej njenit pol te tjetri, gjithkush kështu shprehet. E në zemrat arbnore tashma ke një mbretni; Por na qi nuk kemi nji skepter ari, nji Fron …
Nji Pende argjendi, dhunti ta japim. Asht dhunti e vogël, njmend, por difton sa të don e të nderon secili Arbnor!
 Shkodër e Arbnisë 2 prill, 1881
Kjo dashamiresi e tyre ka shërbyer si mjet ndërlidhës për të ofruar raportet njerëzore. Ata ishin shumë larg fizikisht nga Elena Gjika, por xhesti i tyre sa njerëzor dhe fisnik u bë parim, u bë institucional, duke marrë vlerë universale të dobishme për njerëzimin, E me të drejtë mbretëresha shpirtërore e vajzave shkodrane u përgjigjet denjësisht:”E mora me mend penden e bukur të shqiptareve të mia të dashura, të cilat do të kisha dëshirë t’i përqafoja një ditë.
 Uroj që kjo pendë më e fortë se një skeptër të përdoret gjer në fund të jetës sime për mbrojtjen e nderit dhe të drejtave të Shqipërisë, atdheut tim të nderuar.”
 U zgjata me këte shembull për të arritur në qellimin e Fishtës që kishte për emancipimin dhe shkollimin e vajzave shqiptare.
 Kur shkruante:”…që grueja do të jetë zojë e jo robneshë në shpinë e vet….grueja asht po njaj diell qe tue shndritë me urti e njerëzi, shpinë robit do t’a kthiell…Shpirti i saj asht i njemendtë, bartës i dinjitetit dhe përgjegjësisë njerëzore, me fjalë të tjera, shpirti për të cilin flasin të gjithë religjionet, profetet e poetët.”
 E çmonte rolin e gruas në jetën familjare dhe shoqërore, me krenari permendi në fjalimin e gjatë historik në Konferencën e Paqës në Paris, “Mbretëreshen e Malësorëve” Edith Durham, për vlerësimet që i beri luftëtarëve shqiptarë dhe historisë tyre, në mbrojtje të tokës së etërve dhe dinjitetit njerëzor.
 (E.Durham 1863-1944, shkrimtare britanike, udhëtoi 20 vjet nepër ballkan e fokusuar më shumë në çështjen shqiptare, duke pikturuar dhe shkruar për artin e folklorin e zonave nga kaloi. Nga 7 veprat , “High Albania “1909, është një udhërrëfyes i mirë i kulturës dhe traditave të malësorëve të veriut, dhe” burrneshave shqiptare”, duke u bërë e njohur në fushën e Antropologjisë dhe pjesëtare e “The Royal Anthropological Institute”. Ajo denoncoi politikën serbe që synonin shkëputjen e territorit të Kosovës të banuar nga shqiptarët duke i quajtur “Krimbi serb”)
>>> Pra Fishta eci në rrugën e mësuesit të vet, arbëreshit Atë De Martino, që kishte pasë fatin ta kishte në të dy kuvendet françeskane, të Shkodrës dhe të Troshanit, e aq më tepër duke qenë edhe famulltar në Fishtë i kishte takuar ta pagëzonte edhe poetin e porsalindur, me emrin Gjergj. De Martino duke shërbyer për një kohë të gjatë, 40 vjet, në veri të Shqipërisë e përvetësoi dialektin verior sa shkroi edhe poezitë e tij me një shqipe të bukur, të cilat i përmblodhi te “Harpa e një italo-arbëreshi”(Sckjuptaar prej Italies).Me këte vepër mësuesi dhe poeti De Martino, hyri në radhën e parë të shkrimtarëve kombëtar shqiptar,
 (“L’arpa di un italo-albanese”. Venecie, 1881,442f.)
 Në poezitë të shkruara italisht dhe shqip ndihet ndikimi Manxinian, ku shfaqet shpirti patriotik, në luftën për Pavarësi.
Për këte thuhet se Fishta e ka mbajtur të hapur mbi tryezë këte libër në rininë e hershme dhe ishte ndikuar shumë prej talentit tij. Po ashtu ishte edhe vepra e De Martinos, e shkruar italisht “Luani i Shqipërisë, jeta dhe vepra e Gjergj Kastriotit, Skenderbeut, Princ i Epirit dhe Shqipërisë “ Greci 1822. Një akt i lartë patriotik, kur At De Martino ia dhuroi kryebashkiakut të Greçit, Pikturën e Skenderbeut, që heroi kombëtar të mbetej i gjallë në kujtesën e Arbëreshve.Të gjitha këto e frymëzuan Poetin e Madh, Gjergj Fishta, për kryeveprat e ardhshme që hapën rrugën e lirisë e të pavarësisë. Respektin për këte figurë të ndritur Fishta (1871-1940) e mbajti gjatë gjithë jetës. Kur u kthye nga Konferenca e Paqes në Paris 1919-1920, shkoi ta takonte At Leonardo de Martinon në Kuvendin françeskan të Sarnos (Itali) për t’i shprehur mirënjohje mësuesit të tij 90 vjeçar.
>>> Ne nuk patëm fatin ta mësonim në shkollë poetin tonë kombëtar, as kur ushtrova profesionin e mësueses së letërsisë, megjithëse e lindur dhe e rritur në Shkodër, isha njohur me veprat e Fishtës, me revistat gazetat e kohës tij, të cilat ishin te pranishme në çdo familje shkodrane. Ne ishim brumosur me to në fshehtësi, por në kohën kur u rritëm nuk kishim të drejtë të diskutonim rreth gjenialitetit tij . Ndihemi borxhli ndaj mësuesit të Madh Fishta që nuk patëm kurajon të përhapnim mësimet e një dijetari, me fjalën e zgjedhur artistike dhe këshillat e vyera të tij nga urtësia e popullit . Shembulli i tij për t’i dalë zot kombit nuk njihte pengesa, gjithë veprimtaria e tij ishte në luftë për të mirën e Atdheut dhe përparimin e kombit që të ishim si gjithë popujt e tjerë të qytetëruar.
 Një gjë eshtë e vërtetë se Gjergj Fishta edhe pse i ndaluar, pa shkak, nga politika e gabuar, kurrë nuk ka qenë i harruar. Kam pasë nxënës që më pyesnin -pse nuk e mësojmë Fishtën—(edhe sot e mbaj mend studentin tim, Ilir Demaliaj ,kur insistonte me pyetje rreth Fishtës, e merrja për provokim ) ndihesha “fajtore”që nuk mund t’i përgjigjesha, por gëzoja që mendjendrituri Fishta ka depërtuar e nuk do t’i shuhet kurrë drita e tij . Kam përjetuar një ngjarje të trishtë, kur në Gjimnazin tonë, K.Kristoforidhi, merrnin mësime edhe nxënës të një shkollë profesionale, ku jepte mësim Prof.Pal Doçi, mësues historie, njeri shumë i ditur, të cilin në mes të ditës e arrestuan në shkollë. Atë kohë bëri bujë të madhe dhe përflitesh se citonte vargjet e Fishtës… Këto ngjarje na bënin të mbyllnim gojën e të mos i përmendnim personalitete të shquara shqiptare.
>>> Por sot, veprat e Fishtës duhet t’i njohi në themel çdo mësues letërsie, siç kanë shkruar nxënësit e tij “interpretonte para nesh si aktor”sepse veprat e tij përveç anës artistike e përshkrimeve madhështore, në të gjitha gjinitë, kanë vlera njohëse për historinë, gjeografinë, estetikën, gjuhësinë, filozofinë, dramaturgjinë….
Fishtën duhet ta njohin edhe nxënësit e arkitekturës, Ai edhe pse ishte autodidakt pa një akademi arti, Ai e quante veten nxënës sepse e lexonte dhe e studionte literaturën përkatese. Ai qe arkitekt i një varg kishash në veri të Shqipërisë dhe bibliotekash: Kisha e re e Motrave Stigmatine në Shkodër 1927, një Kishë e Re në lagjen Rus dhe te Arra Madhe…..e shumë të tjera tregojnë madhështinë, magjinë dhe frymëzimin e tij në këto ndertesa monumentale. Me 1907 themeloi me Gjeçovin të parën biliotekë shkollore në viset shqiptare.
Fishtën duhet ta njohi edhe një piktor a mësues vizatimi. Mësuesi im i nderuar në shkollën pedagogjike, piktori i famshëm shkodran, Prof.Simon Rrota (1887-1961) atëhere i ndaluar të na fliste për artin e Fishtës, në kujtimet e veta shkruante : ”Fishta më aktivizoi në punime të ndryshme artistike si piktor në kishë. Më vonë në përgatitjen e skenave teatrale siç ishte te Komedia e Molierit “Mjeku i përdhunë” të cilën e kishte përkthyer vetë. Kur përgatitnim skenat, punojshim bashkë, edhe Fishta pikturonte dhe në punë e sipër vetëm recitonte poetët e mëdhej klasikë ose lëshonte batuta humoristike, unë kënaqesha pa masë ”
 Fishtën duhet ta njohi edhe një mësues muzike, sepse vetë vargu I tij në poezi ka muzikalitet edhe kur e reciton duket sikur e këndon. Nikolla i vogël 7 vjeçar nga Lezha reciton sot me lehtësi mijëra vargje nga “Lahuta e Malcisë”. Ky shembull duhet përhapur në shkolla sepse po harrohet poezia patriotike.
>>> U mësua brenda ditës himni i 1913 ”Porsi fleta e Ejllit t’Zotit”..shkruar nga Fishta dhe u përhap prej nxënësve të shkollës Françeskane. Kompozimi u bë brenda ditës dhe u përhap si rrufe, ku u mbushën rrugët e qytetit nga të rinjtë duke e kënduar me entuziazëm ditën e ngritjes së flamurit. E jashtzakonshme, këto vargje me melodi i mbanin mend të vjetrit tanë,(baba dhe axhallarët e mi ) dhe i këndonin edhe në pleqërinë e tyre refrenin….
“Bini Toskë e bini gegë
Si rrufe që shkojn’tu u djegë Bini lekë, bini malcorë
Trima lidhnju dorë për dorë”…… ( për dijeni : Fishta me 12 qershor 1913 ngre flamurin kombëtar në Kishën Françeskane që dëshmoi se edhe Shkodra u bashkua me Shqipërinë pas muajve të gjatë të rrethimit malazez.Gëzimi I valvitjes së flamurit e frymëzoi ta shkruante aty për aty himnin dhe po brenda ditës vargjet u kompozuan dhe ua mësuan nxënësve nën drejtimin e fretënve. Përhapja e këngës ra në sy të ndërkombëtarëve që kishin marrë nën kontroll qytetin. Koloneli De Philips kur mori vesh ngritjen e flamurit në kumbanorën e kishës i kërkoj takim patër Gjergjit për heqjen e flamurit, përndryshe do t’ishte i detyruar të gjuaj me topa kumbanoren.Fishta me guxim e krenari i përgjigjet se”

FLAMURI I SKENDERBEUT E KA PËR NDER TË VALOJË NËN GJUAJTJET E ARTILERISË SË TYRE”

Nga kjo De Philips ndryshoi qendrim….—nga wikipedia)
Kam detyrim të them se, as mësuesit e mij e as unë si mësuese letërsie në disa dekada nuk ju kemi transmetue nxënësve komente letrare rreth gjeniut të letrave, kryemesuesit gjithë popullor. Ne mësuesit e realizmit socialist e patëm të ndaluar të ushqenim nxënësit tanë me kryeveprat e letërsisë shqiptare, si E. Koliqi, V.Prendushi, Ali Asllani, Haxhiademi, Musine Kokalari, P.Marko, M.Kuteli …….
Poetët Kosovare, e shumë nga kryeveprat e letërsisë botërore.
Nxënësit sot duhet ta njohin Fishtën në të gjitha veprat e tij epike, lirike e satirike sepse si një e tërë ata kanë një emër,”Histori shqiptare,”ku lëvizin të gjitha shtresat shoqërore, me një tolerancë fetare të lavdërueshme. Nxënësit duhet ta kenë si shembull kolosin e guximshëm që u doli ballëpërballë shteteve më të fuqishme të Europës moderne, Rusisë dhe shtetarëve primitive të Ballkanit që edhe sot janë njësoj si të parët e tyre që punojnë për të errësuar shpresat e shqiptarëve për bashkimin e terësisë territoriale sipas kufijëve që i ka përcaktue I Madhi,Gjergj Fishta. Edhe sot ndihet jehona e oratorit me zë të fuqishem nga konferencat ndërkombëtare, në Ballkan dhe kryeqytetet e Europës për lirinë dhe pavarësinë kombëtare e deri përtej oqeanit, në Amerikë, kur shkoi atje e realizoi njohjen diplomatike të Shqipërisë nga SH.B.A.-të. Të gjithë jemi të detyruar ndaj këtij Mendimtari të Urtë, por më shumë detyrim e ka Malësia e Madhe të cilës i ngriti një përmendore me kryevepren “Lahuta e Malcisë”, pa qenë i lindur atje, por me fjalën e tij të fuqishme si “ushtima e një termeti “ zbuloi burimin e lirisë duke u bërë bashkudhëtar dhe përhapës i saj në tërë trojet shqiptare.
>>> 
>>> Të ngresh një Monument për Fishtën në Malësinë e Madhe është shumë e lehtë sepse poeti e ka bërë gati piedestalin,tribunën,podiumin, në ato maja.
>>> Tani, mirënjohësit, me mendim të përbashkët, të vendosin Statujen e oratorit që të bëhet një me Alpet dhe t’u flasi shqiptarëve përjetësisht nga lartësia ; “ku natyra dhe pyjet e veriut-siç shkruan Konica- bëhen më madhështor kur në krah ke një njeri virtuoz si Gjergj Fishta”
>>> Jemi në Vitin e Fishtës (1940-2020) të gjithë të kemi vëmendjen te Mendimtari I Madh që kontriboi në shumë fusha, ku shumë studius I kanë evidentue dhe analizue veprat e tij duke tejkaluar dhe shpërfillur të gjitha trillimet dhe insinuatat për Kryetrimin Shqiptar.
A ka ndonjë gjë të keqe që Fishtën dhe veprën e tij “Lahuta e Malcisë”, e adhuronte, Hasan Riza Pasha, komandanti I Shkodrës në periudhën 1911-1913, dhe përfaqësues I shtetit Osman që I akordoi Poetit Kombëtar medaljen “Mesarif” te Sulltanit, një mirënjohje me shumë vlerë.
Hasan Riza Pasha, me nanë Shqiptare, mbrojtësi I Shkodrës gjatë rrethimit malazez, iu lut Fishtës të përpilonte në gjuhën shqipe tekstin e një marshi që do të këndonin ushtarët shqiptarë gjatë parakalimit, sepse Hasan Riza Pasha e simpatizonte mjaft Lëvizjen Kombëtare Shiptare, sidomos veprat me frymë patriotike, ja disa nga vargjet e himnit:
 “Prej kah lene sa merr hana // M’u çu shekulli kundra nesh,// Djem kreshnikë na ban nana ,// Vetëm na I dalim ndesh,// Të parët tanë burra çeliku // Bota mbarë sot I nderon,// Ata I binin ndesh armikut,//Si rrufeja, kur veton,//
 Fishta në respekt të komandatit turk që u ba fli për shpëtimin e Atdheut tonë, i vrarë tradhëtisht nga Esat Pasha, mori pjesë në rivarrimin e eshtrave me 1936. Përveç fjalimit, Fishta shkroi edhe epitafin që është gdhendur në gurin e varrit:….”Hasan Riza Pasha, burrë si motit, ushtar trim, besnik, komandant i ushtrive osmane në Shkodër, mik i Shqipnisë e i Shqiptareve…..”
Ndërsa me autoritetet pushtuese të luftës së parë botërore e më pas ka mbajtë qëndrim të palëkundur duke demaskuar synimet e tyre grabitqare. SI ideator i shumë memorandumeve po përmend memorandumin në emër të malësorve Hot e Grudë.Fishta bashkë me Patër Anton Harapin dhe Luigj Gurakuqin e përpiluan dhe me firmen e malësorëve ia dërguan 4 kancelarive të fuqive të mëdha: Washington, Londër, Paris, Romë për trevat që ia kishin lënë padrejtësisht “Malit Zi “ t’i ktheheshin Shqipërisë së cilës i përkisnin.
 Letrat e Fishtës nuk ishin për të demonstrue vlerat e tij, por vlerat e një populli të lashtë që lufton me dinjitet për mbrojtjen e territoreve dhe të kulturës së tij. Një letër e vitit 1934, drejtuar autoriteve të larta italiane, ju kërkon të botohet e plotë vepra e tij,në 7 vëllime, ku të përfshihen: Poezia epike si edhe” Lahuta e Malcisë”, Lirike, drama, satira politike dhe sociale, proza, përkthime nga Iliada e Homerit, nga Molieri etj, duhet të njiheshin këto vepra nga të huajt, sepse aty ishte kredhur shpirti i një populli. Ai nuk shkruante për pasuri, sepse paratë që do të merreshin i kishte caktuar të shkonin për fshatin Fishtë. Me 2 Qershor 1939 Fishta emërohet Akademik i Italisë, këte titull vlerësues e kishte fituar me kohë nga personalitete të larta botërore.Të ishe pjesë e Akademisë Italiane në ate kohë, kur pushtuesit kishin ardhë si “civilizues”, siç shkruante Prifti italian Cordignano, vertetonte të kundërten sepse shqiptari Atë Gjergj Fishta ishte bërë i njohur si poet I madh dhe si dijetar shumë dimensional që do të thotë se ishte produkt i këtij “vendi të prapambetur”. ( për dijeni ,Fulvio Cordignano 1887-1952,merr mësime në Kolegjin Severian në Shkodër, 1926-41, shërben si misionar jezuit, duke udhëtuar në gjithë Shqipërinë e Veriut. I apsionuar ndaj folklorit dhe veshjeve popullore, boton me 1925 ”Epopeja kombëtare e popullit shqiptar “në dialektin gegë. Gjatë pushtimit fashist shkruan artikullin famëkeq kundër shqiptarëve ku i kundërvihen Fishta me nxënësit e tij, Profesorët e Shkodrës dhe në përgjigje të ketij artikulli, Atë Mazrreku shkruan me pseudonimin Nikë Barcolla, broshurën “Skandali Cordignano dhe mbrojtja e popullit shqiptar” 1941, 36 f. përkthyer në Italisht 1942 nga 18 vjeçari Agim Leka Borshi, gjë që bashkoi rezistencën e Rinisë Shqiptare , kundër pushtuesit italian)
Kjo tregon se italianët nuk gjetën një vend të shkretë, kultura Shqiptare kishte rrënjë të thella dhe Fishta ishte në krye.Pushtuesi duhet ta njihte se me çfarë personalitetesh përfaqësohesh Shqipëria.
Këtu e ka bazën edhe nxitja që i bëri Fishta, Ernest Koliqit, që të pranonte emërimin si Ministër Arsimi, se mund ta shfrytëzonte ate post për t’i shërbyer përhapjes së shkollave shqipe në trojet shqiptare të bashkuara. Ashtu ndodhi, u dërguan në Kosovë e tjera..400 mësues, ku u hapen shkolla në gjuhën shqipe ….(.Im atë, Jahja Domnori u përfshi në këte valë emërimesh, ku hapi shkollën shqipe në Ulqin me 1941 dhe të tjera në rrethinat e Ulqinit me Prenkë Jakoven e të tjerë ku në kujtimet e tij e quan “Gezimi më i madh në jetën time, që ulqinakët do të shkolloheshin në gjuhën shqipe, të cilën e kishin ruajtur si prushin në gji”..)
Nuk kanë të mbaruar bëmat e Fishtës, edhe në shërbim të ALBANOLOGJISË…..siç shkruan Prof.Çabej:”Fishta si dijetar i madh në punën shkencore ishte klasik i vërtetë i studimeve shqiptare “
Letra e Fishtës e Prillit 1940, në emër të studimeve shqiptare, që i drejtohet po autoriteteve të larta italiane që të nxisin inisiativën e profesorit të universitetit të Bolonjës, për pjesëmarrjen e një grupi të rinjsh të përkushtuar ndaj albanologjisë, ku lutet ndër të tjera që të ndihmohet albanologu Norbert Jokll(1877-1942) që ishte piketuar nga nazistet për ta eliminuar fizikisht.
 (Dr.N.Jokll kishte lidhje të ngushtë me intelektualët shqiptarë të asaj kohe,si F.Konica, A.Xhuvani, Çabej,E.Koliqi, Shantoja, Sqiroi…,me arbëreshët, por ishte admirues I madh I Fishtës. Me 1937 kishte vizituar Shqipërinë, në 25 vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë. Shkencëtari u prit me respekt të lartë duke u nderuar me dekoratën “Urdhni I Skenderbeut”.
 I dashuruar pas gjuhës shqipe, Abanologu N.Jokll la për Shqipëtarët, gjithë bibliotekën dhe veprat e shkruara prej tij ….Si “shpërblim” të këtyre studimeve të gjata mori torturat naziste dhe vdiq me 1942)
 Fishta si prelat Françeskan, poet dhe dijetar i dëgjuar në pritjen e rezervuar nga Papa Piu XII 1942 u nderua nga një audiencë e gjatë në selinë e shenjtë në Vatikan. Ishte një tjetër vlerësim për Shqiptarin e Madh. Kështu që sa më shumë do të kalojnë vitet aqë më shumë do të njihet në botë e do të shtohen studiuesit rreth veprave të tij siç shkruan Prof.Çabej “…Artin letrar të Fishtës do ta pranonte bota kurdoherë më mirë, për shkak të plotësisë më të madhe të vlerave etnike dhe kulturore të një populli”
 Feja e Fishtës asnjëherë nuk u ba pengesë që t’i shërbente Atdheut dhe kombit të tij me kaq përkushtim sepse i printe binomi “ Zot e Atdhe” Por bashkëpunëtorët e diktatorit edhe pas vdekjes e kishin frikë emrin e Fishtës, si për të gjithë njerezit e shquar.
 Veladoni priftëror nuk e pengoi Fishtën të merrej me politikë. Ai ishte deputet i Shkodrës bashkë me ajkën e intelektualëve te qytetit të madh verior, edhe pse ishte në opozitë, fjalimet e tij për arsimin edhe për ekonominë, që nuk ishte fusha e tij, vlejnë edhe për sot. Ishte përkrahës i Nolit në revolucionin e 1924, sepse përputheshin në shumë drejtime: Parimet e presidentit amerikan në 14 pikat i quajti Willsoniane, filozofi që u përkrah me zjarr prej tyre, siç u shpreh Fishta me 1919 në Paris “Por çka pse, simbas teorisë Vilsoniane, për me mujtë nji popull me u sundue me vetvedi, posë kombësisë duhet të merret parasysh dhe ndërgjegjja e tij kombëtare”..Ashtu siç bëri Fishta me autoritete italiane për shpëtimin e Dr.Norbert Joklit , Noli iu drejtua direkt Hitlerit për ta shpëtuar Albanologun që i dha zemrën dhe mendjen studimeve të gjuhës shqipe……
 Në fushën diplomatike Fishta shkëlqeu kudo që shkoi. Çdo plitikan, apo diplomat shqiptar duhet të njohin fjalimet e Fishtës në parlamentin shqiptar, në kongrese dhe konferencat ndërkombëtare. Fjalimi i një prelati kishtar, në Konferencën e Paqës në Paris ishte historik, i guximshëm, realist,ku të vërtetat thuheshin hapur , ishte fjalimi i një intelektuali shqiptar që akuzonte në emër të gjithë shqiptarëve pa dallim feje. Fishta si pedikues i kristianizmit dhe mbrojtës tolerant i të gjitha religjioneve, kurrë nuk pranoi para shtetarëve evropianë se Skenderbeu kishte luftuar për të mbrojtur Krishtërimin, ku ndër të tjera shkruan : “Se sa e pathemeltë kishte me kenë kjo fjalë, duket prej punëve të Skenderbegut, i cili, në mos me ate mëni, ai luftoi me aqë trimni kundra Venecianëve, sa ç’pat luftue, kundra turqve atëherë, ku Venecianët deshtin të pushtojnë vise të reja në Shqipni, Dejën e Drishtin.”
 Fishta guxoj me fakte të denonciojë tmerret e gjenocidit Serb e Grek ndaj popullsisë së pafajshme shqiptare, edhe në fjalimin brilant të Konferencës….kur shkruante:”Kombi shqiptar nuk asht diftue aspak i egër e barbar si disa kombe të tjera të qytetnueme…, Serbët në kohën e Luftës Ballkanike, me shpata ua kanë çilë barkun nanave shqiptare dhe foshnjat e nxjerruna sosh, i kanë ndezë flakada……” “Grekët dogjën 360 katunde të Shqipërisë jugore tue i mbytë të gjithë ata qe dishmoheshin shqiptar…..” Ndërsa “Pamvarësia e Greqisë asht nji lule e rimun me gjak shqiptari. Zhavellët e Boçarët kanë kenë shqiptar e shqip kanë folë dhe me trimni shqiptare kanë luftue…….”
Për Kosovë, Çamëri dhe treva të tjera shqiptare të lëna padrejtësisht jashtë kufijëve shtetëror e bënë Fishtën luftëtarin e paepur për shqiptarinë me emrin bashkues,GEGË TOSKA.
 I bindur në lashtësinë e popullit shqiptar ngriti zërin në ate kuvend ndërkombëtar me një vendosmëri të ligjshme :”Nji popull i vjetër sa fosilet, sa stalagtitet e shpellave jehuese të maleve të veta vigane dhe i lidhur të thuash prej vetë rrajve të vjetra, ai asht edhe sot ZOT AUTOKTON i PAKUNDËRSHTUESHËM I TOKAVE TË VETA. ”Prandaj. Fishta i revoltuar nga padrejtësitë që i janë bërë shqiptarëve ndër shekuj nuk kurseu as Romen e Bizantin, as turkun e rusin, as fqinjët dhe autoritetet e Evropës të cilët i ndanë tokat tona: Serbisë,Greqisë, Malit të Zi duke mos ia shuar oreksin edhe sot grabitqarëve fqinj. Ata edhe sot, vazhdojnë të diskutojnë për kisha, për varre, për Epirin, për Veriun e Kosovës, për kufirin detar, për monumentet mijëra vjeçare … dhe s’kane të mbaruar, për Lahutën, për Skenderbeun, për legjendat ……
Zoti na ruejtë !? Mjaftë ma!? për ata që fusin grindje mes popujve !?
Për të sqaruar propaganden armiqësore për “egërsinë” e shqiptarëve Fishta shkruan:
 ” Çeshtja e gjakmarrjes nuk asht nji argument i cili shërben për me përcaktue barbarinë e kombit shqiptar …..Kurrkush ma fort se unë,- si nji prelat kishtar,- nuk mund ta denojnë punën e gjakmarrjes në vetvedi…..por mbas Kanunit, I cili asht të shprehunit e shpirtit të Kombit Shqiptar, se çdo vrasje asht e ndeshkueme me dekë…”
>>> Armiku me armë i popullit shqiptar, Mark Milani (1833-1901), që Ishte ballafaquar shumë herë në fronte të luftës kundër shqiptarëve, edhe pse ishte me origjinë Shqiptare, arriti ta dëshmojë të vërteten. Ishte personazhi më armiqësor i përshkruar te “Lahuta e Malcisë”, kujto përballjen me Dedë Gjo Lulin te Ura e Rrzhanicës  ku triumfuan strategët e maleve.  M.Milani në vepren e tij “Shembuj burrërie dhe trimërie …Jeta dhe zakonet e shqiptarëve”.ngre lart cilësitë më të vyera të shqiptarëve:Trimërinë, burrërinë,Besen, nderin, zakonet, traditat…..
 I njihte shqiptarët, nga përvoja në luftë, si njerëz pa stërvitje ushtarake, por të rritur me pushkë në krah, pa përgatitje akademike, por të sprovuem në luftime të vazhdueshme kundër shkjaut. I njohu si luftëtarë, me shpirt sakrifice për mbrojtjen e Atdheut, të cilët  u ngritën si strategë. Kjo e detyroi kundërshtarin të thoshte atë që përjetoi. Ai njihte edhe vëllezërit e vet serbët e malazezët dhe pabesitë e tyre. Në fund të jetës la këto fjalë: “Puno o Serb,o vëlla,  me shqiptarët, së do të fitosh !Trokit në dyert e tyre dhe ato do të hapen .. Puno më besnikëri dhe vetëmohim, mos u mbështet  në shkathtësinë  tënde  dhe as në thjeshtësine  e tyre duke menduar  së mund t’i mashtrosh  lehtë! Ata nuk duhet ta kuptojnë së punon  më tepër  për nderin dhe lavdinë tënde  së sa të tyre !  Nuk  guxon  që t’u japësh  shkas  për t’i ngulur mbi ty njëmijë shikime  për t’i zbuluar  dredhitë  dhe të metat e tua. Ata janë populi I thjeshtë, dhe kur të shohin  tek ti të vërtetën  e pastër,  hidhen bashkë me ty në flakë  dhe në ujë!….përkthyer nga Pjetër Lucaj…
Thëniet e tij në veprën e shkruar hedhin poshtë dashje pa dashje shumë komente të papranueshme dhe tendencioze në fjalorin enciklopedik të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Malit të Zi, duke përforcuar se shqiptarët në Mal të Zi janë autoktonë, dhe pabesitë e shteteve të mëdha dhe egërsia çnjerëzore e fqinjëve e kanë copëtuar, duke ia mohuar gjuhën, tokën dhe historinë.
 Sa I fuqishëm ishte Fishta në fjalimet kur nxirrte në shesh shpifjet dhe krimet e armiqëve, aq i ndjeshëm I butë, I qeshur, I dashur ishte me bashkëpunuesit, me nxënësit, me koleget, me popullin e thjeshtë . Mjafton të përmendësh, angazhimin dhe përgatitjen për fjalimin miqësor me rastin e ardhjes në Shkodër të Asdrenit nga Rumania. Me ftesë nga ministri i arsimit, Ernest Koliqi, Asdreni i shoqëruar nga Lasgush Poradeci dhe të tjerë nga elita intelektuale shqiptare, morën pjesë në shfaqjen e organizuar enkas për mysafirin nga larg, në qytetin e kulturës ( viti 1937) Fjalën e hapjes para shfaqjes e mbajti Fishta, ku përveç fjalëve të ngrohta të mirëseardhjes së mikut të shtrejtë, theksoi peripecitë e popullit shqiptarë, që janë flijue për zhvillimin e idealeve kombëtare, ku ndër të tjerë ngriti lart kontributin e Asdrenit në këte çështje. Oratori Fishta, vlerësoi me admirim popullin e Shkodrës, që nepërmjet Shoqnisë Rozafa, i bënë nderimin e duhur poetit të shquar. Këto fjalë e mallëngjyen aqë shumë Asdrenin sa nuk mundi të nxirrte fjalë nga goja, por duke lotuar e përqafoi përzemërsisht, Atë Fishtën, shprehje e respektit dhe mirënjohjes për mikpritjen e shkodranëve. Ky afrim vëllazëror u përmbyll me këngët e Tefta Tashkos, shoqëruar në piano nga Lola Aleksi. Në takimin me Fishtën Lasgush Poradeci la këte dedikim në librin që i dhuroi: ”Njeriut të Zotit meditans dhe militants, Burrit shqiptar përfaqësonjës më të Madhit epik të shekullit”
>>> Jam munduar të gërmoi në thesarin e artë të Fishtës, por s’ka të mbaruar, sa më shumë të gërmosh aqë më shumë do të nxjerrësh nga ajo minierë Dijesh. Studiusit në vazhdimësi do ta plotësojnë panoramën madhështore shumë dimensionale të eruditit enciklopedist, Atë Gjergj Fishta.
 E kam përmendur arbëreshin F.Crispin më sipër por disa hollësi po i detajoj në këte përmbledhje. Sepse mund të vlejnë për studiusit sepse Giuseppe Crispi, ( xhaxhai i F.Crispit ) shkroi të parën monografi në gjuhën shqipe.
Kush ishte Francesco Crispi (1818-1901) që ndihmoi në hapjen e shkollave në Shqipërinë nën sundimin otoman. Ishte arbëreshi patriot dhe shtetar shumë aktiv në periudhën Risorgimento. Ishte mik i afërt I Giusepe Mazzini, ku u përndoq, si aktiv në revolucionin e 1848, figurë kryesore pranë Giusepe Garibaldi në fushatën e tij në Siçili në lëvizjen për indipendencën, dhe një nga arkitektët e unifikimit të Italisë në vitet 1860.Pas viteve 1870 ishte President I Dhomës së Deputetëve 1877,Ministër I brendshëm, dhe dy herë kryeministër I Italisë (1887-1891), (1893-1896).I pari ministër dhe kryeministër nga Italia e jugut.
 Paraardhësit e tij erdhen në Siçili nga fundi i shekulli 15, pas pushtimit të Shqipërisë nga otomanët,ishin arbëreshet e Greqisë.
Studioi për drejtësi,në Palermo,ku rektor i këtij Instituti ishte Giuseppe Crispi, xhaxhai i tij, i cili shkroi të parën monografi në gjuhën shqipe. Si gazetar shkroi në L’Oreto, ku ngrinte problemin e edukimit të njerëzve të varfër e sidomos të grave që të kenë të drejta të barabarta përpara ligjit. Një ndihmë i dha, Garibaldit të një mijë luftëtarëve, me të cilët zbarkuan në Siçili, kundër qeverisë së Burbonëve 1860. Edhe pse qe një aventurë e rrezikshme, përfundoi me një plebishit. Kjo solli bashkimin e Napolit dhe Siçilisë në mbretërinë e Sardinës që ishte territori i fundit në bashkimin e Italisë në Mars 1861. Ky aksion i guximshëm e bëri me emër dhe e radhiti me katër figurat më të shquara të kombit italian: G.Garibaldi, G.Mazzini, Viktor Emanueli || dhe Camillo Cavour.
Si Italo-Shqiptar.
Mendimi i tij për Shqipërinë: e parasheh si një shtet të pavarur, dhe është kunder Pan-
sllavizmit…. Si njeri me karakter të fortë patriotik dhe shumë energjik, stimuloi dhe intensifikoi marrëdhëniet etno- kulturale midis Arbëreshëve dhe shqiptarëve, hapi shkollën stigmatine në Shkodër 1888 dhe mbante lidhje me Abdyl Frashërin,Thimi Mitko…. Ithtarët e tij duke u nisur se si e kishte filluar jetën, si demokrat liberal revolucionar e kishin përcaktuar:
“Ai u lind si një urë zjarri, dhe vdiq si zjarrfikës “ Si figurë dominante në politikën italiane për disa dekada, ishte përshëndetur edhe nga Giuseppe Verdi si “Një Pariot i Madh.” Francesco Crispi për origjinen e tij shprehet: “Një Shqiptar në gjak dhe në zemër”.

Filed Under: Opinion Tagged With: Albanologjia, Fishta, Pertefe Leka, Shqiptraet

ALBANOLLOGJIA NË BIBLIOTEKAT E FIRENCES

January 11, 2014 by dgreca

SHKRUAN: Ilia S. KARANXHA/ Firenze/

Se çfarë përfaqëson Firencia për kulturën dhe artin italian në veçanti dhe  atë evropian në përgjithësi  është  sot një fakt i mirënjohur në mbarë botën e civilizuar. Provë e gjallë në këtë drejtim  nuk janë vetëm bibliotekat e panumurta të ngritura e të mirëmbajtura prej shekjush nga vetë  fiorentinit,  por edhe ngritja dhe funksionimi krahas tyre të një sërë bibliotekash e institucionesh kërkimore shkencore të huaja me karakter umanistik nga shtete apo universitete që mbahen sot ndër më të zhvilluarat në botë. Si të thuash në djepin e kulturës evropiane këto shtete apo institucione ballafaqojnë dhe zhvillojnë kulturrën e tyre shkencore umanistike.

Mes këtyre institucioneve e bibliotekave jo-fiorentine mund  të  kujtojmë këtu  Institutin  Universitar Evropian  të ngritur qysh nga viti  1976;  Instititutin gjerman mbi historinë e artit (Kunsthistorisches Institut)  të themeluar  më 1897;  bibliotekën  Berenson në Villa Tati-Firence të  bashkuar  qysh më  1961 si  pjesë e  Universitetit të  Harvardit(ShBA); bibliotekën Bill Kent pranë  Monash University Prato Centre që ruan një fond të pasur librash mbi historinë e artit që vijnë nga  Warburg Institute i Londrës;   British Institute i Firences i  themeluar  më 1917 nga një grup studiuesish që jep  një kontribut të shquar në promovimin e kulturës angleze për italianët dhe asaj italiane për anglezët;  bibliotekën e  Instituti Universitar Ollandez mbi kulturën e artin e Vëndeve të Ulta; shoqatat Itali-Rusi e Itali-Hungari me bibliotekat e tyre përkatëse e kështu me radhë edhe shumë  bibliotka të tjera të huja më të vogla.

Ja pra në këtë arqipelag të panumurt  bibliotekash fiorentine e jo-fiorentine  Shqipëria, shqiptarët apo gjuha shqipe a  kanë  ndonjë vend në atdheun e Dantes, Petrarkës, Bokaçios apo Koluçio Salutatit?

Në një vizitë turistike që bëra  shumë vite më parë në shtëpinë muze të Dantes gjeta  të ekspozuar  në vitrinat e tij edhe variantin shqip të “Komedisë hyjnore” të  shqipëruar nga Pashko Gjeçi. Ajo ishte vendosur aty mes përkthimeve më të mira që i ishin  bërë në harkun e shumë shekujve kësaj vepre me famë botërore.  Ky fakt do të më sillte  ndërmënd  portretet më të hershëm të Pirros së Epirit, Mikele Tarkanjotës apo Skëndebeut që ruheshin prej shekujsh  në Uffizi për të cilat jemi mësuar t’i konsiderojmë si  origjinale.  Do më bënte të kujtoja simfoninë  “Skënderbeu” të  Vivaldit(1678-1741 që u lojt në pranverën e vitit 1718  me  një sukses aq të madh, me rastin e  inagurimin të  teatrit në rrugën Pergola të Firence, sa vuri në zili edhe sienezët që të organizonin edha ata çfaqen e kësaj sinfonie  me qëllim që të mos ndjeheshin më poshtë se fiorentinët.  Do më kujtonte afreskon e madhe të Bernardo  Poccetit(1548-1612) në Salla Bona -Palazzo Pitti ku pasqyrohet pushtimi i Prevezës në Shqipëri nga fiorentinët  më 3 maj 1605. Do më kujtonte skluptorin e shquar fiorentin Romano Romanelli(1882-1968) jo vetëm për monumentin e tij të bukur të Skënderbeut të ngritur në Romë me gjykimin e miratimin e njëzëshëm të intelektualve  të shquar fiorentinë por edhe për të gjitha monedhat  shqiptare me një cilësi të lartë që ai derdhi  gjatë periudhës së  Zogut. Do të më kujtonte vitet shumë intensive që rilindësja  jonë më e shquar Dora D’Istria kaloi këtu në Firence deri në momentet e fundit të jetës së saj.  Do më kujtonte arqitektin e shquar po ashtu  fiorentin Gherardo Bosio (1903-1941) prej të cilit trashëgojmë edhe sot e kësaj dite planimetrinë e të gjitha godinave të ngritura në qëndrën e Tiranës nga ministritë deri tek univesiteti. Apo krijimin e të parës hartë me kufijtë politikë të Shqipësisë në Institutin Gjeografik Ushtarak të Firences fill mbas konferencës së Londrës(1913). Pa folur këtu për arkivin e këtij institucioni që ruan me mijara harta topografike, rilevime gjeodezike apo foto aerostatike të kryera mbi teritorin Shqiptar apo atë ballkanik të cilat vazhdojnë të ruajnë një rëndësi të veçantë për Shqipërinë.

Nuk do të ishte pa interes të kujtonim po  këtu se si fiorentinët,  për të  nderuar e përjetësuar në një fiksion kinematografik politikanin, shkrimtarn, mecenatin e umanistin më të famshëm të rilindjs italiane e fiorentine Lorenzo de  Medici(1449-1492) të ashtuqojturin  “il Magnifico”,  zgjodhën aty nga vitet 1930 më të madhin e shqiptarve aktorin me famë botërore  Aleksandër Moisiun.

Ja pra mjaft  pikënisje ugurmirë krenarie. Thjesht  një arsye më shumë  që të nxit  për të gjyrmuar se çfarë lidhje të tjera  mund të ketë pasur mes Shqipërisë dhe Firences? Çfarë pasurish albanollogjike fshihen në biblotekat e muzeumet e  këtij qyteti ?  Dy pyetje që integrohen tek njëra tjetra ndërthuren me njëra tjetrën e kompletojnë njra tjetrën tek shikojmë të projektohet  qysh nga kohët më të lashta  të etruskëve e deri në ditët tona një histori fiornetine e Shqipërisë e paralel me të një pasuri e pamasë albanollogjike e shpërndarë dhe ruajtuar me kujdes në qindra biblioteka e muzeume të Firences që prej shekujsh nderojnë këtë qytet në të gjithë botën.

Kështu edhe pse Shqipëria  në kryeqëndrën  e Toskanës (“e toskëve” do të bërtiste  dikush i dalldisur pas trasformimeve etimollogjike) nuk ka një institut apo bibliotekë albanollogjike që në portën e saj të mbante një pllakatë me një  mbishkrim të tillë, aq të dëshëruar  për të gjithë shqiptarët, ajo prapë se prapë ekziston. Eksizton në përmasa e temtika të  larmishme të tilla sa që mund të ballafaqohet denjësisht me institucionet e bibliotekat albanollogjike  më të mira të Shqipërisë  e të botës  në pikpamje numerike e cilësore  të fondit librar e arkivistik.

Një histori fiorentine të Shqipërisë mund ta nisim  me antikitein. Me debatin se kush janë etruskët dhe gjuha etruske. Pra dikush pretendon se e ka zgjidhur misterin etrusk, dikush deshifron gjuhën etruske dhe e quan atë një gjuhë të gjallë (lingua viva) duke gjetur paralelizma me gjuhën moderne shqipe e të tjerët  që i mohojnë këto cfilitje.

Por këtë  histori  fiorentine  të shqiptarve e  Shqipërisë mund ta shikojmë edhe kur Petrarka në vitet 1341-1343 përfundonte variantin e parë të veprës së tij mbi Burrat e Shquar (De viris illustribus) ku mes të tjerve do trajtoheshin edhe Pirroia i Epirit dhe Aleksandri i Maqedonisë.  Dy kode dorëshkrim që ruhen sot në Bib. Laurenziana të Firences përmbledhin këtë vepër të Petrarkës e cila do t’i shërbente pak më vonë edhe  princit Francesco nga Carrara (?-1388) të bënte zbuklurimin e pallatit të tij në Padova pikërisht me këta burra të shquar.   Në vazhdën e Petrarkës dot të shkonte edhe autori i  famshëm i  Decamoroni-t  fiorentini  Giovanni Boccaccio kur shkrojti veprën tjetër të tij  Fataliteti i burrave të shquar (De casibus virorum illustrium-1356-1360). Këtu zunë vënd mes të tjerve  Alessandri I, (Mollosi) Mberti i Epirit,  Olimbia dhe Pirroia i Epirtit vepër e cila pati një përhapje të gjërë në Evropë dhe shumë kode dorëshkrim  të saj u zbukuruan me miniatura nga më të bukurat të  kësaj gjinie.

Me Pirron dhe Aleksandrin e Madh  do të merej edhe  umanisti fiorentin Lino Coluccio Salutati (1331-1406)  i cili në veprën e vet  De origine civitatis Florentiae et eiusdem famosis civibus (Mbi  origjinën e qytetit të Firences e qytetarët e saj të famshëm) do t’i shikonte ata si strategë të mëdhenj që u mundën apo që u tejkaluan nga fuqia e Romës. Në Firence, njëlloj si në Padova,  një sallë (Aula Minore) në Palazzo Vecchio,  qysh në atë kohë pallati  komunal i Firences,  do të zbukurohej me figurat e këtyre personave të shquar.

Në fillim të shekullit që sapo kaluam studiuesi me origjinë rumune Nicola Jorga lexovi në bibliotekën Medicea-Laurnziana  në një kod  dorëshkrim të kopjuar nga Ëngjëllorët e Drishtit një shprehje në gjuhën shqipe që sipas të gjitha ngjasave duhej t’i takonte kohës të Skënderbeut dhe për më saktë vitit 1462. Publikimi i kësaj gjetje më 1915  u cilësua prej të gjithëve me rëndësi të veçantë linguistike e historike. Fakti  ngjalli një euforizëm të jashtëzakonshëm jo vetëm mes atdhetarve shqiptarë por në mbarë botën akademike bile për shumë vite me radhë.  Një bibliografi e pamasë u prodhua rreth  asaj që duhej të shënonte pikënisjen e gjuhës shqipe e që shumë shpejt hyri të bënte pjesë në të gjitha tekstet shkollore me emëtimin “formula e pagëzimit.” (Shih: I. Karanxha: Barleti apo Beçikemi? Një pështjllin në shkencën shqiptare.  Tiranë 2010, ff. 236.241 )Shumë linguistë të shquar u ngatëruan për shkakun e vetëm se ajo u trajtua në mënyrë të veçantë,  e shkëpur nga konteksti ku kishte zënë vend dhe pa  asnjë vlerësimin kritik të dokumetave të ndryshme që ishin kopjuar aty. Nga ana tjetër në atë kohë  nuk njihej sa duhej as veprimtaria falsifikuese e familjes  Ëngjëlli që cfilitej  të nxirte  në pah para shqiptarve një lavdi të paqënë. Sidoqoftë sot entusiazmi mbi këtë tekst shqip,  që i përket  në realitet mezit të shekullit XVI,  duket se është shteruar dhe fakti që kodi Ashb1167 i Laurencianës nuk u bashkua me veprën e Buzukt me rasrin e 100-vjtorit të pavarsisë në Bibliotkën Kombëtare të Tiranës  tregon se studiuesit e sotëm shqiptarë janë më të kujdesshëm.  Megjithëtë ka rëndësi të kujtojmë këtu se debati për primatin në kulturën shqiptare, edhe pse në një formë jo shumë ortodokse, kishte filluar qysh në hapet e para të saj në fillim të shek.XVI

Kështu paralel me zanafillat e një historie fiorentine të Shqipërisë e shqiptarve zhvillohet edhe ajo bibliografike që siç e pohuam më sipër ka përmasa të jashtëzakonëshme e të krahasueshme me një Institut albanollogjik.

Për të hedhur  sa më shumë dritë mbi këtë  pasuri  albanollogjike  fiorentine të çmuar  për gati 8 vjet me rradhë  gjyrmuam  të gjitha bibliotekat e Firences e  rezulatat e kësaj pune  nismëtare  kanë zënë vend në një vepër me karakter bibliografik dhe biografik  nën titullin  “Albanollogjia në bibliotekat e Firences” e cila  përmbledh më shumë se 20.000 referenca bibliografike. Në një farë mënyre edhe një lloj biblioteke  virtuale e shkencës albanollogjike në qytetin e Firences.

Firenze  19.VIII.2013

 

 

 

 

 

 

Filed Under: Kulture Tagged With: Albanologjia, e Firences, Ilia S Karanxha, ne Bibliotekat

Artikujt e fundit

  • SERBIA SULMOI KOSOVËN ME BANDA KRIMINALE
  • Aleksandër Xhuvani drejtor dhe autori i teksteve në Normalen e Elbasanit
  • Shqiptarët në New York kryen homazhe në nderim të heroit të Kosovës Afrim Bunjaku
  • NY Vigil Tribute to Officer Bunjaku
  • 150 VJETORI I LINDJES SË HASAN PRISHTINËS, NJË NGJARJE QË TEJKALON KUFIJTË KOHORË E HAPËSINORË
  • KALENDAR Kur Papa Pali III merrte nën juridiksion papal, Urdhrin e Jezuitëve
  • SHKOLLA SHQIPE E MICHIGANIT, GJUHA DHE IDENTITETI KOMBËTAR I SHQIPTARËVE NË AMERIKË
  • Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, është takuar me Ambasadorin e SHBA-ve në Kosovë, Jeffrey Hovenier
  • Shtatori është dhembja dhe krenaria jonë, kujtimi për masakrën e Deliajve në Abri
  • KLARA  KODRA,  STUDIUESE  E  LETËRSISË  ARBËRESHE
  • Pyetje
  • Shqipëria po shitet, shqiptarët  rrijnë e vështrojnë
  • SERBIA – PROBLEM I BALLKANIT DHE JO ZGJIDHJE E TIJ
  • IL PICCOLO DI TRIESTE (1912) / FALË MARK KAKARRIQIT ARRITËM TË INTERVISTONIM NË QYTETIN TONË ISMAIL BEJ QEMALIN, PARA SE KY I FUNDIT TË NISEJ PËR TË SHPALLUR PAVARËSINË E SHQIPËRISË
  • Afrim Bunjaku, in memoriam…

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT