Pertefe Leka – Dielli

Dr. Jakov Milaj personalitet i shquar në studimet historike,etnografike dhe antropologjike

March 25, 2021 by dgreca

Nga Pertefe LEKA/ Dr. Jakov Milaj një figurë shumë dimensionale, erudit I njohur në botën intelektuale shqiptare me studimin e tij “Raca Shqiptare”. E kam njohur në vitin 1993, kur erdhi në Tiranë I ftuar nga Znj. Drita Ivanaj në Konferencën Përkujtimore, kushtuar Prof.Dr. Mirash Ivanajt, figurë madhore e Arsimit Kombëtar, dhe ” Martir i Demokracisë”. Dr. Milaj mbajti një fjalim të gjatë nga kujtimet e tij për mësuesin e tij të nderuar dhe Drejtorin e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër, Prof.Dr. Mirash Ivanaj. Fjalimi publikohet për herë të parë, marrë nga dorëshkrimi i imet, por shumë i bukur e me estetikë, në 10 fletë të bardha ,pa vija, shkruar nga një 83 vjeçar. Përveç këtij dorëshkrimi, me shumë vlerë për arsimin , Zoti Milaj dërgoi me fax edhe një biografi të shkurtër për B.Merxhanin, si bashkudhëtar në mergim me M. Ivanajn ,ku sqaroi shumë enigma rreth jetës së Merxhanit në Shqipëri. Dr. Milaj në atë mbledhje u nderua në podium përkrah bashkëvuajtsve ,Pjetër Arbërorit,Osman Kazazit …dhe Ministrit të Arsimit Z. Xh, Teliti, Z. V. Minarolli …Gezimin më të madh e mori nga shokët e tij, bashkënxënës të Gjimnazit ,edhe ata të moshuar , që i erdhen nga Shkodra të organizuar nga Prof. Dr. Mentor Quku.Me rastin e 110 vjetorit të lindjes një biografi e shkurtër :
Dr. Jakov Milaj ishte Lindur me 25 Mars të vitit 1911 në Fier. U shkollue në Gjimnazin e Shkodrës. deri më 1931.Ka drejtuar shoqatën kulturore “Besa Shqiptare” kur ishte student në këte Gjimnaz.Punoi si mësues në qytetin e lindjes, sekretar komune në nën/prefekturën e Kolonjës; redaktor në organe të ndryshme të shtypit ; si të Vatra e Timo Dilos dhe në “Përpjekja Shqiptare “ e Branko Merxhanit “. Dr. Milaj shkruante artikuj në fushën historike,etnografike,antropologjike,….Në vitin 1934 i është dhënë e drejta e studimit në Universitetin e Torinos për Veterinari. Atje i forcoi edhe me shumë lidhjet me Migjenin ,të cilit i qëndroi pranë deri në momentet e fundit të jetës.I ndërpreu përkohësisht studimet Universitare në vitin 1935, sepse mori pjesë në Kryengritjen e Fierit, ku denohet me burgim të përjetshëm.Pas ndërhyrjes të organizmave ndërkombëtare, do të falej dhe shkoi në Itali për të vazhduar studimet e lëna përgjysmë.Në ditët më kritike të Migjenit ishte pranë tij dhe motrës në Sanatoriumin e Tore Feliçes prej nga solli edhe fjalët e fundit të mikut të zemrës dhe disa nga dorëshkrimet e fundit të Migjenit. U kthye në Shqipëri më 1939 pas diplomimit me resultate të larta.Punoi në institucione zyrtare dhe në qeverinë e Maliq Bushatit për pak kohë si Ministër i Bujqësisë .U largua shpejt nga kjo detyrë duke dhënë dorëheqjen , sepse kërkoi që pyjet tona të ishin nën kontrollin Shqiptar dhe jo të milicisë Italiane. Pas çlirimit vazhdoi kalvarin e vuajtjeve .Në vitin 1945 arrestohet ,pas burgimit internohet së bashku me familjen në Shtyllas të Fierit dhe më vonë punoi për të mbijetuar dhe jo atje ku i takonte për progresin shqiptar. Vlen për t’u përmendur kryevepra e tij ,” Raca Shqiptare” botuar në vitin 1944. Kjo vepër është e para monografi e shkruar nga një autor Shqiptar, për të cilën Dr. J. Milaj shkruan të parathënia: “Të përgatitësh një studim anthropologjik e historik pa qenë as anthoprolog as historian duhet të keshë shumë guxim. E këte guxim e mora pse desha të plotësoj me sa që e mundur një nevojë të madhe shpirtërore, një mungesë që duhet ta ketë ndjerë shqiptari : Njohjen e vetvetës……Thesari më i çmuar i një shteti nuk përbëhet prej pasurisë së tokës e të nentokës së tij dhe prej mundësive të zhvillimit ekonomik, por prej njerëzve që Ai shtet mban në gji, prej shpirtit që i jep gjallëri këtyre njerëzve, prej gjakut që qarkullon nepër venat e tyre………Ky studim Nuk është bërë për t’u marrë me racizëm në kuptimin politik-filozofik …..Qellimi i hartimit të kësaj vepre ka qenë që të nxjerrë në shesh disa të vëteta , gjerë më sot të panjohura mbi racen tonë dhe t’u jap shkas atyre që e ndjejnë veten të Zotin për t’u marrë më tepër me biologji e antropologji …….Populli Arbëror ka një origjinë të vetme e të përbashkët, është autokton në të gjitha viset ku banon sot…….Njësia e racës duhet të ketë rendësi të madhe për kombin tonë , pse nga kjo rrjedh diçka e rëndësishme: divergjencat mendore e shpirtërore ndërmjet shqiptarëve duhet të jenë shumë të vogla, aspiratat kombëtare të përbashkëta…….Jemi të gjithë bij të një race të vetme, jemi vëllezër; shpejt do t’i njohim gabimet që kemi bërë e do t’i kërkojmë ndjesë shoqi shojt, Gjaku ujë s’bëhet……. Qellimi i kësaj vepre ka qenë, që lexonjësi i thjeshtë të nxjerrë disa të vërteta rreth racës së tij,të dijë së midis tij dhe atyre që flasin një gjuhë me te nuk ka asnjë ndryshim gjaku e pra ta njohë Shqiptarin që prej Mitrovice e gjerë në skajin më jugor të Çamërisë si vëllanë e vet” .Janar 1944, J.Milaj. Shembulli më i lartë që i përgjigjet këtij studimi ishte Nënë Tereza e cila edhe pse larguar prej vendit të origjinës , pohon me krenari :”Me gjak jam shqiptare,me nështetësi indiane,jam murgeshë katolike” .Është një mësim për të gjithë sot,kur bota shqiptare është më e vetëdijshme për autoktoninë dhe vetëdijën kombëtare , të shpresojmë që të realizohet sa më shpejt në Evropën e Bashkuar, siç e thotë Dr. Milaj “Populli Arbëror ,me një origjinë të vetme”.Fjala e mbajtur në Konferencën Përkujtimore kushtuar Prof.Dr. M. Ivanajt.23 Shtator 1993 me rastin e 40 vjetorit të vdekjes.

***

Jakov Milaj për M.Ivanajn

Nga fjala e mbajtur me rastin e 40-vjetorit te vdekjes se Prof.Dr.Mirash Ivanaj.

Shtator 1993, ne pallatin e Kongreseve Tiranë

E nderuar Zojushë, të nderuar Zonja e Zotërinj

Eshte e rregullt qe ndokuj qe vjen nga larg,t’I urohet mireseerdhe! Dhe ne sot kështu duhej të vepronim ,dhe bashkë me urimin t’I kujtonim patriotës tonë të nderuar, Zojushës Ivanaj,dy vargje të poetit tonë Çajupi:

Ku më duket balta më e ëmbël se mjalta!

Në Shqipëri!

Por sot rasti është i veçantë.Bashkë me urimet e përzemërta duhet të kujtojmë edhe diçka të hidhur : jemi mbledhur që të nderojmë edhe 40-vjetorin e vdekjes të mësuesit tonë të shkëlqyer Dr.Mirash Ivanajt,njërit nga pedagogët më të mirë e një nga patriotët më të mëdhenj që ka nxjerrë Arbëria jonë.Ky është ungji i zojushës Drita që na ka nderuar.Unë kam patur fatin të kem qenë për 5 vjet nxënës I tij.Jam edhe një nga nxënësit më të vjetër që Ai ka nxjerrë (po mbush afër 83 vjeç).Dhe prandaj ju lutem të mos mërziteni nga ky fjalim,ndofta pak i gjatë,që ka të bëjë me kujtimet që unë kam për të përmendur.

Kanë kaluar plot 62 vjet nga koha kur kam marrë maturën e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër.

Përshtypja e parë që të lë një njeri kur e sheh në fillim është paraqitja e jashtme.Drejtorit të cilit iu paraqita në shtator të vitit 1926 ishte madhështor.Të linte përshtypjen e malësorit nga e kishte origjinën.Megjithëse i ri, dukej pak i kërrusur,ndofta pse të shumtën e kohës e kalonte mbi libra,duke studiuar.

Ishte tepër i thjeshtë në sjellje e në veshje. Dukej sikur ishte I ashpër me nxënësit,kurrë,përkundrazi ishte shumë I dashur.Ndiqte me interes përparimin e tyre.i qortonte ndonjë herë të dobëtit por nuk përtonte të afronte e të këshillonte edhe të aftit dhe t’I nxiste këta që të ndihmonin,por siç e thonë tashi,t’I mirrnin në patronazh,ata që ishin më prapa.

Në vitet e para të krijimit të Gjimnazit Shtetëror të Shkodrës,shumica e pedagogëve nuk ishin aq të aftë,pse disa vetëm shkolla të mesme në gjuhë të huaja kishin mbaruar.Ndonjëherë mungonin edhe mësuesit e përgatitur qoftë edhe gjysmakërisht për ndonjë lëndë.Atëhere mësimin e tyre e merrte përsipër, vetë Drejtori.Sado që në fakultet kishte studiuar filologji e jurisprudence,në klasa të ndryshme

Ai jepte,ku filozofi,ku histori,ku latinisht ose greqishte të vjetë,ku fizikë edhe matematikë.

Një profesor matematike Anton Deda,thoshte se Drejtori është më I aftë se unë,për të dhënë edhe lëndët e ndryshme e të matematikave në të cilat unë kosiderohesha kompetent.

Kishte pak miq në Shkodër dhe rrallë e shikoje nëpër kafe,vetëm kur i vinte nga Tirana i vëllai,juristi Dr.Martin Ivanaj ose zbriste nga mali e motra,një grua trupmadhe si vëllezërit,e veshur me kostum karakteristik të mbi Shkodrës,Ai me këta shetiste në rrugë të madhe dhe pinte birre ose ndonjë pije tjetër në Kafen Adriatik,(Kafja Madhe )

Që ishte në atë kohë kafja më e mirë e qytetit .

Përjashtim bënin ditët e garave sportive, në të cilat Gjimnazi I Shtetit rregullisht fitonte ndaj shkollave të tjera.Këta gara I kushtonin shumë drejtorit tonë,pse ky do të shpenzonte nga xhepi I tij për të blerë disa nga veglat sportive më të nevojshme,si litarë,topa etj.për të cilat deri në mbarim të vitit shkollorë 1927-1928 nuk sigurohej asnjë fond nga shteti;pse pastaj në mbarim të garave,nga gëzimi ai do të shtronte një darkë për të gjithë profesorët dhe do të paguante vetë për të

Gjithë.

Pengesë e madhe për zgjërimin e shpejtë të shkollës tonë ishte fanatizmi fetar që ndrydhte shpirtërat e myslimanëve dhe të katolikëve.Ndërsa për katolikët u desh kohë që të afrohen me shkollën laike,për muhamedanët puna qe më e lehtë.Këte e ndihmoi një koinçidenë që unë e pata dëgjuar

Edhe kur isha nxënës në Shkodër,edhe nga goja e një miku

Serioz të Drejtorit nga goja e Demir Vilës me të cilin kishim qenë bashkënxënës në Romë.

Kur në qershor të vitit 1924,kryengritësit u futën në Shkodër,Ivanaj si kundërshtar I tyre,la shtëpi e katandi dhe iku rrëmbimthi vetëm me rrobat e trupit,në Mal të Zi,u vendos në Podgoricë.Pas disa ditësh, një komision i ngarkuar nga prefektura erdhën për të sekuestruar mallin e të arratisurve politikë, hynë në dhomën e tij dhe, për çudi gjetën te krevati,Kuranin.

Anëtarët myslimanë të komisionit mbetën të shtangur nga kjo e papritur dhe ngulën këmbë që teshat e tij të mos preken.Nga kjo u detyruan të tërhiqen edhe anëtarët e tjerë.Dolën nga dhoma,e vulosën derën me dyll,kur u kthye Mirashi pas gjashtë muajsh,I gjeti të paprekura teshat e pakta,librat si dhe Kuranin nën jastëk me një fletë që kishte përkthyer vetë kur u largua nga Shtëpia.

Shënimet që mbante nga leximi I kuranit ishin për të parë ndikesën që kishte patur e drejta romake në sheriatin.

Kjo ngjarje bëri bujë në gjithë Shkodrën dhe të gjithë myslimanët filluan ta adhurojnë.Kur Mirash Ivanaj mori drejtimin e Gjimnazit të shtetit,shumica e tyre i dërguan fëmijët me dëshirë të madhe për t’u edukuar nga ky dijetar që “kishte lexuar edhe Kuranin”…Dhe filluan të zbatojnë pa nguruar porositë e tij.

Kur unë shkova për herë të pare në Gjimnazin e Shkodrës (1926),nxënësit mbanin në kokë,edhe gjatë orës së mësimit fesa të zezë.

Në shtator të vitit 1927 ,Drejtoria para fillimit të regjistrimeve ngjiti në hyrje të shkollës një urdhër me këte përmbajtje:

“Të gjithë nxënësit që dëshirojnë të regjistrohen në Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh se në klasë do të qëndrojnë pa kësulë në kokë”Asnjë nuk e kundërshtoi këtë kusht.

Pushimet javore ishin të gjata në shkollën tonë.

Veç së dielës,ditën e mërkurë dhe ditën e premte bëheshin vetëm nga tri orë mësim,për arsye të ditës së pazarit dhe të festës javore myslimane.Për të kufizuar pushimet,në fillim të vitit shkollor 28-29,varet një shpallje tjetër në derën e shkollës:”Nxënësit që dëshirojnë të ndjekin Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh se të premten mësimet do të zgjasin gjithë ditën.Si për çudi asnjë nxënës nuk nguroi të regjistrohej.Natyrisht, evolucioni i mendjes ndaj kulturës bënte punën e vet,por besimi në ndershmërinë,seriozitetin

e patriotizmin e udheheqësit të këtij institucioni pat shumë rëndësi për të bindur popullaten se rruga që ndiqte ai ishte

e vetmja rrugë për përparimin e njerëzve.

E gjithë puna që ka kryer Mirash Ivanaj në shkollë ka qenë punë patriotike,për patriotizmin e tij flasin edhe këto dy fakte:

Me 28 Nëntor 1927 ,nga nxënësit e Gjimnazit tonë u bë demostrata kundër Bankës Kombëtare pse në ballkonin e saj Flamuri ynë ishte vendosur në krahun e majtë,kurse flamuri i huaj në të djathtë.Ky gjest përbuzës i të huajit ndaj nesh,ngriti peshë zemrat e gjithë të rinjve.Policia, sa pa studentët që filluan demostratën, njofton menjëherë drejtorin që të marri masa. Drejtori na thërret që të hyjmë në shkollë.Kur ne mbushëm korridorin e katit përdhes Ai hipën në këmbën e parë të shkallës dhe na flet me butësi.Tregon se autoritetet e kishin njoftuar se ne kishim filluar një demonstrate kundër bankës.Drejtori na thotë:

Se detyra e parë e nxënësve ishte që të shikojnë mësimet. Dhe përfundon me këto fjalë të buta “Ju tani jeni të rritur,e kuptoni vetë të mirën e të keqën e vetës e të Atdheut,ju këshilloj ,që të shihni mësimet.Ju e dini vetë si të veproni “

Këto këshilla na u dukën më shumë se aprovim,shtytje për veprimin tonë.Nga shkolla dolëm më të vendosur .Pas dreke

Demostrata vazhdoi më e ashpër si dhe në mbarim të saj,policia arrestoi nja 20 vetë nga shokët tanë më të rritur.Të nesërmen shumica u liruan dhe mbetën në burg

Vetëm 6 gjashtë vetë,të gjithë pa përkrahje.Për ushqimin dhe fjetjen e tyre Drejtori interesohesh shumë.Merrte ushqime dhe shtresa nga konvikti,megjithëse vetëm dy prej të arrestuarve ishin konviktorë,shkonte për natë në qeli ku ishin vendosur ata dhe i këshillonte të hanin mirë,të mos ftoheshin dhe të mbanin gjakftohtësi.

Një javë më vonë,në mbrëmje,kur kishim mbaruar mësimet e pasdrekës,drejtori i zymtë në fytyrë,na mbledh në korridorin e shkollës dhe na liron, pa bërë asnjë koment, për telegramin e ministrit të arsimit, me të cilin njoftohej se gjashtë nxënësit e arrestuar përjashtoheshin nga shkolla përgjithmonë.Të përjashtuarit i mblodhi në drejtori dhe u komunikoi urdhërin epror.Sipas fjalëve që na treguan gjashtë shokët midis të tjerash, Ai u tha :”Demostrata verteton se ju dhe shokët tuaj nuk jeni vetëm nxënës të mirë,por edhe patriotë të gatshëm për sakrifica”

Me këmbënguljen e Drejtorit, të dënuarit pas sa kohe u falen

dhe me përjashtim të njerit të tjerët rifilluan mësimet.

Një fakt tjetër ishte ky; Në pranveren e vitit 1929 ,me urdhër të drejtorit,Prof.Gabriel Meksi na mblodhi ne, 5-6 nxënës ortodoks të gjimnazit dhe na këshilloi që të përgatisim një kor të vogël për të psalur shqip të Premten e Madhe dhe ditën e Pashkës në kishën e qytetit e cila ishte slave.Ne nuk dinim, por dy shokë që i dinin mirë këto punë, na ndihmuan

të përgatiteshim dhe vajtimet e përmivarrëshme nuk shkuan keq.Por mesha e Pashkëve bëhej në mesnatën e të nesërmes.Për të dale natën nga konvikti duhej leja e drejtorit.Për fat të shtunave Ai vinte në internat dhe unë si më i madhi i kërkova autorizimin për të shkuar në kishë.E aprovoi me gjysmë zëri kërkesën time;por pak më vonë më nxori nga salla e studimit dhe vetëm për vetëm më tha me zë të ulët:”Po të flas ty se je më i madhi dhe mund të më kuptosh,ku do të arrijmë ne,në qoftë se ortodoksët,katolikët,myslimanët do të shkojnë secili më vete,në kishë e xhami për Pashkë e Bajram.A mund të ndërtohet Shqipëria kur edhe ju të rinjtë, që jeni shpresë e të ardhmes,mendoni dallimin fetar e jo bashkimin?!

Kur unë iu përgjegja se asnjëherë nuk i kishim kërkuar leje për të shkuar në kishë,por sonte e bënim këte pse ishte rasti I korit të vajit që do të thoshte ato pak lutje shqip gjatë meshës sllavishte,Atij i qeshën sytë dhe ma ktheu menjëherë: Ah,po,po ! Më kishte dalë fare mendsh kjo çështje.Të shkoni, të shkoni! Dhe në qoftë se keni nevojë, më thërrisni edhe mua, se jam gati t’ju ndihmoj….

Drejtori ka qenë vetë nismëtari për formimin e shoqërisë ‘Besa”.Ai e shihte se si ishin organizuar prej françekanësh e jezuitësh. E kuptonte se nxënësit e Gjimnazit të Shtetit përbërë prej feshë të ndryshme dhe krahinash të ndryshme,kishin nevojë për një organizatë të rinjsh ku të mirreshin me kulturën,me sportin, me problemet e kohës,mbi të gjitha të forconin bashkimin.Për t’ia arritur qellimit ftoi në drejtori disa nxënës të cilët hartuan statutin e shoqërisë dhe kësaj i vunë emrin “Besa Shqiptare.” Drejtori u kënaq shumë me këte emër dhe,midis tjerash na tha:Besa është karakteristikë vetëm për popullin tonë.Të huajt nuk gjejnë fjalë të sakta për të përkthyer këte nocion në gjuhën e tyre

Prandaj edhe ata janë të detyruar të shënojnë në vokabulin “Besa”në fjalorët e tyre.Ne e zgjodhëm Drejtorin Kryetar Nderi.

U largua nga Shkodra e shkoi në Tiranë për të jetuar me të vëllanë,Martinin,por gjurmët e Mirashit mbetën të pashlyeshme.Ai linte një shkollë shumë më të madhe nga ajo që e gjeti dhe me personel më të aftë .Brenda 6-7 vjetësh numri I nxënësve ishte katërfishuar dhe përbërja kishte ndryshuar si nata me ditën.Më pare thuajse të gjithë nxënësit ishin myslimanë;tashi ishin shtuar dhe vazhdonin të shtoheshin edhe katolikët të cilët vazhdonin të braktisnin shkollat e vjetra. Gjatë kohës që punonte Ai në Shkodër,dolën nga shkolla tri matura të degës pedagogjike dhe dy matura të gjimnazit.Kjo ishte kënaqësi e madhe për te.

Unë pata fatin ta shoh drejtorin disa herë edhe në Kryeqytet vetëm ose me bashkënxënës të tjerë.E therrisnim Zoti Drejtor, megjithëse kur u largua nga Shkodra,Ai pati poste më të rëndësishme: më pas profesor,ministër arsimi,deputet dhe Kryetar i Këshillit të Shtetit.

Na priste me shumë përzemërsi në një dhomë të madhe, mbushur me libra të sistemuara mirë.Na pat bërë përshtypje biseda e tij.Ne kujtonim se Ai nuk dinte të qeshte kurrë,kurse Ai përkundrazi,ishte gjithnjë buzagas sidomos kur fliste për ndonjë ngjarje të kaluar ose na kallxonte ndonjë anekdotë.

Me 1936 pat rënë disa herë fjala me te për kryengritjen e Fierit. Ai pyeste për hollësira rreth saj,dhe i vinte mirë që pati mjaft arsimtarë pjesëmarrës,pse sipas mendimit të tij, edukimi i brezit të ri kishte rënë në duar patriotësh.Veç më shumë se një herë pat shtuar :”Po ku u gjetën ata pleq për të drejtuar një kryengritje që kërkonte udhëheqës të rinj e të vendosur?”

Kur bisedoja me këte njeri,unë pyesja veten: si është e mundur që një personalitet i regjimit të Zogut,pak muaj më parë ministër arsimi,e tani Kryetar i Këshillit të shtetit,të shfaqi mendime të këtilla? Dhe përgjigjja më dukej e qartë. Mirash Ivanaj nuk ka qenë asnjëherë njeriu i Zogut.Ai i njihte mirë të metat e këtij,por bashkëpunoi me te për të realizuar ëndrrën e tij të vjetër, laicizmin e arsimit.

Shokët që e patën parë me sytë e tyre më patën thënë:”Para

7 Prill 1939 Mirashi pat braktisur zyrë e bibliotekë dhe qe bashkuar me turmat e popullit që demonstronin kundër fashistëve dhe bashkë me ta patën thirrur “Duam pushkë,duam pushkë!”

Këtu del sheshit patriotizmi i drejtorit tonë.

E megjithë këto ndjenja e dëshira,ai qe I detyruar të ndiqte

Karvanin mbretëror dhe të arratiset në Turqi sepse e njohu më mirë si bashkëpunonjës që kishte drejtuar regjimin e Zogut.Ndërsa Mbreti vetë u largua nga Stambolli dhe shkoi nepër Evropë, ata që mbeten morën arin nga valixhet për të blerë çifligje nepër Anadoll dhe për të bërë tregti.Mirashi mbeti pa dhet are në xhep.Kur iu sëmur i vëllai, qe i detyruar të shesë një dhëmballë ari për t’I blerë ilaçet.

Për funeralin e të vëllait,meqenëse asnjë nga bashkëpunëtorët nuk e ndihmoi. Ai qe I detyruar t’I drejtohet

Bashkisë së Stambollit dhe kjo e çoi në varr Martinin si të gjithë varfanjakët.

Kthimi i Mirash Ivanajt në Shqipëri ishte një tjetër akt I tij patriotik Ai dëshironte t’I shërbente prap Atdheut.

Por Atdheu i tij i udhëhequr tashi nga komunistët nuk e ndjente nevojën e tij.Prandaj e burgosën, e torturuan sipas zakonit,dhe Ai mbaroi në dorë të operativit, gjithmonë i burgosur.

I përjetshëm qoftë kujtimi I tij .

Jakov Milaj

PENDESA MUNGON…

March 5, 2021 by dgreca

Shkolla Shqipërisë ne Ulqin ne vitin shkollor -1941-1942/

Fjala e mbajtur nga drejtorit i shkollës shqipe në Ulqin 80 vjet të shkuara nga drejtori i parë i shkollës shqipe në Ulqin Jahja Damnori për vitin shkollor 1941-42/

Përgatiti për Diellin:Pertefe Leka

Zotni te ndershem dhe vllazen ulqinake,…

Ma pare ju kerkoj te falun qe keni pase miresine me marre mundimin e me urdhnue deri ktu. Arsyeja e mbledhjes se sotme s’asht tjeter vetem se dishroj me pase nji marrdhanie me ju me qellim qi t’u apim edukaten e duhun femive tuaj.

Andrra qi keni pase pame tash sa`kohe, sot u shfaq me ate gjuhe qi ju e ruejtet si prushi ne gji.Sot po ju flet nji vlla I perzemert I jueji. Me kujtohen fjalet e shkrimtarit Francez Builo I cili thote : se nji popull qi ruen gjuhen e vet aj ka ruejte cilsin e rruges se indipendences. Por kjo gjuhe e ruejtun prej jush si drita e syve duhet punue, e kete pune e ban shkolla.

Prandaj ma pare do t’ju flas per randesine e shkolles e mandej do te flas marrdhanien qi ka shkolla me ju, per me rrite femite si duhet.

Shkolla si dihet ka per qellim te mbrame me mesue e me zhvillue inteligen e femis. Ajo deshiron me perpunue pernjiheresh e armonikisht te gjitha vetite shpirtnore te femis. E aj nuk asht vetem nji shpirt, e as vetem nji trup qi do t’i jepet edukata, por asht nji njeri.

Shkolla vegon me formue qenie te plotsueme d.m.th. burra e gra me trup te shendoshe, me zemer trime,me vullnet te forte,me nji shpirt te drejte,por edhe njers qe te jene te zotet me mprojte te drejtat e veta. Prandaj djelmve dhe varzave qe do t’u bahet teslime edukata ne doren e tyne,do te jene femit t’u,fmi shqiptaresh te shekullit XX.

Shkolla perpiqet me pergadite qytetare e qytetare te rrespektueshem ndaj ligjeve,me dashte tek s’ban atdheun e tyne e krejte te gadshem me ba cdo sakrifice per te.

Nji njeri qi s’ka dashtni per atdhe aj s’ka besimin e sigurte. Per kete arsye shkolla duhet me siguru vemendjen e te gjithe shpirtnave te njome per nji qellim: Atdheu mbi te gjitha.

Shkolla e sotshme nuk do te japi njohuri te thata, por do te mundohet qi me ane te punve te vogla me j’a pergadite te gjithe ata cilesi shpirtnore qi ka prirje femija.

Prej c’thame, se shkolla e jone pergadite pernjiheresh njeriun ne kuptim te vertete te fjales,qytetarin e metejshem.

Shkolla e sotme jo vetem qi e mpron te drejten fetare te sejcilit, por edhe I ep shkas

e zhvillim te perhapjes se cdo feje tue e lane te lire mesimin e ushtrimin.

Asht shume I gabueshem ne qofte se ndokuj I pershkohet neper mend se shkolla shqiptare perbuz fete. Kjo mund te jete vetem nji propagande e flliget e atyne qi dishrojne me ju ba varrin ju.

Me hi e me fole se c’randsi kane fenat, une nuk jam competent per kete pune, por di t’ju tham se nji njeri qi hjek shpresen(uzdajen) prej zotit aj nuk do te kete shtylle ku me u pshtete ose shkop ku me u mbajte.Te tane jeta do t’i shkonte si i mbytuni neper shkume.

Por faktoret qi perbajne shkollen jane femit e mesuesit e sic do mjeshter, per me e krye zanatin (mjeshtrine) e tij I duhen veglat e brumi, ashtu edhe na, per me krye misionin e nalte t’tonin duhet te kemi brumin,qi jane femite te formuem si duhet.

Ju bie si shembull nji zdukthatar, se sado veglat e mira me i pase, kur brumi asht I keq nuk mund te krijoje nji gja te persosun.

Pra e para e punes na dona me pase femite te gatuem deri diku prej nanave ulqinake e mandej na me I vu ne rruge te mbare.

Shkolla pra kerkon qi m’i vue femit ne marrdhanie me ju ne kondita hygjenike si c’e lype nevoja trupore e shpirtnore e tyne.

Duhet ta dini se ne pikepamje te pastertise (temisllekut) fmija asht nji pasqyre e nanes dhe e babes.

Prandaj puna e pare asht qi me ane te pastertise, femija munden me e pase trupin e shendoshe e asht e dijtun se latini kot s’ka thane: Mendja e shndoshe, ne trup te shndoshe.(Men sana in corpore sana).

Nji fmi qi ka trupin e shendoshe,aj ka edhe mendte e shndoshte e asht I gadshem me i rroke mesimet si duhen.Familja duhet te kete kujdes, qi femite me I dergue te paster ne shkolle.

Tash do te flasi per (terbijen) edukaten e shpis e mandej te shkolles.

Ma pare se kerkushi, I takon nanes kujdesimi I femivet, per arsyet se:

1-Ndermjet prindve e femive,gjindet lidhnije ma e ngushte,pse fmija din me dashte ma fort njate qi I plotson dishirat e nevojat e tij. Nji femis po ju afrue nji I huej menjihere nise me u ngervalle.

2-Ndermjet prindve e femive, ne mnyre te vecante, frymzimi I nanes ka fuqine ma te madhe,pse nane e femi gjinden ma afer se kerkushi,aq afer sa gadi me u thane nji.

Pestalozi, themelues I edukates ( I ilmi-terbijes) na msoj me I lshue nanes vendin e pare.

Nanat e edukueme, lindin e rrisin fmi te edukuem. Kete fuqi te nanes e gjejme edhe te fjala popullore: Ban nane se te gjas e dy kambe i rreshqas.

Vepra e prindve ndaj femijve asht cmos e fuqishme pse pak a shume prind e femi kane nji gjak e nji natyre. Femija pa dale mire prej djepit mundohet me I ndihmue vllazenve te vet ma te dobet,ketu kuptohet edhe veprimi I perbashket.Aty ne shpi mundohet me u marre parasysh personaliteti I femis.

Tue kene se ne familje jane femi ma pak,munden me ju plotsue te gjitha nevojat secilit femi

Por ktyne te mirave u rrin perballe edhe keto te kqija :

Jane disa prind qi nuk dien a as nuk ju vjen perdoresh edukata.

Disa per shkak te punve te shumta qi kane jashta shpijet,nuk mund t’ u a barin kujdesin e as nuk mund t’u vien rreth femive.Disa te tjere, nuk i japin randsien qi i perket edukates.Kto gjana ndodhin edhe neper familje ku nanes e babes i del koha me rrite femit.

Jane disa nana,zoja shpijash,te cilat ja japin vet tamlin e gjiut femive.Kjo asht ndera e stolija ma e madhe per nji nane shqiptare.Ka disa nana te tjera,te cilat per me i dhane vedit randsi ose per me u duke se jane shpijash te mira nuk merren aspak me rritjen e femivet, edhe tamlin e gjiut nuk ja japin atyne. E ktu vjen edhe rrenimi i familjeve te mdha. Femit e tyne jane lane ne doren e disa te rejave, qi jane ma fmi se fmija.

Prandaj tue marre per baze se shteti yne te gjithe shpresen e ka pshtete ne familje,te cilat sa ma nalt qi te jene, aq ma nalt qendron shteti.

Duhet ta dime se pasqyra e fmijve ne shkolle asht nana e pasqyra e konstruktorit te shtetit asht shkolla.

Prej shka thame deri ktu,kuptohet se shkolla e pare e fmive asht familja,por edhe shkolla ka te mirat e saj.

Femija ne shkolle gjindet si nji gjymtyre e nji shoqnije e kjo gja asht nder faktoret ma kryesor qi e bajne ate me perfitue ndiesit e rrelacionit shoqnuer. Aty shef se si mundet me I ndihmue nji ma t’vobegtit, nji ma te dobtit fizikisht.

Ne shkolle e kqyrin edukaten njers competent (qi e kane per zanat) te cilet kane mesue po per njate pune e jane te rrahun me cashtje feminore.

Mesuesi ne shkolle I rrin femis pa paragjykime e kjo pune I ndihmon fort per me pru nji gjykim te madh mbi sjelljen e mbi te metat e femis.

Ne shkolle tue punue nxansit krijohet nji fare zelli (calltije) me ja kalue njeni tjetrit. Kjo pune ka nji njoftje te madhe per fmi deri sa te ruhet e te mos kalohet kufini.

Ne shkolle, fmija din me njofte fuqite e veta mendore e trupore e mos me I besue vetes

Ma teper se sa vjen, pra i zhduket madheshtija.

Ne shkolle, ku pa ndryshim rrin e meson si I vobegti si pasaniku, perpjeket e afrohet ma teper gjaja shoqnore. Ktu fillon pra, me ja diet pasaniku te vobegtit,zengjini fukarase.

Ktu meson fmija c’asht zeqati, sadakaja, buka e shndandout. Sidomos ne kohe te sotshme, ku popujt nji pale kane rrezervue kapitale e nji pale te tjere jane denue me vdeke uje, per kte shkak po perligjen me lufta e gjaqe.

Dhima per te vobegtin e drejtsia per te gjithe jane bazat esenciale te shkolles se sotshme.

Ketu do t’ju flas pak per edukimin e perbashket ku do te mesojne pa ndryshim varzat edhe djelmte.

Ne statistiken qi kam ne dore,shof se jane regjistruem 227 djelm e 97 varza.

Kjo gja me ban me dyshue mbi formimin e nanave shqiptare (ulqinake) prej te cilave do te mvaret e ardhshmja e femivet.

Ndeja e pandame e djelmve me varza I ban te paret ma te paqet ne fjale.

Kur te dy palet do te edukohen ne shkolle do te kene respekt per njeri tjetrin.

E keqja asht, kur prindja i lane femit, djelm e varza pa shkolle, ku asnji njeri s’merr mbi ta kurrfare pergjegjsije. Prandaj ju thrras, o vllazen ulqinake qi te mos i leni femit t’u rrugve, pse ktu ne shkolle ecin zbashku djale e vajze, si ne voter vllau me moter.

Prej shka thame deri ktu, kuptohet se shpija asht baza e edukates, ndersa shkolla i con perpara me disiplinen e vet.Prandej shkolle e shpi duhet te kene nji lidhni e krahasueme si njena dore lane tjetren e te dyja lajne fytyren.

Femija ne shkolle huen 6 vjetsh, e aj I ka kene shtrue edukates se prindve e vazhdon gjithnji nen mbikqyrjen e tyne.

Ne qofte se nji femi kalon nji ore ne shkolle e shume ore ne ship c’do te ngjante ne qofte se familja asht ne kundershtim me shkollen.

Po e xame se ne shkolle ndalohet kumbara,alkooli etj.c’do te ngjante ne qofte se familja i ep letra me luejt per nate ose pjek rakine vete .Puna e mesuesit ne kte mnyre shkon ne Buen. Pra nji gja qi e ndalon mesuesi duhet te jete e ndalueme edhe prej prindve.

Per kte asht e domosdoshme me permbledhe njohuni mbi jeten e fmive tuej. Nji prind ankohet se djali s’kap liber me dore.

Mesuesi ankohet se djali vjen vone ne shkolle.

Ka fmi qe rrine te merzitshem ne shkolle, mesuesi duhet te dije ne qofte se ka ndonji hall apo ndonji smundje,e tue dijte shpirtin e nji femije ,din me gjete edhe dermanin per te.

Ka fmi qi vuejne me smundje te ndryshme,prindi duhet te bisedoje me msuesin, e mesuesi ka me kene i gadshem me u sjelle me te si i perket.

Shume femi qe kane probleme, vehen ne rruge te mbare prej nji mesuesi specialist,kur prindi e mesuesi punojne zbashku. Por nji gja duhet me pase parasysh,mos me I msue femit vetem me urdhna.

Fmija e sahati nuk duhen me u ngrehe shpesh por duhen lane me ece edhe vetiut.Ne dac me e vu femin ne rruge te mbare duhet me I kallxue ate c’ka do te bajne e jo kurre gjane e ndalueme . Ne qofte se mesojme nji femi me punue vetem me urdhna, ka me mbete gjalle e ngusht,e kur t’I bien ndonji gja mbi krye s’ka me diet me e plotsue .

Fjala qi i thue femis duhet me kene nji mur celiku,nuk duhet te thyhesh e te bajne ate qi nuk e ke lejue ma pare.

Kurre mos i fol me gjak te nxete, e aty ku mundesh me krye punen me nji fjale t’ambel. Fmija bindet ma shpejt me fjale te mira se sa me fjale te ashpra apo me rrahje.

Femija asht tue u formue dhe na duhet ta respektojme ate qi edhe ai mandej te na respektoje ne.Pendesa: Mungon.

Përgatiti për Diellin:Pertefe Leka

NIKOLLA IVANAJ: SHQIPËRIA NUK PRANON TË JETË KARREM PËR NXITJEN E TRAZIRAVE…

January 25, 2021 by dgreca

-Nikollë Ivanaj,fjalimi i tij në Romë 26 Janar 1911 në prag të kryengritjeve të Malësisë-/

– Libri“An Albanian Revival”, një dokument i një rëndësie të veçantë historike./

– “Shqipëria nuk duhet dhe nuk dëshiron të jetë një karrem për nxitjen e trazirave dhe të luftërave, asgjë më të mirë ajo nuk dëshiron veçse, drejtësia të kryhet me ndershmëri dhe me këte ajo kufizohet në kërkesat e veta,që përmblidhen në Pavarësinë e saj..”…N.Ivanaj, Romë –

Nga Pertefe Leka-Sot ne DIELLI – Fjalimi i Nikollë Ivanajt, mbajtur me 26 Janar të vitit 1911, në Romë, në prag të pavarësisë, është një panoramë e ngjarjeve më të rendësishme historike të Shqipërisë .Kopja origjinale e fjalimit e shkruar Italisht, është gjetur nga interesim I Zonjës Drita Ivanaj në “Museo del Risorgimento “në Milano. Me vullnetin e mirë të Dr.Anton B.Fistani,(1944-2020 ) është përkthyer në gjuhën shqipe dhe është shoqëruar me spjegime shumë të arsyeshme të studiusit, për të mos krijuar insinuata, për disa mendime të Ivanajt.Drita Ivanaj, presidente e “Fondacionit Martin e Mirash Ivanaj” e botoi librin duke përfshirë në të, fjalimin original shkruar në itaisht me parathënie të Prof. Teresio Trinchieri dhe përkthimin në shqip.Libri doli në dritë,kur Kosova po tërhiqte vëmendjen e opinionit ndërkombëtar, (1999,)Ashtu siç veproi dhe paraardhësi i saj I cili e mbajti fjalimin në prag të kryengritjes 1911..titulluar “Nella ripresa della Rivolucione Albanese” ( “Në prag të rifillimit të Revolucionit Shqiptar” )

Botimi i librit “An Albanian Revival” u bë i mundur për publikun në N.Y. në ditën e Flamurit, 28 Nëntor 1999, me një parathanie nga Drita Ivanaj, dedikuar paraardhësve të saj, shkruar në anglisht dhe përkthyer nga gazetarja Rafaela Prifti. Me shumë interes është parathënia e botimit original(italisht) nga Prof.Teresio Trinchieri I cili jep vleresimet e duhura, duke e quajtur fjalimin e Nikollë Ivanaj Beu si “Programin minimal të Partisë Kombëtare Shqiptare….Ai minimum garancish janë absolutisht të domosdoshme për Shqipërinë e cila në këte menyrë mundet, ashtu si kombet e tjera të qytetëruara të zhvillojë energjitë e veta të mrekullueshme e të marrë pjesë drejtë mirëqenies që sjell qytetërimi”. Po aty ka përfshirë edhe disa të dhëna për. biografinë e Nikollë Ivanaj Beu……….”.Nikollë Ivanaj i përkushtoi të gjithë qenien e vet idealit të lirisë, që ndizte flakë zemrën e shpirtin e tij rinor.”Prof.T.Trinchieri

Është e vërtetë së gjithë jeta e N.Ivanajt ishte shtegtim. Ai ishte një udhëtar që vraponte nepër Shqipëri Veri e Jug.Ishte një Maratonomak që nuk ndalesh, nëpër Ballkan e ne Europë deri në Amerikë .Ku shkonte në konferenca a metingje, tregonte vuajtjet e popullit të vet ndër shekuj. Me flakadanin në dorë lajmëronte së po afrohet Liria e një populli luftarak në vendin e vet mijëra vjeçar e për këte duhesh zgjuar opinioni ndërkombëtar: së Shqipëria nuk është një “shprehje gjeografike” por aty jeton një populli liridashës me gjuhen më të vjetër në botë.. Prandaj në kritikën e tij, Mitrush Kuteli, për Librin e Nikollë Ivanajt “Historia e Shqipniës së Re “ shkruante :“ titulli më I përshtatshëm I librës do të kish qenë nëntitulli I sotmë “Vuajtjet dhe pësimet e mija për Shqipni”. Edhe pse përpjekjet e këtij luftëtari, për kombin e bashkuar nuk reshtën asnjëherë dhe në vazhdimësi ,Ai e la porosinë e çmuar se:

“Lufta do të përfundojë vetëm kur Shqipëria të administrohet nga zyrtarë shqiptarë,të arsimuar në gjuhën e vet dhe të lirë në zhvillimin e vet drejt kulturës kombëtare.”N.Ivanaj

Nikollë Ivanaj (1879-1951) ,ishte një personalitet i shquar i kombit shqiptar,atdhetar demokrat,udheheqës politik i devotshëm,publicist,revolucionar i paepur por ishte edhe një ideolog, I cili nën ndikimin e ideve të Giuzzeppe Mazzinit, bënte pjesë në organizatën ilegale italiane,”Risorgimento”.

Fisi Ivanaj ishte i përmendur si një çerdhe lutëtarësh atdhetar ,nga “Bëkajt e Trieshit”. Ai së bashku me Martin e Mirash Ivanaj, të një trungu, vazhduan rrugën e të parëve të tyre, që u sakrifikuan në luftën për liri, deri në perfaqësim,në Lidhjen e Prizrenit”. Këte e dëshmon me një foto M.Kuteli ku shkruan: “Kapedani Lek Ivani Ivanaj,babai i Nikollës,kryelidhur me shami,me kobure në brez,e dorën në kobure….

Dimë nga historianët se Lekë Ivanaj ishte pjesëmarrës në “Lidhjen e Prizrenit “ Me 4 Prill 1880 krerët e maleve në marrëveshje me degën e Lidhjes së Prizrenit në Shkodër i drejtuan ambasadorëve të fuqive të mëdha ( Austro- Hungari,Francë,Angli,Itali, një protestë për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga Mali i Zi. Midis nënshkrimeve ishte edhe i Lekë Ivanajt, si anëtar i saj, të cilin për këte aktivitet, malazezët e vranë tradhtisht në Shkodër.

N.Ivanaj i lindur në Grudë, në tokë shqiptare, kufi me Malin e Zi, por i rritur në Podgoricë dhe i shkolluar në Beograd,Vjenë,Zagreb..i jepte shumë rendësi arsimimit, zhvillimit kulturor dhe nxiste rrugën e ngritjes së ndërgjegjes kombëtare nëpërmjet një shkollë laike. Kështu u bë një publicist i levizjes sonë revolucionare dhe i zhvillimit kulturor për të ecur si popujt e Evropës së qytetëruar. Duke u bashkuar edhe me intelektualët e shquar të kësaj levizje, në organizimin e kryengritjes së Malësisë së Madhe” me Risto Siliqin,Hilë Mosin, L.Gurakuqin …..Ata u njësuan me kryengritësit dhe strategët e kësaj levizje si Ded Gjoça Luli dhe burrat e malësisë të cilët ngritën flamurin në Deçiq 6 Prill 1911. Fitore që shtroi rrugën për kerkesat e autonomisë me frymën e të gjitha trevave shqiptare në Kuvendin e Greçës 10-23 Qershor 1911, ku mori jetë programi politik i pavarësisë.

Me lëvizjet e shumta që bënte, Ivanaj në prag të kryengritjes së Malësisë Madhe, nepër gjithë Shqipërinë veri e jug, shikonte edhe vatrat e tjera të ndezura për t’u bashkuar në një revoltë të përgjithshme.Ai gjithashtu. ishte I ngarkuar nga komiteti i Korfuzit (i krijuar nga I.Qemali ) së bashku me Themistokli Germenin që vepronte në jug edhe në Çamëri me Musa Demin ,Muharram Rushitin, të vepronin edhe jashtë Shqipërisë për krijimin e komiteteve të fshehta, Bullgari,Rumani,Itali. Prandaj me veprimet e tij brenda dhe jashtë Shqipërisë, konsiderohet, ambasador i kryengritësve shqiptarë në rrethet politike Evropiane.

N.Ivanaj, Ishte prezent në mitingje e konferenca të organizuara në Romë,Paris,Londër,Boston,duke i sjellë shërbime të çmuara kauzës së lirisë të popullit shqiptar.

Si lider i levizjes Nacionale Shqiptare bënte takime me militantë të levizjeve revolucionare të Ballkanit dhe të Evropës.

Ashtu si Pashko Vasa e Dervish Hima ….. edhe N.Ivanaj u përpoqën të implementojnë në Shqipëri idetë revolucionare të Giuzzeppe Mazzinit e Garibaldit.Ato ide ishin shumë të rendesishme për Shqipërinë e asaj kohe për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, sidomos në aspektin religjios.Megjithëse ishte çështje delikate për Shqipërinë e asaj kohe të përhapeshin ide revolucionare, kur predikonin në tre religjione te ndryshme.

Apeli i maxinianit Pashko Vaso se “Feja e shqiptarit ,asht Shqyptaria” nuk gjeti ndonjë kundërshtim nga tre religjionet,por shkonte në të njëjtën linjë me religjionin e Ri .Duke ditur së si armiqtë tanë po e përdornin fenë për përçarje, Po përmend një thënie të predikuesit fetar atdhetar, dijetar i shquar i letrave ,Atë Anton Harapi “I vetmi religjion i shqiptarit janë niesit kombtare”……”Po ka edhe një tjetër mënyrë së si mund rrnojmë në paqë nierz me besime të ndryshme, Kjo asht toleranca shtetërore -politike “Patër Anton Harapi

I ushqyer me këto ide,N.Ivanaj, që në vitin 1905 bënte pjesë në këte lëvizje të re,”Risorgimento”.

Me këte formim, që në vitin 1905-1908,boton në Raguzë,Trieste e Romë gazetën “Shpnesa e Shqypnisë” me suport të Albert Gjikës (anëtar i familjes së nderuar Gjika dhe pretendent për fronin shqiptar)

Kjo u pasua me fjalimin e zjarrtë që mbajti në Romë me 26 Janar 1911 përpara Shoqatës së Shtypit Italian që mbetet edhe sot, një dokument i një rendësie të veçantë historike.Audienca prej me shumë se 2000 dëgjuesish, magjepsi auditorin, nga oratoria e tij, që të nxiste për aksione konkrete. Një thirrje në prag të kryengritjeve të mëdha dhe të një aktiviteti të dendur diplomatik para pavarësisë 1912:

“Po ju sjell te ju,o njerës të lirë,jehonën e thirrjeve kryengritëse të Atdheut tim të robëruar, zërin e tërë një populli,që kërkon solidaritet nga një populli I cili e di ç’është skllavëria dhe shtypja politike.”…..E tashti po ju tregoj kushtet tona të sotme …….së shqiptarët në Shek.X X po luftojnë kundër tiranisë së shemtuar turke me pushkë,shumica e të cilave janë me mbushje nga mbrapa të porositura ndër kovaçë-hekurishtesh….siç më tregoi para pak ditësh Mehmet Shpendi ,njeri nga krerët e fiseve të Shalës……shkëputur nga fjalimi .N.I. Fill pas këtij aktiviteti po në muajin Janar 1911, pa humbur kohë niset nga Roma në Bari të Italisë ku me nismën e tij u krijua atje një komitet I kryengritjes “Pro Albania” rreth të cilit u bashkuan elementët përparimtarë Arbëresh, midis tyre shumë deputet ,studentë,punëtorë,të cilët shprehen dëshirën për të marrë pjesë në ekspeditën e vullnetarëve të cilën do ta drejtonte djali i G.Garibaldi, Ricciotti Garibaldi, I cili e quajti aksionin , detyrë , ashtu siç vepronte edhe babai i tij . Qeveria italiane nuk ishte e interesuar të ndihmonte Shqipërinë, kishte synime të tjera, kështu e ndaloi, këtë mision të vinte në ndihmë te kryengritësve. ( N.Ivanaj i dinte planet e grabitqarëve fqinj, martesa e Viktor Emanuelit të tretë me Princeshen e Malit të Zi, Jelena Petroviç 1896,nuk ishte thjeshtë martesë, kishin edhe qellime tjera,ndarjen e Shqipërisë dhe koha e ka provuar….)Prandaj për Ivanajn, ngritja e komiteteve jashtë perandorisë ishte e domosdoshme , e shikonte se nuk kishte ndihmë tjetër, përveç së nga vetë shqiptarët, brenda e jashtë që duhet ta zgjidhnin problemin e pavarësisë. Këto komitete kishin për qellim që të tërhiqnin vemendjen e fuqive të mëdha rreth kërkesave të Shqipërisë për Autonomi.

Një punë të madhe në dobi të Pavarësisë 1912 kanë bërë patriotët shqiptarë e arbëreshë në Itali e gjetkë ,si vullnetarët e Vatrës nga Amerika, që tërhoqën opinionin publik përparimtarë dhe zgjuan një valë të fuqishme solidariteti.

Për këto përpjekje, brenda dhe jashtë Shqipërisë u denuan shumë patriotë si në Shqipëri dhe shumë aktivistë shqiptarë, u dëbuan nga toka Italiane, ndër to edhe N.Ivanaj. Botimi I titulluar “Rebelët shqiptarë .Mospërfillje Italiane “ Romë 10 Maj 1911, raportonte qëndrimin e qeverisë Italiane që e përzuri patriotin e mirënjohur Nikollë Ivanaj Bëj, gje që provokoi një protestë të madhe në komunitetin shqiptar në Itali.

Me ndihmën e Partisë Republikane,N.Ivanaj,shkoi në Francë duke marrë një letër rekomandimi,për Amilkar Ciprianin (1844-1918), revolucionar i njohur Italian,emigrant politik në Paris, shok armësh me Garibaldin dhe me shumë Arbëresh patriot.

Në Paris pati rastin që të takohej me Leninin i cili më vonë ,denoncioi Traktatin e Fshehtë të Londres, në mes fuqive të Antantës dhe qeverisë italiane për copëtimin e Shqipërisë ndërmjet Serbisë,Italisë,dhe Malit të Zi,si dhe likujdimin e Pavarësisë së këtij vendi. Nikollë Ivanaj e përdori këte fakt me 1920,duke iu drejtuar Presidentit Amerikan,Wilson…me lutje që të ushtrojë autoritetin e tij për të larguar nga shteti ynë qellimet grabitqare dhe marrëveshjet e fshehta që kundërshtojnë pavarësinë tonë popullore…….

Me 1912 N.Ivanaj merr pjesë në një Konferencë të rëndësishme në Sofje, si misionar për komitetet Maqedonase (shkoi atje me funksionin e sekretarit të zgjedhur nga një konferencë e rendesishme në Prishtinë)Pyetjes që i bënë atje – A kishte mosmarrëveshje mes shefave shqiptarë — Ai përgjigjet : Shqiptarët nuk janë të ndarë nga parimet, por nga oportunizmi .Ata janë të bashkuar me pasion të idealit të vetëm për pavarësi., hamendja e tyre e përbashkët u thotë që të moderojnë kërkesat e tyre për momentin për t’ i bërë Ata të realizueshme .Kjo arësye praktike është veçanërisht e dukshme në mesin e shefave të moshuar si Isa Boletini , I cili kombinon instinktin e tij thellësisht politik me njohurinë e madhe që ka ndaj turqve. “. \

Duke i vertetuar auditorit së ëndrra kombëtare e patriotve shqiptarë të rinj apo të vjetër është plotësisht e afirmuar.Kështu kjo figurë u bë e njohur edhe nga shtypi huaj .

Gazeta franceze “La Temps” me 21 Gusht 1912 publikon deklaratën e patriotit shqiptar nga Tuzi, Nikollë Ivanaj, duke parashtruar dy qellime kryesore : Aktivizimin e ndërgjegjës kombëtare në mes të popullit 2- paraqitjen e problemit Shqiptar përpara Europës me rrugë diplomatike…….”Turqit nuk mund té na marrin më tri gjera: Ndërgjegjen, Zemrën dhe Armët tona! (dokument i përkthyer nga Aurenc Bebja )

Me 27 Shkurt -6 Mars 1913 ,merr pjesë në një Kongres Shqiptarësh,organizuar nga Faik Konica e Sotir Kolea me suport te autoriteteve austriake,”Kongresi Shqiptar i Triestës”ku u diskutuan për:

1- Njohjen politike dhe ekonomike të Pavarësisë së Shqipërisë drejtuar fuqive të mëdha .

2-Kufijtë e ardhshëm të Shqipërisë.

3- Diskutimin rreth Princit.

4- Mbeshtetjen e popullsisë aromune jasht kufijëve që të inkludohet në shtetin shqiptar.Këtë eveniment të rëndësishëm dhe Personalitetin. e N. Ivanajt,e ka paraqitur në librin e Tij, “Shpnesa e Shcypeniis” Paolo Muner, simbol i shqiptarizmës, (P. Muner Gazetar , publicist,studiues i historisë së Shqipërisë ,Oficer I Forcave Detare Italiane, Shef i Forcave Detare pranë Delegacionit të Eksperteve Italianë 2001-2003 në Tiranë ,”Shpnesa e Shcypeniis” (Shqipëtar të Trieshtit) Botuar nga Botimet Jozef Durrës 2014..)

Me 1915 N.Ivanaj, ishte organizator i klubit ” Lidhja Kombëtare” në Shkodër.

Po këte vit, me 29 Mars botoi në Shkodër numrin e parë të gazetës së përjavshme “Lidhja Kombëtare”, organ i klubit me të njëjtin emër. Fletorja që dilte në shqip, pjesërisht edhe në frëngjisht trajtonte çështje politike, shoqërore dhe kulturore.Gazeta ishte në përkrahje të vetëqeverimit shqiptar dhe në mbrojtje të drejtave të popullit tonë. Në Janar të vitit 1919 publikon gazetën “ Koha e Re “. në Shkodër . Vdekja e parakohëshme e Ismail Qemalit e tronditi thellësisht dhe në gazetën e sapo publikuar shkruan me pikëllim për humbjen e një burrështeti që i duhej Shqipërisë më shumë së kurrë . “Na mbërrijti lajmi i zi si korbi, i ftohtë si skulli e I mprehtë si shpata e mejdanit; Vdiq Ismail Qemali i Vlorës ……Historia e Shqipërisë së re, në kohën e vet do të flasë më gjerë e gjatë për këte burrë të shkëlqyeshëm të Atdheut tonë …….Ne, sot i lutemi shpirtit që të na ndihmojë në këte kohë të vështirë e kritike , ku na lypsej ende trupi e mendja e tij, më tepër së kurrë deri më sot. Gazeta “Koha e Re”doli në Janar të vitit 1919 në kohën kur po negocioheshin kushtet e Paqës dhe po ribënin hartat e Europës ,në Konf. e Paqës në Paris .Kjo gazetë ishte një kujtesë për fuqitë e mëdha se Shqipëria nuk duhej harruar. Me 1919 shkoi pranë Konferencës se Paqës në Paris si delegat i “Partisë Politike ” Shqiptaro-Amerikane nga diaspora e Sh.B.A.ve .Letra e parë që N.Ivanaj i dërgon Kristo Dakos,President i Partisë Politike Shqiptare në Boston shkruhet: Njoftoni kompetentët se çështja e Pavarësisë së Shqipërisë është çështje e ekzistimit e popullit shqiptar…..Aneksimi i Vlorës dhe ndarja e Gjirokastrës dhe Korçës e “vrasin” ekzistencën shtetërore dhe nacionale të Shqipërisë.Populli Shqiptar nuk duhet të lejojë ta komandojë as Italia, as Greqia, dhe as cilido mandat tjetër kushdo qoftë. Italia nuk ka vend në Vlorë …( Poezinë Vlona ia kushton këtyre ngjarjeve:Në zjarm e në gjak, sot po vlon Vlona// Në kambë asht çue e gjithë Shqipnija // Nuk e lëshojmë, thotë asht e jona // Pa dekë për të gjithë Burrnija // N. Ivanaj )

N.Ivanaj. Po në një letër tjetër drejtuar K.Dakos me nje shkrim të shkurtër ….”Bindeni koloninë tonë që populli shqiptar nuk mund të presë kurrfarë të mirash nga Italia,derisa ajo të heqë dorë nga qëllimet e saj okupuese në Ballkan”.

Në letrën drejtuar Presidentit Amerikan (1913-1921) Thomas Woodrow Wilson,me 2 Prill 1920 shkruan:Në kohën kur Konferenca e Paqës në Paris përfundon punimet e saj, unë apeloj në Presidentin e Sh.B.A. ve në të mirë të popullit shqiptar,përfaqësues i të cilit jam, në të drejtat e mija të njeriut dhe në principe që përfshihen në 14 pika të Presidentit Wilson, duke e lutur që të largojë nga shteti ynë të gjitha qëllimet që shkojnë në dëm të integritetit të tij politik dhe shtetëror…….shqiptarë nuk mund t’ia lëshojnë shtetin e vet kërkesave të Italisë e Greqisë dhe as nuk mund të pranojmë që në Ballkan të instalohet një fuqi e huaj.( Revanshin Grek për tokat shqiptare i shpreh në vargjet: “Po ,Shpresoj ,së as ti Greqi //Qellimet. s’ ke me i a mbërri//Së Epiri asht i yni //Do të jenë së bashku me Shqiptari// N.I.)

Me 1923 N.Ivanaj së bashku me kushuririn e vet,Mirash Ivanaj ( I njohur si reformator I Arsimit Shqiptar )publikoi në Shkodër gazetën “Bashkimi ” dhe gazetën javore “Republika ” …Ata ishin të bindur se fusha më e përshtatshme për të dhënë kontributin e tyre për zhvillimin, përparimin dhe emancipimin e bashkësisë shqiptare, ishte publicistika, ku mund të shfaqeshin lirshëm pikëpamjet e tyre politiko -shoqërore.Peshën më të madhe në këte gazetë e mbante Mirash Ivanaj.Përveç artikujve problemor të kohës,bënte punët si redaktor, korrektor e deri radhitës në shtypshkronjë .Shumica e artikujve ishin shkruar nga Vëllezërit Martin e Mirash dhe Nikollë Ivanaj.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore N.Ivanaj botoi librin autobiografik “Historia e Shqipërisë së Re “, “Vuajtjet e veprimet e mija “në dy pjesë me 1943 pjesën e parë dhe pjesën e dytë 1945. Këte libër me autografin e autorit e ruante me kujdes vjehrri im I nderuar, Avokat Rakip Leka si dhuratë nga vetë Nikolla. Kur rrinin bashkë kishin çfarë të tregonin për ngjarjet e jetuara sidomos për Ismail Qemalin. Av. leka ruante në memorie ngjarje nga jeta e I. Qemalit në Turqi , kur Ai ishte student i jurisprudencës në Universitetin e Stambollit .Në atë kohë I. Qemali ishte deputet i opozitës liberale në Parlamentin Turk dhe mbronte me zjarr të drejtat e shqiptarëve sidomos për alfabetin shqip. I Riu R.Leka, . ishte një ndër firmëtarët e parë në telegramin e protestës për mbrojtjen e alfabetit te gjuhës shqipe i vendosur me 1908 dhe i kundërshtuar nga Xhon-turqit që ishin pro alfabetit Arab. Telegramin e gjejmë të shkruar të gazeta “Tan”27 janar 1910 nga shoqata e studentëve të Stambollit.

Ashtu edhe në telegramin tjetër që ia dërguan kryetarit të parlamentit Turk për të protestuar ndaj incidentit që I ndodhi Ismail Qemalit me 21 shkurt 1911, kur Ai ishte deputet i Sanxhakut të Beratit.Kjo ngjarje u bë e njohur nga telegrami që iu dërgua gjithë shtypit të Stambollit, deputetëve, klubeve shqiptare nga studentet Universitarë si Rakip Leka , Mustafa Kruja, ……ku shprehnin indinjatën …” Një shuplakë për deputetin shqiptarë,është një shuplakë për tërë kombin “….E gjithë kjo sepse I.Qemali iu kundërvu nga foltorja turqëve të rinj, që ishin në parliament. Ata po mohonin premtimet që kishin dhënë sipas kushtetutës së re. Kjo revoltë bëri që edhe deputetët e tjerë shqiptarë të largoheshin nga parlamenti në shenj proteste.Ngjarja më interesante që Av. leka tregonte për I. Qemalin ishte qendrimi i babait tij ,Ibrahim Leka Borshi I cili kur ishte qark -komandant i Lushnjës kishte marrë urdhër nga Janina të arrestonte Ismail Qemalin në kohën, kur do të kalonte nga Lushnja për në Vlorë . Ibrahim Leka , Lajmëroi Nebi Sefa Lushnja( firmëtari i Pavarësisë) që të vepronte sa më parë në mënyrë që. Ismail Beu me shoqëruesit e tij të ndërronte destinacionin nga Lushnja në një rrugë tjetër dytësore për të kryer Misionin e rendësishëm në Vlorë, që e realizoi pa asnjë incident nga kjo mbrojtje.Ndërsa N. Ivanaj rrëfente për merakun që kishte I. Qemali për rrezikun e politikës së fanatizmit fetar të zbatuar nga Xhon -Turqit, që I. Qemali e denocioi me forcë kur ishte në Itali. Qellime ishte për t’i futur shqiptarët në luftë ndërmjet vedit,—— zhdukjen e Malësorëve me të gjitha mundësitë dhe zëvendësimin me emigrantë nga Bosnja …. gjë që e vazhduan fqinjët tanë Serb ,Grek e Malazez dhe s’po ndalesh ……Këto të vërteta historike po i zbulojnë historianët e ndershëm dhe me shume kembëngulje gazetari i guximshëm ,Marin Mema në emisionin “Rrënjët Shqiptare”. Kështu publicistika e N.Ivanajt do të ndihmojë sado pak në këte drejtim.

Mitrush Kuteli duke analizuar librin e N.Ivanajt “Historia e Shqypnisë Re” shkruan:”Mendimet dhe ngjarjet janë shprehur çiltazi,-troç,si thonë durrsakët-dhe në një stil energjik,si vetëm ata të Shkodrës mund ta shkruajnë.N.Ivanaj shkruan ashtu si flet.Pra shkruan mirë……Është veprimi I një njeriu që breth shtet më shtet. për një ide të tijnë,tani I pritur mirë ,pastaj I nxjerrë me polici,po gjithmonë I palodhur “maniak” për mbesimet e veta .Një njeri ky, N.Ivanaj insistent e persistent I cili sa po I nxjerrë nga një kufi vjen e hyn nga tjetra për t’u nxjerrë prap me daulle. Gjithmonë në luftë ,gjithmonë në opozitë ..si ndënë Zogun edhe ndënë Duçen-sepse u pat internuar .I ngjan shpirtërisht atij Nikolla Naços të Rumanisë(Nikoll për Nikoll..) edhe ay po aqë I përvojtur ,për gjith atë ideal.”

Viti i fundit i jetës tij kurorëzohet më botimin e librit, “lulet e Pasosme “, që ka bërë vlerësimet e duhura studiusi Sinan Gashi, për Nikollë Ivanajn, si Poet Lirik në poezinë patriotike dhe të dashurisë.Ndër të tjera thekson studiusi për Poetin së për çdo poezi shenonte datën e krijimit dhe vendin ku e kishte shkruar. Kështu shtrirja gjeografike e krijimeve të tij përfshinte më shumë së 30 vende…….Nga titujt e poezive :”Kosova”,” Bashkimi i Shkodrës me Atëdhe “ Vlona “ “Malësia e Madhe”, “ Udhëtimi – mërgim”. “Flamur” …………dhe nga vargjet “ Flamur i kuq ,me Shqype të zezë, //Hidhur madheshtuer n’erë të dlirë!//Flamur i shenjtë,që zemrën m’ke ndezë //. Hidhu përpjetë në Shqypëni të lirë”. …….. njohim së çfarë rrihte në zemren e një Atdhetari luftëtar, siç ishte N. Ivanaj. Le të jetë një udhërrëfyes edhe për brezin e ri sot që të shpalosin dijet e tyre,energjite pozitive , duke u plotësuar me eksperiencat e njerëzve më të suksesshëm të historisë sonë dhe të botës për të bashkuar shqiptarinë dhe për të lulëzuar Mëmëdheun Etnik.

KUJTESA- Si u shkrua një kryeartikull nga Petro Marko

December 28, 2020 by dgreca

Nga Pertefe Leka/
Në Kujtesën tim- Një takim i parë dhe i fundit me kolosin e letrave Petro Marko në Prill të vitit 1991 në redaksinë e gazetës “Republika”. Sapo kishin filluar të dilnin numrat e parë të kësaj gazete dhe në leximin e disa artikujve më kishte bërë përshtypje një shkrim për këngëtarin e famshëm të operas,Lukë Kaçaj , i denuar nga rregjimi i kohës , pse propagandonte Fishten e Madh . Në shkrim tregohej së edhe pse i arrestuar Luka, me karakterin e Malësorit, ia kishte recituar hetuesit vargjet nga poezitë e poetit, për të vertetuar se sa kombëtar dhe sa i vertetë ishte Poeti Gjergj Fishta. Duke e njohur ngjarjen, sepse e njihnim në Shkodër , Anen Jakova ,Zonjën e tij , si gruan me të bukur dhe me karakter të forte, që e përballoj me dinjitet burgun e të shoqit, më nxiti të shkruaja, për fundin e kësaj ideologjie famekeqe që i solli kaq të këqia njerëzimit, e denoncuar publikisht gjysëm shekulli më parë, nga B.Merxhani . Për këte u paraqita të zyrat e kësaj redaksie me një shkrim në dorë me titullin” Pse nuk jam marksist“ sipas artikullit të B.Merxhanit në Revistën “Perpjekja Shqiptare”(isha e njohur me këte revistë sepse Im atë mësues, i kishte ruajtur me kujdes të gjithë numrat e publikuara dhe më afronte shpesh të lexoja shumë shkrime në të me vlera edukative dhe kulturore. Më kishte rënë në sy edhe artikulli “ Pse nuk jam marksist”, por e mbytur nga ideologjia e kohës nuk i kisha dhënë rëndësinë e duhur asaj teorie të gabuar që po na helmonte çdo ditë).
Kur hyra brenda në dhomën e Editorit ishin instaluar aparate të thjeshta, telefon dhe makinë shkrimi, gjeta të ulur Zotin Petro Marko. E njoha menjëherë nga fotot e publikuara, dukej i lodhur por sytë i shkëlqenin.Si u përshendeta, e në komunikim e sipër i tregova së çfarë më shtyu të shkruaja me këte titull. Sa dëgjoi titullin e shkrimit u ngrit në kembë me një energji ,por i emocionuar më tha “ Oh ç’ ma kujtove mësuesin tim …Branko më kishte thënë, tani je i ri, por më vonë do të më kuptosh …” tani do të shkruaj për këte .
Me 28 prill 1991 në gazetën “Republika” dolën të dy shkrimet në një faqe, ku në vazhdimësi të artikullit tim ishte publikuar “Si u shkrua një kryeartikull” nga P.Marko dhe një foto e tij me B.Merxhanin . Në artikullin e tij, P.Marko, ndër të tjera shkruante:
“Si i ri që isha e admiroja Brankon për karakterin e kulturën e gjerë dhe penden e tij .Ai u bë mësuesi im.Branko mendonte për një revistë që të bëhej “shkollë “për rininë e etur për dije Kështu lindi revista kulturore e përmuajshme “Përpjekja Shqiptare”.
Botimi i kësaj reviste për publikun intelektual dhe për rininë shkollore u cilësua si një eveniment I rëndësishëm kulturor rreth së cilës u bënë bashkëpunëtorë nga elita intelektuale më e shquar e kohës:Aleksander Xhuvani,Lumo Skendo ,Skender Luarasi,Lasgush Poradeci,Eqrem Çabej,Ernest Koliqi,Vangjel Koça,Veli Stafa dhe të rinjtë : Sh.Musaraj,Nexhat Hakiu,Vedat Kokona, Musine Kokalari …….
Lënda merrej nga dijetarë, filozofë e shkencëtarë botëror.Kjo revistë fitoi terren, sepse po kryente funksionin e një instituti studimor, prandaj nuk mbeti pa rënë në sy të qeverisë .
Petro Marko vazhdon në shkrimin e tij : “Pasi botuam tre numrat e parë u thirrëm të dy në ministrinë e brendshme, ku vetë Musa Juka na tha: Kam urdhër nga lartmadhëria t’ju komunikoj së në qoftëse doni që revista juaj të vazhdojë të botohet , duhet të bëni një deklaratë në faqen e parë së nuk jam komunist” Si i ri që isha nxitova të përgjigjem : Nuk kam bërë deri më sot asnjë deklaratë që jam komunist ,që të bëj një tjetër e ta mohoi “
Brankoja më pjekuri u përgjegj : “ Zoti Ministër ,kërkoj një fare kohë që të mund të mendohem dhe të vij e të përgjigjem “ ……… Revista nuk u botua për tre muaj……
Pas tre muaj heshtje Brankoja më tha : “ E gjeta .Unë vërtetë nuk jam as marksist, as fashist, jam një demokrat, prandaj ulu të diktoj të shkruash.” U ula para makinës së shkrimit dhe për habinë time dëgjova titullin “ Pse nuk jam Marksist” Pa iu kundërvënë mësuesit tim të respektuar shkrova në makinë kryeartikullin e tij .Kur mbaroi së diktuari, i thashë :”Atëhere unë po e heq emrin tim nga revista “Branko më përkëdheli flokët dhe më tha : “Je akoma i papjekur, je shumë i ri , më vonë do të më kuptosh, jam më së i sigurtë “
P. Marko e njihte mirë filosofinë pozitiviste të B.Merxhanit, e njihte atë edhe si polemist me T.Zavalanin e N. Çikën …. dhe që fitoi autoritet për zhvillim miqësor të pikëpamjeve që donte vetëm të ndërtonte dhe jo të asgjësonte.Petro e kishte shtypur vetë në makinë artikullin “Pse nuk jam marksist “ një shkrim , i mirëstudiuar dhe I argumentuar me fakte, së socializmi ishte një utopi, dhe eksperiment pa të ardhme..,Petro e dinte edhe se Neo-Shqiptarizma e Merxhanit ishte një levizje kulturore ku Shkruante:
“ Politikë s’ka ! Vetëm Kulturë !”
E kishte dëgjuar me dhjetra here citatin e Niçes nga Merxhani “ Njeriu duhet të organizojë kaosin që gjendet brenda vetes në “Unin” e tij .E kishte kuptuar. më së miri kerkesën e Merxhanit që të krijojme një jetë mendore për Shqipërinë me një gjurmim shkencor serioz të vazhduar, për realizimin dhe spjegimin e vonesave historike ….. Nuk e kishte kundërshtuar mësuesin e tij se për Shqipërinë ishin të domosdoshme reformat e Ataturkut , dhe do të ishin një bekim për shqiptarët të behej një transformim i tillë …. Petro të gjitha i këto i mësoi,por ishte i vendosur në idetë e tij.
Si i ri,idealist e revolucionar internacionalist , më mendimin e barazisë dhe të lirise njerëzore, u nis drejt Spanjës më 1937. Atje bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” dhe po atje merr pjesë në mbledhjen e shkrimtarëve antifashistë ku ishin dhe Ernest Hemingway,P.Neruda……Kthehet në Shqipëri me 1940 më mision nga Kominterni si komunist. Nuk shkon shumë dhe burgoset nga italianet, si antifashist dhe internohet në Palermo Ustika . Sa çlirohen me përleshje nga Ustika , po në Itali , e arrestojne Gjermanët 1944 dhe shpeton nga ndërhyrja e mësuesit të tij në shkollën tregtare të Vlorës, nga shkrimtari i mirënjohur shkodrane ,Ernest Koliqi. Peripecitë e tij s’kanë të sosur, por kurrë nuk mposhtet .Ai i kishte shfaqur edhe më përpara pikëpamjet e tij si patriot luftarak e atdhetar I devotshëm , kur ishte në fakultetin e Letersise në Athinë. Atje kishte pasë ferkime me rektorin I cili ia njihte për turp që Petroja si Himariot të ishte mësues i shqipes,( Petron e kishte emëruar mësues, I nderuari patriot e luftëtar shkodrani, i Hilë Mosi, atë kohë, Ministër Arsimit.Petro e ka përshkruar me respekt figurën e mësuesit shkodranë Kolë Kamsi që i mësoi gjuhën e bukur shqipe:”Kamsi ishte i heshtur, por punëtor i madh.E them me plot gojën së na e mësoi shqipen mirë, gramatiken, poetët tanë,historinë e shkrimit të shqipes dhe kulturën tonë.” ) Pergjegjja e Petros ndaj rektorit ishte .”.turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit “. replikë që i kushtoi përjashtimin. ….Po ashtu kur u mbyll revista “ABC” nga regjimi i Zogut , ku botonte me Migjenin ,Zavalanin e Merxhanin, pas një gjyqi e internojne në Porto Palermo , por edhe prej aty lirohet shpejt nga interesim i B. Merxhanit
Por më e rënda për P. Markon ishte arrestimi nga shokët e idealit vet komunist. Fillimisht e denuan me pushkatim por fati e deshi që bëri burg ,nga ndërhyrja e shokut të shkollës në Vlorë, H. kapo. Të gjitha këto i përballoi me një qendrim stoik por I pagoi me varfëri ekonomike, persekutime e përndjekje të vazhdueshme, deri me burgosjen e djalit poet,Jamarbër …Tashma besoj së i kishte ndër mend porositë e Mësuesit tij të cilin e vlerësonte si “Korifej I publicistikës shqiptare.”
P.Marko nuk ishte më pak se mësuesi i tij. Ai la një pasuri të Madhe të përjetshme në krijimtarinë artistike .Ai në moshën 17 vjeçare kishte botuar vjershën “Flamurit”, në gazetën “Shqipëria e Re “ të Kostancës.Proza e P.Markos e shtrirë në më shumë së 20 vepra , si Romane, Tregime ,Vepra Autobiografike…. me vlera artistike e historike e pasqyrojnë më së miri triumfin e dashurisë e të humanizmit .Njësimi i personazheve me veten e tij, solli vërtetësi në traditën e letërsisë sonë, duke mbetur i pamposhtur nga mizoritë e botës, nepër të cilën kaloi. Petro Marko ishte një ndër personalitetet më të persekutuara të kohës , që mbijetoi me dinjitet. Pena e tij nuk pushoi së shkruari deri në ditën e fundit të jetës ,me 27 Djetor 1991 .

Kryengritja e Malësisë Madhe në Poemen“Mbi Ta“ e L.Poradecit

October 31, 2020 by dgreca

-Kryengritja e “Malësisë së Madhe”, që bashkoi kombin mbarë, në Poemën “MBI TA”, të L. Poradecit-

Shkruan:Pertefe LEKA-

Titull i poemës “Mbi ta” i shprehur me pesë tinguj në dy fjalë, dëshmon për një ngjarje historike të lavdishme.
Lasgush Poradeci si poet i fjalës së urtë e të fisme në tërë krijimtarinë e tij, i këndoi lirisë në të gjitha poezitë e tij: patriotike, erotike e filozofike.Si Poet erudit dhe shumë dimensional ishte një luftëtar I vendosur dhe mbrojtës I traditave më të mira edhe për etninë dhe albanologjinë. (kujto letërkëmbimin e M.Kokalarit me L.Poradecin të cilët mundësuan hapjen e katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Romës dhjetor 1939)
Për Festën e Flamurit, që kurorëzoi përpjekjet shekullore të popullit shqiptar për mvehtësi, Lasgushi thurte poezi në harmoni me zjarrin e shpirtit dhe stilin e mendjes së tij të ndritur, duke i dhënë muzikalitet vargut si në Marshet Heroike – Patriotike.
25-Vjetorit të Pavarësisë, i kushtoi poezinë “Naim Frashërit”, ideologut të Rilindjes Kombëtare dhe poetit më popullor që ka edhe sot shqiptaria, mbrojtësit më të madh të gjuhës shqipe që e quan:”Shpat’e ndritur e lirisë”
Përvjetorin e 60-të të Pavarësisë, e kremtoi me botimin e poemës “Mbi Ta”, dedikuar kolegut, vjershëtorit, luftëtarit të paepur, për liri e pavarësi,”Poetit e Pushkatarit Rilindas” Risto Siliqit.
Si poet e historian ka paraqitur artistikisht sakrificat e një populli, të drejtuar nga heronjtë strategë të cilët si yje të pashuar kanë lënë një dritë të pashembullt.
Poema fillon,me vargjet, që në strategjinë e luftimeve, mund ta titullojmë si faza e Sulmit:
Risto Siliqi- nisu shpejt// ku shfren me kob e liga/
Ku ndeshet kombi i ngritur krejt //Me tri Kuçedra shtriga/
Shpejt me mauzerin tënd zemrak// dhe penden e praruar/
Ku mposht halldupin turkoshak//Atdheu duke u dëshmuar/….
Është fjala për kryengritjen e Malësisë Madhe të vitit 1911, një epope e lavdishme e luftërave heroike që brezat e sotëm dhe ato që do të vijnë duhet ta mësojnë, jo vetëm për misionin që kreu duke bashkuar shqipëtarët e të gjitha trevave, por edhe për jehonën që pati në botë nga shtypi i shkruar se si një popull i vogël, që betohet vendosmërisht për liri e pavarësi, mundi të mposht një armik shumë të fuqishëm.
Ky shembull solidariteti mbarë kombëtar na duhet më shumë se kurrë, kur fqinjët verior e jugor dhe forca të errëta, përpëlitën me penetrue në forma të ndryshme përtej kufijëve shtetëror të Shqipërisë, vazhdojnë avazin e vjetër me pretendime. ( për kufijtë: tokësorë,ujorë, ajrorë, për varret,për kishat, për heronjtë, për lahutën e fustanellen …)
Shembull I lartë organizimi ishin edhe drejtuesit e kësaj kryengritje si Dedë Gjo Luli, Mehmet Shpendi…. të cilët, kullat e tyre të thjeshta, i kthyen në institucione të rëndësishme, në kuvende ku pleqëroheshin planet e luftimeve, me miratim të përgjithshëm.Ata ishin jo vetëm kuvendar të urtë e të arsyeshëm, por për veprimet e tyre konsultoheshin, kërkonin dhe pranonin këshilla edhe nga intelektualët luftëtarë, si Risto Siliqi, Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Nikollë Ivanaj, mësuesi i ri Palokë Traboini…., të cilët u bënë njësh me kryengritësit, dhe pas tyre u përfshi;
“kombi mbarë” në luftën “Me tri kuçedra shtriga”( 1- ballë për ballë me pushtuesit turq, 2-me tinzarët pas shpine serbo- malazezët,dhe 3- me fuqitë e mëdha që padrejtësisht copëtuan trojet shqiptare.)
Poema “Mbi ta” ka një lidhje edhe me krijime të tjera të poetit, me vargun:
”mes për mes për Shqipëri//Drini plak e i përrallshëm që mburon prej Shendaumi.”
Gjë që e ka përsëritur dhe e ka mbartë edhe nga poezitë “ Poradeci”, “Naim Frashërit”…..
Nuk i mungonte aftësia poetit për të krijuar vargje të reja e të skalitura, por diçka tjetër e shqetësonte ….që e kishte kaq për zemër këte varg…
Lumi për Poetin nuk ishte thjeshtë një nocion gjeografik a peisazhi, por kishte ngarkesë emocionale, historike, …sepse në Shqipërinë natyrale të Lasgushit Drini kalon ” mes për mes për Shqipëri”.
Ndaj lumin më të gjatë, do ta paraqesi si vijë mesi të fushës Arbërore…Lasgushi si mjeshtër i simetrisë, ia ka lënë “Drinit plak”ta kallxojë historinë që mbart….sepse edhe lumin edhe liqenin edhe tokën e etërve i deshi të pandarë, siç na e ka falë Krijuesi. (kujto vargun:”Perëndim I vagëlluar mi liqerin pa kufir”)
Në se do të Isha përpara nxënësve në vitet 1965 dhe më tej dhe ta komentoja këtë varg, duhet të kisha të varur në tabelë “Hartën e Shqipërisë Etnike” të projektuar nga Prof.Ahmet Gashi, dijetar e patriot kosovar ( koleg i Lasgushit dhe mësuesi i Zonjës tij, Nafijës, në Institutin “Nana Mbretëreshë.”) Në atë kohë nuk mund ta paraqisja, një mjet të tillë për ilustrim sepse ne njihnim vetëm hartën e cunguar të Shqipërisë, ndërsa Lasgushi çdo gjë që kompozonte kishte parasysh, Shqipërinë Etnike, për të cilën mendonte, shkruante dhe për ate vuante.
Për të vërtetën historike, kufijtë nuk ishin pengesë për poetin. E paraqiti luftën e Malësisë me vullnetarë nga të gjitha trojet, duke bërë një paralelizëm me lumin Drin që gjatë udhëtimit mbledh ujërat e të gjitha degëzimeve malore duke u qetësuar deri në grykëderdhje.
Lumi Drin si vijë mbrojtëse, që rrethon gjithë Fortesën Alpine I jep Dritë ( dritë emër i përafërt me Drin) gjithë këtij pejsazhi natyror, ku autori ka përshkruar ngjarjet e Malësisë Veriore,
Në se te” Vdekja e Nositit”, poeti e ka personifikue vetëflijimin në emër të dashurisë për jetën,apo te “Gjeniu i Anijës“, ku shpirtin e fatosit “aspak nuk e thyen rreziku”, në poemën
“Mbi Ta”poeti është i drejt për drejtë, me ngjarje dhe personazhe historikë që veprojnë shpejt dhe flijohen për të drejtat e tyre kundër masave represive të armiqëve shekullorë.
Ky është edhe misioni që ka marrë përsipër poeti: sakrifikimi për Ideale të larta si një patriot I lirë, e shprehur në të gjitha poezitë patriotike me frymën e Rilindjes. (në poezitë “Naimit”,”Gjuha e zjarrtë”,“Lundra dhe flamuri”, “Bjeri telat” ..)
që lidhen ngushtë me momentin aktual , ku fqinjët e ardhur nga ana anës pretendojnë me makinacione nga ma absurdet, të përvetësojnë territore, për të ngushtuar hapësirat legjitime te kombit shqiptar, autokton mijëra vjeçarë.
Ndaj dhe poema “Mbi ta “ është një thirrje për unitet për shqiptarët kudo në botë, dhe të harmonizojnë kërkesat ndaj çdo përpjekje shoveniste si në vargjet e poemës:
“Ku ngrihet kombi peshë //Ku mposht t’urryerin armik //Malsija burrëreshë;//
Kështu forca e bashkimit ka produkt fitoren :“Rrok pushkën plaku qindvjeçar//Dhe shtatëvjeçar çunaku// “Atdheu duke u dëshmuar”
Poeti duke njohur krenarinë natyrale të malësorve dhe kurajon e lindur, të cilët dallohen në ecjet e lehta e të shpejta, kur i thërret i pari tyre, i drejtohet Risto Siliqit:
“ Nisu shpejt”, sepse veprimet luftarake ishin në drejtimin e duhur. Kryengritësit kishin nevojë për njerëz si R.Siliqi, mendimtar e jurist; organizator i shquar e luftëtar, që ishin në një Frymë ndaj: ”Fluturonim plot hare// si t’ ishin zogj me fletë//
(Risto Siliqit (1882-1936) poet, publicist, avokat, aktivist i çështjes kombëtare shqiptare.I ndjekur nga regjimi turk e malazes, i denuar dy herë me vdekje, jetoi 10 vite në syrgjyn. Pasurinë që dispononte e shiti, për të ngritur hotelin “Albania” në qendër të shqiptarëve të Malit Zi,që të ishte një vend takimi për patriotët shqiptarë.Udhëtonte shumë në vendet ku ishin mërgimtarët shqiptarë për çështjen kombëtare.Mori pjesë aktive në kryengritjen e 1911 bashkë me Hilë Mosin, luigj Gurakuqin ….Si jurist e luftëtarë mori pjesë në Kuvendin e Greçës dhe ishte një ndër përpiluesit e memorandumit të quajtur “Libri i Kuq”.Në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës, punoi si gjykatës në Vlorë dhe më vonë sekretar i Ministrisë së Drejtësisë.Me 1923 lidhi miqësi me Fan Nolin por pas 1924, nuk mori pjesë në jetën politike. Ishte themelues i klubit patriotik “Lidhja Shqiptare” dhe redaktor i organit “Shqypnija e Re”.Libri “Pasqyra e ditëve të përgjakshme “ është një vepër dokumentare letrare,ku detajohen, kryengritja e Kosovës 1910 dhe ajo e Malësisë Madhe 1911, ku evidentohen heronjte,Isa Boletini,Idriz Seferi,Dedë Gjo luli, Mehmet Shpendi…. Ku ngjarjet janë paraqitur me vërtetësi sepse ishte vetë pjesëmarrës në luftë.Protesta ndaj padrejtësive shoqërore ndihet në vjershën e gjatë “Burim Poetik” Vepra “Mrika në Shkangull” një vepër romantike,proteston kundër shoqërisë patriarkale.me zakonet e egra.Mbi bazën e së cilës djali i tij, shkrimtari,Llazar Siliqi, shkroi libretin e Operas Mrika. Ernest Koliqi në emër të djemnisë shqiptare, me rastin e ndarjes nga jeta, e krahason me Pashko Vasë Shkodranin dhe me Naim Frashërin duke theksuar: “Poet me ndjenjë të hollë, gazetar me kurajo, avokat me zotësi dhe ndershmëri” Duke vazhduar me Risto Siliqin, të cilit ia njihte vlerat si poet I kryengritjes se Kosovës me 1910 dhe i Malësisë Madhe si dhe aktiv me armë në dorë në luftime ravijëzon në poemë të gjithë bashkëluftëtarët me të cilët bashkoi forcën fizike dhe mendore, në aksione dhe kuvende. Lasgushi nuk i ndanë malësorët e veriut, ata s’njohin kufij, kanë një qellim të përbashkët duke përshkuar rrugë të vështira:
“Kur zbritëm në shtegim jugor //Nga Drini i Zi matanë // këndonin me zë burrëror //Hotjanë dhe Shaljanë//“
Shqiptarët ngjiten majave si dragoj me fletë.Ata vijnë edhe nga ana tjetër e Drinit, për t’u bashkuar: “Në kulm të Malësisë”. Lasgushi emrin e “Kosovës sokoleshë” nuk e ka përmendur ne poemë. Sa jetoi, digjej e përvëlohej për te, bile edhe lotonte,( e pashë në një video) kur ia përmendnin ngrinte zërin me ton “ Kosova është zemra Shqiptare, është Dardani “
Në kohën, kur poeti e shkroi poemen më 1965, si duket e kujtoi mikun e zemrës, Mitrush Kutelin, që shkroi “Poemin Kosovar “ të cilit, jo vetem që ia ndaluan veprën, por desh e futën të gjallë në dhe.
Ndaj në poemë përmend – Istogun -dhe ja le “Drinit plak” të tregojë vendet ku përshkon.
Eshtë Peja tokë Shqiptare ku buron Drini i Bardhë dhe bashkohet me Drinin e Zi një arterie shekullore që lidhë Kosovën shqiptare me pjesën tjetër të Shqipërisë, “Ku Drin’ i bardhë nën Istog//merr fill drejt Shqipërisë.”
( Istogu shtrihet në pjesën veriore të Rrafshit të Dukagjinit, ku ngrihen lart “Bjeshkët e Rugovës”. Gjatë pushtimit turk I përkiste Sanxhakut të Pejës. Një zonë e banuar që nga kohët e prehistorisë. Këte e dëshmon rruga e vjetër që lidhte Detin Adriatik, gjatë kohës së Dardanëve dhe Romakëve e me tej, me Pejë,Mitrovicë,Shkodër.)
Për të vertetuar lashtësinë e kësaj bashkësie poeti ka gjetur një toponim shumë interesant ku përdorë një fjalë të vjetër të gegërishtës “drumi”në vargun:
“ Mes Arbërit,me mall rinor,// E zbret kalitas drumi” //Ku Drini plak e përrallor// Buron prej Shendaumi.”
Fjalë që e gjejmë edhe në dialektin Çam( -drom-dhrom -rrugicë ). (Në veri ka kuptimin e një arterie kryesore që lidh krahinat e largëta, edhe kuptimin e një ure që dikur lidhte përmes drumit të telit Pejën me Gjakoven.Në një këngë kreshnikësh këndojnë: “ kuer u ba Kotuzi ndan vjeç//Aj ndan vetë në mejdan i ka pritë //Aj ndan drume ka zaptue //Aj ndan shehre tuj urdhnue// …. “drum” rrugë përmes lumit, që kalohet me një mjet lundërues ose me një urë me tela. Dikur një vig që lidhte dy brigjet e lumit… )
Kur poeti jetonte , tregonin miqtë e tij, në ngjarjet e vitit 1981, buçiste zëri I tij “Kosova vullkaneshë”.E këte tokë të dashur ia kishin ndarë padrejtësisht nga trungu mëmë. Lasgushi vlon në shpirt ndaj shpërthente me krenari: ”Kush është lulja në Ballkan //Që bota i ka sevdanë /Kosova që s’njeh sulltanë /plot difë e kapedanë /Kosova që bën sulm në zjarr/porsi dragoj me fletë/siç bënte sulm ngadhimtar/ Gjergj Kastrioti vetë./…
Edhe kosovarët e kanë nderuar e respektuar Lasgushin. Veprat e tij studioheshin, komentoheshin dhe botoheshin prej tyre. E ftonin në Kosovë, por për poetin kishte vështirësi të kalonte kufirin, kishte mospërputhje me rregjimin. Edhe kur filluan të vinin individ të caktuar në tokën mëmë e kërkonin ta takonin, nuk lejohesh takim privat,me kollosin e Lirikës shqiptare. Njëherë kur donte ta takonte prof. Hasan Mekuli, nuk e lejuan t’i shkonte në shtëpi, kur gjendja shëndetësore e pengonte të dilte jashtë.
(Në dëshpërim e sipër u shpreh “ Pra s’u takova me Kosovën vullkaneshë .Pse? Sepse nuk lejohet takim privat në Vendin Tim (Shqipëri), të mos takohem me Vendin Tim (Kosovë). Pastaj “privat” jam unë – unë Lasgushi i kombit? Sa më dhemb! dhe sa më dëshpëron ! / nga Gazeta Liberale.)
Ky është “Lasgushi I Kombit”, lasgushi I Poradecit që e gjenë vetën me vullnetarët: ”Mes Arbërit me mall rinor”…
Edhe pse në poemën “Mbi Ta”,luftimet janë fokusuar në betejat përfundimtare,harta gjeografike e kryengritësve, vjen e zgjerohet, për ta zbuar njëherë e përgjithmonë armikun shekullor deri në fitore:
“Për t’u mbuluar me lavdi/Në sulmet fitimtare”/
Shtimin e rradhëve të luftëtarëve e vlerëson edhe si rezultat i virtyteve të larta që trashigojnë,bujarinë, shpirtin e sakrificës, mikpritjen,besën…
“Kaptuam shtatë male rresht //Malësisë për t’ju falë /..Dhe ja shtatë burrat tok //Në kulm të Malësisë/…
Të kujton heronjtë e legjendave si te Gjergj Elez Alia nandë vjet,nandë plagë…apo legjenda “Kush e solli Doruntinen” nandë djem,nandë nuse, nandë djepa…..

Në se do t’i referohemi historisë për shtatë burrat e malsisë,numri shtatë, nuk është vetëm një inspirim folklorik i autorit nga legjendat , sepse janë të njohura bëmat e shtatë shaljanëve, të cilët nuk janë legjendë, por u bënë legjendar, ata janë shtatë emra të gdhendur në Përmendoren, buzë “Lumit të Shalës” dhe të përjetësuar nga Aktori i Madh, Ndrekë Luca,në Dramën “Shtatë Shaljanët”.
Atje, në betejën e Deçiqit, u betuan edhe shtatë prijësit e Bajraqeve të Malësisë: Hot,Grudë,Kastrat,Kelmend,Shkrel,Triesh,Kojë,(keto dy të fundit edhe pse ishin nën Malin e Zi morën pjesë në kryengritje). Atje në luftime të përgjakshme,për Majën e Deçiqit ranë edhe shtatë trimat e Kojës, bashkëluftëtarë të Dedë Gjo Lulit.
Ndërsa në poemën ” Mbi Ta” të Lasgushit ata “shtatë burrat tok” vinin nga Malësia e Kosovës, sepse Malësia gjeneronte heronj.
Ata vinin fill pas kryengritjes së Kosovës më 1910, të vendosur për t’u ngjitur …“Në kulm të Malësisë”
“Mirë se të gjejmë atdhe bujar! /Malësi e lavdëruar!/
Pranon ti,oh! Pak gjak shqiptar /Që vjen për të dëshmuar./
Atje, në “malësinë e lavdëruar”,
u mblodhën tok dhe dëshmuan se kush janë:
Një solidaritet i paparë nga të gjitha anët , u bënë si një forcë e vetme duke arritur një kulm me 6 Prill 1911.
“ U nismë shokë e miq//Prej shkodrës në malsitë//Ku Dedë Gjo Luli me Deçiq //I mbron atdheut kufitë//
Me të vërtetë ishte simbolike, ngritja e flamurit në Deçiq, por betejat e luftimeve dhe diplomatike do të vazhdonin …
Dhe nga kjo luftë e drejtë për të mbrojtë tokën e të parëve, kundër armiqëve shekullorë poeti është optimist:
“luftëtarët do të fitojnë lavd e nder,.. ta ndjejë Evropa Mbarë”
Duke ngritur lart jehonën e revolucionit të një populli mijëra vjeçarë në truallin e vet, me gjuhën më të vjetër, vargu i mësipërm bjen si këmbanë për shtetet e mëdha që e ndanë sipas oreksit tyre, duke e tkurrur në një shtet të vogël por të papërkulur.
Një përmendore për kryengritjen e Malësisë Madhe, ka ngritur Gjergj Fishta, me kryevepren e historisë së letërsisë shqiptare,”Lahuta e Malcisë”, që është ruajtur si librat e shenjtë edhe kur ishte e ndaluar.
Lasgushi e adhuronte Fishtën e quante “shkëmb i Tokës dhe shkëmb I shpirtit shqipëtar”.Kur Lasgushi vizitoi Shkodrën me Asdrenin dhe këmbyen librat me Fishtën, i bëri këte kushtim: ”Njeriut të Zotit meditans dhe militans,Burrit Shqiptar përfaqësonjës. Më të madhit epik të shekullit”.Liriku i madh, dinte përmendsh vargjet e lahutës dhe i citonte kur ishte me miqtë e tij ( Ah kadalë, Nikollë, t’vraftë Zoti// Se s’ke pa shqiptar me sy // Mu më thonë Oso Baroti// që e djeg veten megjithë ty)
Edhe poema “Liria” e Ndre Mjedës i përket vitit 1911.Vargje kushtruese na ushtojnë edhe sot ”Lirim, Lirim.bërtet gjithkah malsia” të cilën në tekstet shkollore e kishim të përgjysmuar sepse përmendej Washingtoni si frymëzues i lirisë.Kurrë nuk patëm guximin të komentonim me nxënësit vargjet e mëposhtme nga poema “Liria” e Ndre Mjedës
“Të lumtë o Washington! u zhvillat qielli//E njom toka për mall me brohorië//E mbi flamuj të zotnuem ndejt Luani// Pushoi te drita që shpërndan si dielli//Lirim, tuj britun në Filadelfia:”Amerikën zhgon Amerikani”
Me vlerë për këto ngjarje është edhe poema “Lufta e Maleve” me 1500 vargje e Palokë Traboinit. (1888-1951) I lindur në Traboin, i shkolluar në Shkodër,mësues në Prizren,Shkodër, Tuz,Bajzë,e shumë fshatra të Malësisë, autor i shumë artikujve në revistat e kohës. Bashkëluftëtar dhe sekretar i Dedë Gjo Lulit.I ngarkuar prej tij të sillte në Hot nga Vjena përmes Dalmacisë flamurin që ngritën në Deçiq.Martuar me mbesen e Kolë Idromenos,vajza e motrës Tone. P.Traboini ishte i pa njohur për ne si edhe në historinë e letërsisë gjatë periudhës së diktaturës.
Ashtu edhe vepra e Risto Siliqit,”Pasqyra e Ditëve të Përgjakshme”, paraqet me vërtetësi kryengritjet e Kosovës 1910 dhe të Malësisë 1911.E njëjtë ishte edhe veprimtaria e Hilë Mosit të cilin Fishta te Lahuta e përshkruan:“Ky Hila djalë shkodran…,pushkën n’dorë//N’prazme flamurin kuq e zi//….” Na mburremi me këto intelektualë luftëtarë, që përveç kontributit shpirtëror e mendor ishin aktiv me armë në dorë,në Komitetin e Kryengritjes së Malësisë së Veriut.
(H.Mosi 1885-1933 ishte poet i ”Zanit Atdheut “, botues e publicist në shumë organe shtypi,përkthyes, por me gradë shkencore arsimtar.Me 1908 kthehet në atdhe nga Bukureshti me “Himnin e Flamurit “ të thurur nga Asdreni. Pjesëmarrës në shumë kongrese si i Manastirit….Ishte senator e deputet I Shkodrës 1920-24,Prefekt në kohen e Nolit. E mbylli karrierën si Ministër Arsimi ku pati rastin të emërojë si mësues në Dhermi të riun P.Marko.)
Nuk mund të paraqiten të gjithë poetët, sepse janë shumë vepra letrare e studime historike për këte ngjarje madhështore, që përgatiti Pavarësinë e Shqipërisë 1912.
Në këte vazhdimësi të këtyre poetve, poema “Mbi Ta” shkruar nga kollosi i lirikës shqiptare e plotësoi tablonë e kësaj ngjarje të rëndësishme kombëtare aqë më tepër, që merrte vlerë, sepse zëri i poetit vinte nga Poradeci.
Kështu Lasgushi(1899-1987) ishte në vazhdimësi me këte plejadë autorësh të përmendur për ta mbajtur të gjallë në kujtesen historike,artistikisht, këte ngjarje të lavdishme që çuditi botën, të bashkuar në luftën për liri. Lasgushi ishte koshient për çfarë shkroi sepse e jetoi Rilindjen në perjudhën e shpërthimit të kryengritjeve të mëdha, prandaj shqetësimin atdhetar të mbrojtjes së kombit dhe përparimit të shoqërisë shqiptare e ka shprehur edhe në poezi të tjera si te “Këng’e lashtë “ ku “do këndoj një mall’ të ri”
Edhe në poezinë filozofike, Ai është tokësor e kombëtar sepse në vargun e tij zotëron Dheu, mali, liqeni,lumi,që janë jetësore, prandaj kanë edhe ngarkesë emocionale. Këte lidhje me tokën, poeti i gjenë edhe te malësorët e alpeve Shqiptare të cilët betohen:
” Për at qiell e për ket dhe”
“Për kët votër” apo përshëndetjet,”bre burrë i dheut” që kanë forcën e Anteut të lidhur me tokën dhe që shprehin vendosmërinë e betimit “Pasha besën .
Nisur nga kjo lidhje shpirtërore vargjet në poemën “Mbi Ta” rrjedhin si ujëvarë, ku trimat si rrufe përshkojnë, maja e gërxhe të thepisura, për t’i treguar gjoksin armikut turk , sllav a kush tjetër.
Në krye të kësaj lëvizje gjithëpopullore, ngrihet madheshtorë kryetrimi 70 vjeçarë Dedë Gjo Luli: Figura e tij është e njohur botërisht; në publicistikë,në letërsi, në folklor,në studime shkencore …
Në figurën e Dedë Gjo Lulit, të dalin para syshë gjithë luftëtarët nga të gjitha anët që iu bashkuan Sulmit, kushtrim, “Mbi Ta!Mbi Ta!”
Shqiptarët kudo që janë, duhet ta përjetësojnë Heroin e Maleve edhe jashtë atdheut , siç bënë emigrantët italianët për Garibaldin,ku ngritën statujën e tij në
“Washington Square Park in Manhattan,N.Y. C”. E gjetkë….
Pra edhe “Dedë Vigani “ ishte Garibaldi Shqiptar,që bashkoi shqiptarët në beteja vendimtare.
Ky Deda “Mbi krepat tmerrimtare//Ku as shqiponjat s’ngjitën dot,..”//
Një figurë shumë e dashur për poetin, një luftëtar që e entuziazmon sa herë përmend bëmat e tij duke i dhënë përmasat si të Skenderbeut.
(Dedë Gjo Luli,(1840-1915),udhëheqës popullor,një strateg,i ndërgjegjësuar në odat e kuvendeve,i stërvitur në beteja të përgjakshme në mbrojtje të Hotit e të Grudës,kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit,
Anëtar I Lidhjes së Prizrenit , e vazhdoi luftën edhe kur ishte i moshuar për vendimet e padrejta të Konf.së Ambasadorëve në Londër.Ishte Dedë Gjo Luli që u prini djemëve të Hotit për të shpëtuar Oso Kukën nga flaka e barotit në kullë të Vraninës.(i përjetësuar edhe te Lahuta e Fishtes.) Si udhëheqës u dallua në luftën kundër ushtrisë së Malit Zi të drejtuar nga Mark Milani,që ishte më i plotësuar ushtarakisht ,por që malësorët e zmbrapsen me turp, si në betejën e Rrzhanicës….
E gjithë familja dhe fisi i Dedës ishin të angazhuar në luftërat për liri,
Pas tij vinin djemtë,vajza Nareja, nusja e djalit Kolë,Nora …Ai nuk u step kurrë edhe kur mori lajmin e hidhur të djalit, Gjergjit 22 vjeçar, që ra heroikisht në një betejë të përgjakshme,e priti burrërisht dhe vazhdoi po me ate vrull luftën për mbrojtjen e trojeve të ndara padrejtësisht. Kryengritja që e ngriti në majë figurën e tijë ishte Beteja e Daçiqit në Prill-Maj 1911, kundër Osmanëve, ku ngritën flamurin shqiptar, aty ku u plagos edhe Nora..Kjo ngjarje bëri bujë të madhe në botë vuri në lëvizje të gjithë luftëtarët të penës e të pushkës për të bërë një agjendë ndërkombëtare për kryengritjen. Në ate kohë,Ismail Qemali vjen nga Italia I jep një impuls bashkimit të shqiptarëve,ku mblidhen në Greçe,luftëtarë, të pushkës e të penës, me 23 Qershor 1911……
Po aq e rëndësishme për Poetin në poemë është edhe figura e Mehmet Shpendit,i përmendur në betejen e përgjakshme të Qafa e Agrit ku për 14 ditë me forca të pabarabarta i thyen me turp forcat turke që mbaheshin si të pathyeshmit, Shefqet Turgut Pashën.(10-24 ,1910)
….Mirditë e Shalë e Dukagjin /Puth Mehmet Shpend Luanin /… Dhe puth kuvendin heroik ,/
Ku ngrihet kombi peshë,/
ku mposht t’urryerin armik, /Malsija burrëreshë./
Dedë Gjo Luli dhe Mehmet Shpendi, ishin bashkë në Lidhjen e Prizreni 1878,ishin bashkë në Betejën e Rrzhanicës, bashkë në Deçiq, bashkë në Greçe, ….dhe të dy i vranë tradhëtisht veç e veç me 1915 nga forcat serbo-malazeze.
(Mehmet Shpendi,1851-1915, i njohur me emrin Sokol Shpendi,një nga themeluesit e Djelmnisë së Shalës.Me 1908, kur po festohej Hyrjeti në Shkodër, mbledh shokët në aksion që të nxjirrnin luftëtarët e burgosur, duke thënë: ” të festojnë edhe ata me ne, se të drejtat dhe liritë po na i garantoka kushtetuta…”. Me 1911 në Memorandumin e Greçës do të firmoste në emër të “Djelmnisë së Shalës”.
Me 1912 përkrah B.Currit, do të hynin në Shkup si triumfator.
Me shpalljen e Pavarësisë, me trimat e Shalës e të Dukagjinit, ngritën flamurin Kombëtar në Logun e Kuvendit të Shalës në Abat.Por trupat malazeze nuk i rreshtën sulmet, për të avancuar në Shqipërinë e Veriut. Gjenerali malazes, Radomir Veshoviq, e thërret për bisedime dypalëshe për një marrëveshje armëpushimi me shqiptarët, si duket sa për ta larguar andej dhe futën 1500 forca në trojet shqiptare.Shqiptarët e fituan betejen, por Mehmet Shpendin e prenë në besë,e masakruan bashkë me shoqëruesit e tij 15 Korrik 1915.
Para se të mbyllte sytë la amanet “Tokë e Qiell dorëzanë ju paça,besë anmikut kurrë me i n’zanë.)
Lufta e drejtë kundër pushtuesit u jepte forcë trimave që nuk ndaleshin për asnjë çast edhe pse ishin të pabarabartë në numër “dy mijë me njëzet mijë” thirrja për një sulm përfundimtar do të ishte humbja me turp e pashait me njëzetmijë
“Dhe prap sulm: Mbi Ta! Mbi Ta! // Mbi mijërat e tjera, //Iu shtir përmendsh të ziut pasha// sikur vërshoj skëterra “//
“Prapo-u shpejt, bre derbede,//Marsh!Me gjithë ushtrira!//Vjen Luma dhe t’i shtrin përdhe //Të majmet egërsirat.//
Kurorëzimi i kësaj fitoreje ishte ngritja e Flamurit në Deçiq, por për fitorën përfundimtare lufta do të vazhdonte në të gjitha drejtimet.
Ata prijës të maleve janë edhe të urtët e “kuvendit heroik “ siç e cilëson poeti sepse me emrin e tyre janë bërë peticionet,memorandumet, strategjia dhe organizimi i luftimeve. Ata trashëgonin përvojën luftarake dhe diplomacinë e etërve të tyre.
Me 10 Qershor 1878 Lidhja e Prizrenit, 22 Qershor 1911 Kuvendi I Greçës, që nga rëndësia janë si Kuvendi i Lezhës me 1444.
Në poemë Lasgushi I drejtohet heroit, M.Shpendi “ Puth Kuvendin heroik” që ishte “Kuvendi i Greçës” vepër e malësorëve dhe e ideologve luftëtarë si R.Siliqi, Luigj Gurakuqi,Hilë Mosi, Ismail Qemali,Nikollë Ivanaj… ku patën përkrahjen edhe nga kuvendet e tjera; nga Vlora, Berati, Mitrovica, Çamëria, Arbëreshët e Italisë dhe të diasporës të dërguar nga Vatra.
> Kryengritja e malësisë ishte e mirëstudiuar : në krye kishte një komitet, që përgatiti një tubim, që i la historisë një dokument me 12 pika (si më vonë 14 pikat e Pres. Wilson) i paraprini dokumentit të pavarësisë 1912. Kjo Greçe e bekuar e katundit Bëkaj të Trieshit, ku dallohen edhe sot vendbanimet Ilire, ishte e ndarë nga trungu mëmë, ashtu si Prizreni ku u bë kuvendi historik,si Manastiri, ku u vendos Alfabeti shqip…
Në Greçe doli deklarata më e fortë e bërë ndonjëherë nga shqiptarët para ngritjes së flamurit të Pavarësisë që e detyroi Portën e Lartë të fillonte negociatat me krerët e kryengritjes dhe të pranonte shumicën e kërkesave, të cilat i hapën rrugën autonomisë. Ato kërkesa edhe sot nuk e kanë humbur aktualitetin, derisa Shqipëria të realizojë bashkimin kombëtar në Evropën e Bashkuar.
Lasgush Poradeci në këte zjarr betejash nuk e ndanë kontributin e grave malësore në luftime dhe në kuvende.Nuk ka dhënë emra të veçantë se ato janë shumë.
Dhe prap djem e pleq e gra//Ngarendin t’armatosur//
Një ndër këto luftëtare është e përmendur Tringa sokoleshë , të cilës shtypi botëror i bëri jehonë, me 1911 “Le Petit Journal” e përshkruan Tringë Smajlin si (“Yannitza,Albanian Joan of Ark” ) Virgjeresha (burrëresha) shqiptare Zhan D’Ark po të njëjtën gjë e përshkroi edhe gazeta” New York Times “ ndërsa Fishta I madh e kishte ngritur heroinën , në piedestalin e pavdekësisë te” Lahuta e Malcisë” …
Në kryengritjen antiotomane të vitit 1911, Tring Smajlja u shqua së bashku me bashkëluftëtaren e sajë Norën (nusja e djalit e Dedë Gjo Lulit), bija e Kolë Baca Kurtit dhe shumë të tjera….
Kur vëllezërit e Tringës ranë deshmorë, ajo veshi çakçirët, ngjeshi armët brezit, dhe iu ngjit malit përpjetë duke marrë pjesë në luftime direkte si luftëtare e sprovuar deri në majë të Deçiqit të Grudës, ku u valviti flamuri i Skenderbeut me 6 prill 1911. Ajo u dallua si pjesëmarrëse direkte në kuvendin historik të Greçës 10-23 qershor 1911, gruaja e parë që merr pjesë në një kuvend historik duke u trajtuar si e barabartë me hartuesit e memorandumit, që kishte në themel autonominë. Ajo e vazhdoi luftën edhe mbas 1912 kundër padrejtësisë, në aneksimin e trojeve shqiptare nga Konferenca e Londrës 1913, ku përfshihej edhe Gruda e saj e shtrejtë. Duke dhënë gjithë potencialin e saj fizik, shpirtëror e mendor për lirinë e Atdheut ajo mendoi edhe për përparimin shoqëror nepërmjet shkollimit, për këte shkrini gjithë pasurinë e saj për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe si një traditë e hershme, që pranë çdo Kishe ngrihej një Shkollë.
> Një shembëlltyrë tjetër si e Tringës dhe e vashave shqiptare, Lasgushi e përjetësoi edhe te poezia “Lavdurim”botuar më 1931.
> Një dedikim për Parashqevi Qirjazi,që punoi pa pushim për çështjen kombëtare.( Një nga themelueset e institutit femëror “Kyrias” në Tiranë e Kamëz (1922-23). E para grua shqiptare dhe në botë që merr pjesë në një konferencë ndërkombëtare në Paris me 1919, si burrneshat malësore,pjesëmarrëse në kuvende.)
Nuk mund ta ndajmë nga këto ngjarje edhe “Mbretëreshen e Maleve”. E.Durham e cila shkruan te “Brenga e Ballkanit”:Unë nuk gjej tjetër gjë që ata i besojnë vërtetë, përveç “Kanunit”dhe thënies që përbën kodin e tyre :”Nuk ka ushtri që të na nënshtrojë “
Edith Durham, ishte prezent në grupimet e malësorëve me 1911, por në një funksion tjetër,në fushën diplomatike e cila me deputetin e parlamentit Britanik,Aubrej Herbert,lobonin për Shqipërinë,duke u bërë thirrje fuqive të mëdha, për dramat që po luheshin në kurriz të shqiptarëve.Ata shkuan edhe më tej, me 1912 krijuan Shoqatën Anglo-Shqiptare.
Lasgushi (1899-1987)si progresist i jep prioritet pjesëmarrjes të të rinjëve të cilëve u përket e ardhmja, ashtu si heronjtë e poemës që shtuan radhët me pasonjës të vendosur për të vazhduar rrugën e tyre:
“Ky Deda që nuk njeh sulltanë// Na dha Kolë Marash Vatën// Ky Shpendi që s’njeh Turk Osman// Na dha Zef Bua Shpatën//
Nga një djalosh për luftë e zjarr //nga kull’e vet krenare //nga gjaku i zemrës, gjak shqiptar // Për Motrën shqiptare//
Edhe Lasgushi ishte një luftëtar I paepur, edhe pse fizikisht kishte kaluar sëmundje jo të lehta,arma e tij e fuqishme ishte fjala e urtë dhe e zjarrtë (siç e thotë te poezia Sokrati “Zoti ynë quhet Dituri”)
(Vetë Lasgushi qe një shembull i shkëlqyer në rininë e tij: studioi 17 vite nepër Universitetet e Evropës duke mbrojtur tri doktorata dhe tëre diturinë që akumuloi ndër vite e ndriçoi me yje në
veprat e tij “Vallja e Yjeve”1933 dhe “Ylli i Zemrës”1937.Lasgushi si mjeshtër i penelit dhe skalitës i vargut, luftoi me vargjet që i përzgjodhi me mjeshtëri për t’i dhënë jetë dhe vazhdimësi idealit tij si njeri i lirë për një shoqëri të emancipuar në një shtet të bashkuar e të pavarur. Pena e tij e Artë, e shkroi gjuhën e bukur shqipe, me një stil të ri elegant e te zhdërvjelltë. Veshja gjuhësore e zgjedhur prej tij dhe e inspiruar nga folklori I ka dhënë poezive të tij ngjyrimin dhe përmbajtjen kombëtare.Nga kjo, poezitë e kollosit të lirikës shqiptare, kanë ritëm e melodi, kanë qenë dhe janë produkti më i mirë për kompozitorët. Poezitë e tij të hedhura në pentagram janë përjetësuar nga këngëtarë të famshëm si sopranoja e pavdekshme Tefta Tashko, apo këngëtari i fuqishëm i këngëve patriotike Ilir Shaqiri …..
Duke qenë Lasgushi i tillë i pamposhtur, me një qëndrim dinjitoz dhe i pakomprometuar gjatë rregjimeve të ndryshme, kishte besim te rinia, që energjinë mendore e fizike ta vejë në funksion të zhvillimit, të progresit si te vargjet që nxitë edhe sot djalërinë të lidhin besën për Atdhe e komb, për liri, për lumturi, se Ata i duhen Shqipërisë më shumë se kurrë, sepe Ai vdiq me brengën e Shqipërisë të ndarë në pesë shtete dhe të pavarësisë së Kosovës dhe bashkimit të saj me trungun mëmë, si dikur në Iliri.Le të udhëhiqet sot Rinia nga ky Himn Maratonomak….

“MARSHI I DJALËRISË”

Urdhëroj I madhi Zot/
Zu ndrin yll I Shqipërisë /

Ndrine më s’ përmbahet dot /

Po rreh zemr’ e djalërisë /

Djalëri lart pë liri/
Lart për Zonjën Shqipëtare! /

Yll në ballë e zjarr në gji /

Zjarr në gji për Shqipëri /

Digjen zemra djaloshare /

Lidhni besën për Atdhe
Ju me gjak të Kastriotit /

Lidhni e shpejt e bëni be/
Be që vret porsi rrufe
Para kombit, para Zotit /

Djalëri hen Yll I ri/
Djalëri keng’ e shendetit/
Për Liri, për lumturi/
Rrofsh e lumja Djalëri! /

Rrofsh e qofsh sa val’e deti.
L.Poradeci