Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Ëndrrën e Demokracisë Amerikane të Branko Merxhanit për Shqipërinë e përjetuan vajzat e tij me familjet e tyre

by

Foto e Afrodites në moshë të re

     Nga Pertefe Leka/

     Pjesa 1

Nga jeta me shumë të panjohura e një mendimtari evolucionist, Aleksandër Branko Merxhani nga Çamëria.

Në vitin 1932, Merxhani shkroi tregimin” Gëte si një përrallë”. Po të hedhësh një vështrim nga jeta e tij mund ta përshkruash edhe jetën e tij si një përrallë. Duke parë se po zbulohen të dhëna të reja nga jeta dhe familja e tij besoj se është me vlerë për studiuesit që të vazhdojnë  kërkimet , edhe në Turqi, atje ku ka jetuar  para vitit 1926 edhe 40 vjet, pas largimit nga Shqipëria  me 1939.  Atje  ku ka botuar pjesën më të madhe të shkrimeve. Këto thërrime të mbledhura nga bashkëkohësit e tij, personalitete të njohura, nga Vajzat e tij Afrodita,Eleftheria dhe nipërit e saj ,po i plotësojnë sado pak të panjohurat rreth jetës së tij. Babai i Branko Merxhanit, ishte nëpunës (gjykatës) i Perandorisë turke në Nish. Atje u martua me një vendase, Shqiptare, ku kishin hedhur kthetrat serbët. Ai vetë ishte nga Sopiku I Pogonit, Çam I krishterë, vend,ku pretendohej prej grekërve, ndaj dominonte greqishtja. Kjo ishte fillimisht familja e Brankos me Nënë Shqiptare nga Nishi, e cila me përkëdheli e therriste Branko dhe me baba nga Sopiku I Pogonit, I cili e kishte pagëzuar djalin me emrin Aleksandër. Atje ku Aleksandri I Madh e kishte origjinen, nga Epiri, ku shtriheshin Mollosët, Çamëria e sotme(një fis i madh Pellazgo Illir, ku lindi nëna e Aleksandrit Madh.)

Pikturë e Afrodites
Foto Gasper Kici, bashkëshorti i Afrodita Merxhani Kici


 Politika antishqiptare Greko-Sllave,dominonte në të dy ekstremet e Shqipërisë dhe vazhdon edhe sot  për të tjetërsuar popullsinë autoktone mijëra vjeçare. Kur familja e Brankos u transferua në Turqi, i jati e regjistroi në një shkollë priftërinjsh gjerman në Bursa. Atje u dallua për zgjuarsi dhe përvetësues shumë I mirë I gjuhëve të huaja. Për këte drejtori I shkollës e përdorte si (Dragoman),përkthyes dhe shoqërues të vizitorve të huaj që vinin nga Gjermania në këte shkollë. Këte e spjegon Branko më së miri në tregimin “Gëte si një Përrallë “shkruar me 1932…”Një ditë më kishte thërritur drejtori si dragoman I një profesori Gjerman …..Pas 3 ditë …ditën që do të ikte nxori nga valica një libër të vogël.. Dhe shkroi : “Këte libër të vogël t’a fal për mundimin t’and dhe sjelljet e tua të fisme, miku im i vogël, po këndo-e vetëm kur të bëhesh i madh “…. Bursa 1910, Dr.Kerschen-Steiner, (Manchen)…”. Ishte Faust”-i …..Në vazhdimësi të edukimit shkollor Merxhani ndoqi jetën universitare në Turqi e Austri për filozofi, histori turke e sociologji .Kur u kthye pas studimeve në Turqi me një bagazh diturishë, u bë shpejt I njohur në rrethet e gazetarisë turke, si qytetar modern me kulturë evropiane, duke u bë kështu edhe njeriu më I afërt I Ata Turkut. Besimi që pati Ata Turku, në personalitetin dinjitoz të Merxhanit, i ngarkoi një detyrë të rendësishme që të hulumtonte disa dokumentenë arkivat austriake. Këte ftesë, e kemi mësuar nga një shkrim i Dr.Milajt shkruar në gjuhën italiane…(inviato da Mustafa Qemal a Vienna per indigare all’archivio famoso austriaco i dokumenti che avevanno revoluzioni con il governo turko.Ma verso 1926 lui si esprime solo verbalmente o per iscritto contro Ataturk per le pronuncioni gravi dati del capo della stato alkune personalita che nei primi anni della revoluzione erano stati amici fedeli del loro Comandante.Il governa di Ancara, appena informato Aveva deciso di condannare Branko…(.këte shkrim e kam marrë me fax, 1993 nga Dr.J.Milaj)
 Dokumenti I gjetur nga ana e Merxhanit, për të cilin shprehet verbalisht, bën fjalë për besniket e Ataturkut të cilët kishin përgatitur grusht shteti kundër Komandantit tyre.Për këte zbulim, qeveria e Ankarasë vendosi denimin e Brankos. I ndodhur në këto rrethana, i jati, njeriu i drejtësisë, e këshilloi të birin që të mos kthehej në Turqi, por të shkonte në Shqipëri, Gjirokastër,të kërkonte për një pronë, që kishin në Sopik dhe të qëndronte atje.
 Me 1926, Branko u kthye nga Austria dhe u vendos në pronën e paraardhësve të tij. Atje u martua me një vendase grekofone, të dy bashkëshortët nuk e flisnin gjuhen shqipe.
 Nuk vonoi shumë, pasioni i gazetarisë nuk e la të qëndronte larg atij investimi që kishte bërë ndër vite, prandaj gjeti një lidhje me gazetën “Demokratia “ të Jorgji Meksit dhe Vangjel Koça. Edhe pse nuk dinte shqip, artikujt që shkruante, ia përkthenin miqtë e bashkepunëtoret e gazetes duke përfituar prej tyre mësimin e gjuhës shqipe që e përvetësoi në një kohë rekord.Ai shihte shumë mangësi në veten e tij që të ishte një shqiptar i vërtetë,
 Prandaj shkruan : “Edukatën e parë e mora në një shkollë të priftërinjve, në Bursa.U rritëm pa gjurmën më të vogël të kulturës kombëtare dhe krejt antikombëtarisht. Duhet të përpiqemi që t’i mbushim këto të meta “…”Demokratia” 23 korik 1932. Me një vullnet të çeliktë,Branko, kërkonte nga vetja të plotësonte ato që i kishin munguar gjatë edukimit shkollor në shtete te huaja,ndaj shkruante: “Mos e humb besimin në qoftë se t’është shkrirë idea atdhetare në zëmrën t’ënde as që mund t’a besosh më, prap mund të jesh një njeri i drejtë mjaft t’i mbetesh besnik Atdheut t’ënd dhe të mos të vijë turp të përmendësh emrin e tij, Një Fe është edhe kjo. Ndërgjegjja kombëtare që të rritet dhe të ngjallet kërkon përpjekje të reja, do vepra të reja”.B.M. Ato që nuk i mësoj për vendin e vet, kur ishte jashtë Shqipërisë u përpoq t’i kompensonte me studime të thelluara në historinë e paraardhësve të tij mijëra vjeçare dhe ndjente dhëmbje për trojet shqiptare të coptuara. Branko e shikonte vetë sa   pak territor  I kishte mbetur Shqipërisë, edhe ate pjesë pjesë me popullsi të asimiluar nga fqinjët grabitqarë. I kuptonte dhe I shikonte synimet armiqësore të fqinjëve për të përvetësuar toka të tjera. Branko e ndiente thellë në shpirt përçarjen që kishin sjellë fqinjët: Nena shqiptare nga Nishi fliste sllavisht, babai nga Sopiku, zonë shqiptare e minuar nga greqishtja. Familja që krijoi me Zonjën nga Sopiku dhe vajzat që erdhen më pas nuk e flisnin shqipen….Për këte I vuri detyrë vetes të evidentonte këto padrejtësi. Plotësimin e tyre e shihte vetëm te përhapja e shkollave shqipe ndaj shkruante: “Një luftë ka filluar në fundin e shekullit të kaluar dhe një nga fitoret më të rëndësishme të kësaj lufte ka qenë shkolla e parë shqipe në Korçë….Një ditë erdhi lajmi se në Stamboll rron   …Naim Bej Frashëri, që do të shkruaj shqip dhe që thërret të bashkohen nën një flamur, gjithë shqipo-fonët e Shqipërisë tej  e përtej pa bërë asnjë dallim feje. Në Qesorat rronte Koto Hoxhi që ishte takuar në Stamboll me Naimin dhe u kthye me mendime të reja: Nuk jemi grekër,__thoshte __ jemi shqiptar, flasim shqip. Jemi shumë milion n’Epir, Labëri, në malet e Korçës, në fushat e Myzeqesë,lart Alpeve të Shkodrës dhe tutje deri në thellësirat e kufirit serb. Me grekërit na ndan, gjëja, gjuha, gjaku, lebërit janë vëllezërit tanë … Merxhani e shikonte pengesen e qeverisë turke dhe greke per hapjen e shkollave  shqipe, megjithate shkruante :” shkolla normale greke “Ta Zografia “ mblodhi 200 nxënës të Llunxhit,Dropullit,Pogonit, dhe të Labërisë orthodokse e myslimane ….kjo normale në zemër të labërisë dhe Zosimea në Janinë, në qendren e Epirit përhapnin gjuhën greke dhe mbillnin farën “Megali-Idheu-së” nën hijën e kryqit t’ orthodhok-së …por nga Zosimea e Janinës ashtu edhe nga Normalja greke e Qesoratit duallën edhe : Pandeli Sotiri, Petro Luarasi që e vazhdoi për 25 vjet rrugën e të Parit… për hapjen e shkollave shqipe, që mbaheshin nga shoqëria Drita e Bukureshtit që kryesohej nga Nikollë Naçi.Aktivitetin e tyre e përshkruan gjatë, si u flijuan për gjuhën shqipe te Illyria,Nr,42.1936 “Jemi Nacionalista !”
 Në Tiranë, qendra kryesore, ku ishte përqëndruar elita intelektuale, tërhoqi edhe Brankon, të bashkëpunonte me gazetën “Illyria” ku u miqësua me Petro Markon,..i cili shkruante :”E admiroja Brankon për karakterin,kulturën e gjerë dhe penden e tij. Ai u bë mësuesi im.. Ai mendonte për një revistë që të bëhej “shkollë”për rininë e etur për dije kështu lindi revista e përmujshme “Përpjekja shqiptare” ku bashkëpunëtorët ishin intelektualët më të shquar përparimtarë të kohës: A.Xhuvani,Lumo Skendo,S.Luarasi, L.Poradeci, Eqrem Çabej, Ernest Koliqi, N.Hakiu, V.Kokona, Sh.Musaraj……Personaliteti shumë dimensional I letrave shqipe
 Atë Gjergj Fishta, kishte shprehur kënaqësinë që ishte takuar me Brankon, në Stamboll 1930. Për Brankon, ishte një takim historik, një vlerësim, që kishte marrë, prej Atë Fishtës. Fjalët që kishte shprehur Ati i Shejtë, në ate takim, Merxhani i kishte ngulitur në kujtesë duke I lënë të shkruara : “Ah, ju jeni, pra, Zoti Merxhani ? Sa doja t’ju njihja, veçanërisht, Patër Anton Harapi shumë herë m’ka folë për ju dhe për “Demokracinë “ do t’i shkruej që ju takova .Sa do të kënaqet”…( marrë nga artikulli i K.Shtembari, 1999 “Kush ishte B.Merxhani”)
 Sa më e madhe filloi të rritej fama e Brankos aqë më shumë e shoqëronte varfëria ekonomike. Merrte shumë pak para nga shteti për  revisten që botonte, të gjitha i plotësonte vetë, bënte jetë modeste, kishte raste që i shiste edhe vetë gazetat për mbijetesë…më thoshte Prof.N.Hakiu (kolegu im në Gjimnazin Kristoforidhi) Varfërinë ekonomike të tij e pohojnë edhe Dh.shuteriqi te “Ditari”, Dr.Milaj, K.Shtëmbari,Prof Fadil Repishti etj.
 Nuk kishte asnjë mundësi ekonomike të merrte në Tiranë gruan me dy vajzat, sepse s’kishte me çfarë t’i mbante, prandaj ata u rriten me ata pak të ardhura që mund të siguronte Zonja Merxhani nga prona familjare. Viti 1939 ishte ditë e zezë për gjithë shqiptarët, e pritën më armë në dorë. Ata që ishin aktiv në organizimin e demostratave u internuan
 nga fashistët. Një pjesë u larguan, po përmend ata me të cilët u takua Branko, gjatë rrugëtimit në emigracion pasi historitë e tyre ishin shumë të ngjashme: Ishin Mirash Ivanaj me të vellanë, Martinin të parët që kërkonin armë për t’u organizuar në luftë kundër pushtuesit. Si kundërshtarë të fashizmit ikën, por gjithmonë me mendimin se do të ktheheshin për t’i shërbyer vendit vet.Duke qenë financiarisht pa të ardhura, Martini u sëmur rëndë dhe ndërroi jetë,1940. Mirashi punoi për pak kohë me Brankon në një radio – stacion në Egjipt, për Zërin e Amerikës(.Kur Mirashi u kthye në Shqipëri, për t’i shërbyer arsimit u burgos nga diktatori dhe vdiq në burg). Pas emigrimit të Ivanajve në shtëpi mbeti gruaja e Martinit, porfesoresha G.Polgioti me vajzën 6 vjeçare ,Drita. Kështu veproi edhe Branko Merxhani, i cili e mori vendimin për t’u larguar , sepse qeveria fashiste ia konfiskoi numrat e fundit të revistës “Përpjekja Shqiptare“. Ata e detyruan që ta zëvendësonte,”Përpjekja Shqiptare” me revistën “Përpjekja fashiste “. I ndodhur përpara këtij presioni Branko si shumë të tjerë ( së bashku me Inxh.Qemal Butka,Dr.D.Zavalani) u largua duke lënë në Sopik, gruan me dy vajzat e mitura, më e madhja Elefteria ishte 8 vjeçare. Ishin kohë të turbullta kur ikën, por edhe ata vetë nuk e dinin se ku do të përfundonin. Fashistët filluan hakmarrjen ndaj familjeve të tyre. Ata e bastisën shtëpinë e Ivanajve dhe Zonja Ivanaj e mbetur pa asnjë përkrahje u detyrua të largohej me të bijën në drejtim të Italisë te prindërit e saj. Po këte fat pati edhe zonja Merxhani, kur filloi lufta Italo- Greke në jug te Shqipërisë dhe luftimet po ashpërsoheshin , ajo e ndodhur pa përkrahje mori dy vajzat dhe u nis drejtë Italisë, ku u strehuan në një kamp refugjatësh në Ostia afër Romës. Atje vajzat u shkolluan, fituan gjuhën dhe kulturën italiane. Qëndrimi 15 vjeçarë në Itali bënë që vajzat të krijonin shoqëri të reja, ku u njohën me dy djem nga Shkodra, që më vonë u bënë bashkëshortet e tyre. Eleftheria ( Licia, dt.1931) u martua me Adalbert Fëkeçi kur ajo ishte 19 vjeç dhe pas 5 vjetësh lindën vajzën Cristina në prag të krishtlindjeve të vitit 1954 dhe djalin Willfrid 1958. Kur  çifti Fëkeçi emigruan në Sh.B.A.Monterey, California, morën me vete nënën, Zonjën  Merxhani, dhe motrën Afrodita,(Afro)me bashkëshortin e saj, Gaspër Kici. Të dy dhëndurët e njihnin Brankon për emrin e mirë që kishte në Shqipëri dhe e quanin veten me fat që kishin marrë vajzat e tij. Adalbert J.Fekeçi (lindur .1918, në Shkodër me baba austriak, Josif Fëkeçi dhe me nenë nga dera e Boriçve e besimit katolik në shkodër ) kishte mbaruar për Jurisprudencë në Torino, ishte edhe studiues dhe përkthyes i gjuhës shqipe. Bashkë me Gasprin,bashkshorti I Afroditës jepnin mësime shqip në “Albanian at the Defense Language Institut” në Monterey. Adalbert u bë i njohur me përkthimin në shqip të veprës së Nermin Vlorës “E nesërmja e kohës” (Romë biblioteka Casa Museo Angelo di Mario).Atë kohë N.Vlora fitoi dy herë çmimin letrar Viareggio. Me romanet Bivio dhe Ex duke themeluar kështu letërsinë feministe në gjuhën italiane dhe këto të përkthyera nga Adalbert F. Vepra e N.Vlorës “Il signore del Tempo”(“Zotëronjësi I kohës”) ishte përkthyer mjeshtërisht  prej tij……Adalbert, si atdhetar nacionalist  kishte marrë pjesë  me “Ballin Kombëtar”  ku kishte bashkëpunuar  me   Prof. Nexhat Pëshkëpia.Duke e pasë mik për zemër  për 30 vjet , ishte  pikëlluar  shumë  për vdekjen  e tij . Pas pjesëmarrjes në ceremoninë mortore  i  dedikoi shkrimin “ Nje Yll Që Ndriçoi Dhe u Shua “ ku ndër të tjera   e cilëson si njeri  të virtytshëm shpirtmadh dhe i përvujtë  por që gjenë më të shtrejtë kishte Lirine,Atdheun,Bashkimin,Vellazërimin  dhe Urtësinë  për ushqim shpirtëror. “Vdekja e rrembeu Nexhatin:Edukatorin,humanitarin,poetin shkrimtarin,Idealistin…” Adalbert shkruante  bukur me ndjenje,por si  përkthyes ishte i  talentuar. Ndërsa i vëllai ,Anton Fëkeçi (dt.1917,Shkodër )nuk e ndoqi Adalbertin  në emigrim, sepse nuk ishte përfshirë në ndonjë organizatë politike si i  vëllai  te” B.Kombëtar”.Ai ishte  mësues i italishtës në Gjimnazin e Tiranës. Megjithate, Antoni nuk i shpëtoi terrorit komunist, pa mbaruar lufta e dytë botërore, mori dënimin kapital si filoitalian së bashku me vëllezërit Kokalari e shumë intelektualë të tjerë…..Vajza tjetër e Brankos, Afrodita(Afro) e martuar me Gaspër Kici nga Shkodra, jetuan disa kohë në Monterey dhe pastaj u transferuan në Washington ku Gaspri u mirëprit te “Zeri Amerikës”. Gaspër Kici si studiues -albanolog së bashku me Hysni Aliko kishin punuar për fjalorin ‘ “Albanian English Dictionary ,English Albanian”.Ai punoi me përkushtim si shefi i shërbimit në gjuhën shqipe te VOA, ku I ndihmoi shumë gazetarët e rinj dhe i mbështeti me dashuri atdhetare pasuesit e tij, si Elez Biberaj,Frank Shkreli ,Izabela Çocoli …. Me Afroditën jam njohur në vitin 1995, kur gazeta Illyria, botoi një shkrim timin”Vizionet e një publicisti të viteve 30të” Ajo më telefonoi e entuziazmuar sapo kishte lexuar artikullin në fjalë dhe më tha:Jam vajza e Branko Merxhanit.Që nga ajo ditë kemi këmbyer mesazhe me Afron prej së cilës kam mësuar shumë të reja që nuk diheshin më parë, as edhe nga studiusit e veprimtarisë së Merxhanit. Prej saj mësova emrin e vërtetë të babait saj,Aleksandër, të cilin Nena e tij me origjinë nga Nishi e thërriste Branko. Prej saj mësova se nëna e Afros  ishte nga ekstremi tjeter i Shqipërisë nga Sopiku i Pogonit. Të dyja si gjyshja e Afros (nëna e Brankos ) nga Nishi , nga ekstremi verior dhe nëna e Afros nga Çamëria ishin asimiluar nga politikat shoveniste të fqinjëve barbar . Kur ia dërgova Afros letren e Dr.Milajt, të shkruar italisht,”Cenni Biografici di B. Merxhani “ajo u habit kur mësoi shkakun e ardhjes të Brankos në Shqipëri, kur Ai ishte ithtar i Ataturkut, dhe që kishte shkuar disa herë në Turqi edhe pas kësaj ngjarje?! ( Hello Pertefe, thank you very much for this prompt delivery of the document of Zoti Milaj As i mentioned yesterday on the phone, most of it is new to me. I always thought that he, my father admired Mustafa Kemal than how could back to turkey shortly after he came to Albania while he was in danger, condannato on his return) Me të drejtë Afro e shpreh habinë për këte dokument, por edhe kjo do të marri rrugën e zgjidhjes pozitivisht si shumë të panjohura të tjera që ishin enigëm deri tani. Këto që janë shkruar më sipër,kanë pak rëndësi, përpara trashigimisë që ka lënë në publicistikë për albanologjinë, jashtë Shqipërisë, të cilat akoma nuk janë përmbledhur. Sipas N.Alpan janë me vlera bashkëkohore dhe udhërrëfyes për njësimin e Shqipërisë me vendet e qytetëruara. Publikimi I të dhënave nga Afro dhe dokumenti i Dr. Milajt më lidhën me shumë studentë të U.Sh.T. po përmend ato me të cilat kam komunikuar me email si Besmira Pelushaj Pelinçi e cila kishte si Temë “Veçoritë gjuhësore në shkrimet e B.M…..”. VIJON NESËR

Avioni i parë 93 vjet më parë në Kastriot të Dibres

by

Nga Pertefe Leka/ 93 vjet më parë zbriti  për herë të parë  në fushën e Kastriotit  Aeroplani  i  Shoqërisë Italiane .Në këte udhëtim të parë pati shansin të ishte pasagjer Im Atë,i cili e përshkruan mbërritjen  në Kastriot pa asnjë ceremoni.Ishte koha  kur gjithë qytetet e mëdha të Shqipërisë kishin fusha e aviacionit ku plotësoheshin  udhëtimet e brendshme me shpejtësi, p.sh.Itinerari  nga Tirana në Kastriot bëhej për 27 min.Duke shfletuar ditarin e mësuesit Jahja Domnori për aktivitetin e tij në Zonen e Kastriotit 1928-31, mësojmë konsideratat  e tij për dibranët të cilët në moment kardinale flasin me një gjuhë.

Ishin maturantët e parë të Gjimnazit të Shtetit ,Shkodër,dega pedagogjike,që morën bekimin e Drejtorit të kësaj shkollë Prof.Dr. Mirash Ivanaj, I cili I entuziazmuar nga  ky eveniment u shpreh: “Të jetë fatlume  e me fillim të mbarë ky hap me të cilin fillon Indipendenca  edhe në fushën Arsimore të Kombit Shqiptarë “  Pa asnjë hezitim  iu përgjigjen  kësaj thirrje  mësuesit e rinj Jahja Domnori, Refik Shpuza …të cilët u emëruan mësues në Kastriot  në vitin shkollor 1928. Datë kjo që  përkon  me procesin e ndryshimeve  në sistemin shkollor.Profesioni  si mësues të rinj i ngarkonte me përgjegjësi  dhe detyra te rëndesishme për të realizuar  kërkesat e kohës.Qeveria po merrte të gjitha masat e duhura  që të ndërtohej një sistem kombëtar.Për këte duhej të kapërceje  mbi një sërë shkollash  që kishin influencat  dhe qëllimet e veta.Kjo ndërrmarrje e qeverisë së Zogut  nuk qe e lehtë  për të unifikuar programet mësimore.Ndër të tjera,kishte për objektiv futjen e një rrjeti  të tërë shkollash fillore në tërë vendin, mbi bazën e sistemit me konvikt, për të gjithë ata fëmijë që banonin në zonat e largëta dhe nuk mund të përshkonin çdo ditë rrugën për të ndjekur mësimet.Me 8 dhjetor 1922,ministri i arsimit,Rexhep Mitrovica i drejtohej  kryeministrisë nevojën për hapjen e shkollave të reja,  por ndër të tjera theksonte:”Na kishim me qenë të mendjes që të ngrihen  dy internate, nji në Dibër e tjetri në Kosovë.. sepse deputetet  e Dibrës e të Kosovës na luten dita ditës të mirren në kujdes si krahina të harrueme e të qituna mbas shpine…”

Dibranët të njohur si arsimdashës,fillimisht, shkollat i hapen në shtëpitë e atyre, që kishin mundësi t’i përballonin. 

Në procesin e reformimit të sistemit arsimor  1922-1928  Qeveria  pati si prioritet hapjen e shkollave shtetërore dhe me programe të unifikuara.Kështu, Prefektura e Dibrës  me shkresën nr.345 datë 19.11.1925 kërkonte që ndërtesa për zyra komune në Kastriot të vihej në dispozicion të Internatit “Dibra” të Kastriotit.

Drejtori i parë i këtij Internati  ishte Haki Sharofi (mësues i përkushtuar, patriot, publicist, poet, fetar modern,demokrat i flaktë) i cili me 2 dhjetor 1923 emërohet drejtor në internatin e Peshkopisë,fillimisht i hapur në shtëpinë e Shehat Shehut.  

Nën drejtimin e Haki Sharofit internati “Dibra” i Kastriotit u bë një nga shkollat më në zë të vendit .Pas shumë  peripecishë ,(sepse H.Sharofi luftoi me armë në dorë  me Elez Isufin,  në ngjarjet e vitit 1924…) ai pati shumë  largime  nga puna dhe transferime.Por rikthehet përsëri në  Internatin Kastrioti në vitin shkollor 1927-1928 vetëm për një vit shkollor  dhe prej andej e transferuan në Internatin “Kosova” të Krumës.

Kështu në vitin shkollor 1928 -1929  drejtor  i  internatit  u emërua  Sali Morina i cili  krijoi nje kolektiv  me mësues nga  Shkodra, Jahja Domnori, Refik Shpuza,Abdulla Çanga dhe nga Normalja e Elbasanit Mustafa Shqerra. etj 

Mësuesi,Jahja Domnori,u emërua  mësues  dhe ekonomat pasi  kishte eksperiencë në këtë drejtim.

Të gjithë së bashku  me drejtorin në krye kIshin një kolektiv të harmonizuar, si në punë dhe në marrëdhëniet shoqërore.

Me 8 dhjetor 1928  zbriti për herë të parë në fushën e Kastriotit aeroplani i shoqërisë italiane Adria aereo Llojd….Udhëtimi Tiranë-Kastriot bëhej për 27 minuta. Mësuesi Jahja Domnori e kujtonte me shumë emocion udhëtimin me avion që zbriste në fushën  e Kastriotit.Ai udhëtoi me kushuririn e vet Q. Domnori të cilin e mori ta shkollonte dhe  të kujdesej për shendetin e tij.

Ekipi i mësuesve në atë shkollë me konvikt  punonte në harmoni të plotë me njëri tjetrin dhe me familjet dibrane,e sidomos me 8 familjet  e njohura që ishin të përmendura për mikëpritje,dhe arsimdashës.

Një foto,e marrur nga arkivi i familjes  së J.D.  ku janë  djemtë  e Internatit” Dibra “ në shtëpinë e Cen Elezit, (njihej  si burre trim,i urtë,luftëtar i paepur për të drejtat e shqiptarëve,demokrat, pikë për pikë si i jati ,Elez Isufi.Kjo foto  e dëshmon më së miri këte bashkëveprim të patriotëve  dibranë me shkollën.

Atë vit, mësuesi jahja Domnori përjetoi një ngjarje të ngjashme me ate që kishte kryer vetë në 28 Nëntorin e vitit 1927.

Mesuesi Haki Sharofi, figura e të cilit ishte akoma e pranishme në Internatin e Dibrës, sepse nuk harrohej shpejt kontributi i tij si drejtor dhe mësues në këte shkollë,bëri një xhest të admirueshëm,në festen e flamurit.

Në festën e 28 Nëntorit 1928, kur po bëhej gati ngritja e flamurit shqiptar, disa per t’i bërë qejfin  shoqërive italiane donin të ngrinin në të njëjten kohë edhe flamuri Italian, por mësuesi patriot Haki Sharofi  u shkëput nga turma dhe doli përpara Prefektit duke i thënë: “Na nuk lejojmë që krahas flamurit shqiptar të ngrihet edhe flamuri Italian, Shqipëria ka vetëm një flamur për të cilin është derdhur gjak,flamuri me shkaben dykrenare”.

Të njëjtën gjë kishte bërë edhe mësuesi Jahja Domnori,një  vit  më parë, me 28 Nëntor 1927. Ai së bashku me shokët , Agustin Shestani,(nga Kraja) Jahja Baçen J.Kazazi….kishin vendosor të hiqnin flamurin Italian nga banka e shtetit në Shkodër, sepse ngrihej në të djathtë, ndërsa flamuri shqiptar në të majtë.Kjo qe me pasoja sepse në momentin kur po e tërhiqnin flamurin Italian, policia i arrestoi studentët  e aksionit,me ata edhe J.Domnorin.

Këto ishin  mësuesit patriot, që me  guximin dhe qëndrimin e tyre atdhetar, bëheshin shembull  për brezin e ri,në ruajtjen e simboleve kombëtare.

Nga shënimet e mësuesit  Jahja Domnori “Jeta ime”mësojmë  disa të dhëna nga aktiviteti i tij në ate shkollë, ku qëndroi 1928 – 1931, “Si ekonomat i kam kursyer shtetit  500 napolona ari, 

Ministria e Arsimit,në kontrollin rutinë, nga inspektori i Arsimit të Elbasanit Baki Sinella, pasi i verifikoi tabelat e përditshme një për një, konstatoi se ushqimi kishte dalë konform me rregulloren e M.Arsimit.”J.D.

“Atëhere që të mos digjej kredija, shkruan mësuesi-ekonomist,kam ble 150 krevate hekuri,ku zëvendësova krevatet prej druri.Me kujdesin e mësuesit të shkollës sonë Mustafa Shqerra,blemë në Elbasan edhe velenxa leshi,rregulluam dritaret etj.”J.D

Sekreti i këtij kursimi,ishte sepse blerjet e ushqimeve bëheshin direkt nga ekonomisti, Jahja Domnori dhe jo me ndërmjetësinë e të tjerëve. Ky qëndrim korrekt ndaj parave të shtetit kishte vlerë, por edhe  një shembull i vyer për sot, ku të korruptuarit shpërdorojnë dhe grabisin paratë e shtetit.

Nga situata e përgjithshme  në Dibër Jahja Domnori shkruan: “Sa kam shkuar në Kastriot më ka rënë në sy se populli ishin të gjithë me armë.Atëhere  në Dibër  kishin influencë 8 shtëpi.

Në Sllovë shtëpia e Elez Isufit.Në Reç e Dardhë Dervish Luzha, në Maqellarë Dine Begu,në Kandër, Murat Kaloshi e me radhë Dine Dema, Dan Cami. Në Muhren e Vjetër Dine Hoxha që ishte mjaft i ditur dhe Sulë Shehu që ishte kryetar bashkije….

                 Këto familje ishin lidhur me njera tjetrën  me martesa: Murat Kaloshi kishte dhënë e marrë me shtëpinë e Elez Isufit. Për të birin, Dan,kishte marrë vajzën e Sulë Shehut.Pavarësisht  këtyre lidhjeve, kishte mosmarrëveshje  te cilat e shqetësonin qeverinë 

Në fundin e majit 1929, mbreti Zog, ju drejtoi një mesazh me anë të Muharrem Bajraktarit, i cili zbriti me aeroplan dhe erdhi në shkollën tonë. Prej këndej shkoi te Murat Kaloshi i cili e shoqëroi me nja 20 vetë. Të nesërmen të gjithë  majorat  u mblodhën në Peshkopi me njerëzit e vet.

Mbledhja u hap pranë Kazermave, por mungonte Dine Hoxha. Ndër të tjera i deleguari theksoi : Përfaqësuesit e këtyre shtëpive të merren vesh me të deleguemin tonë e të zgjidhin çdo mosmarrëveshje  se për hatër të 8 shtëpive nuk mund të shkatërrojmë një prefekturë e për hatër të një prefekture nuk mund të zhgatërrojme Shqipninë” Zog ……Ja  disa nga pasojat e konflikteve …

Ne ate periudhë Prefekt ishte Fehmi Tepelena, shumë i aftë në detyrë, i cili tue pasë një administratë jo të favorshme  për të kryer detyrat dhe zbatuar ligjet vrau veten. Po ashtu edhe Asim Borshi që ishte kryetar Gjyqi  u hodh ne Dri.Dibranët e shpëtuan dhe e sollën në shkollën tonë, kur mbas do kohe erdhën dhe e morën me aeroplan dhe e dërguan në Tiranë. Ma vonë e emëruan Kryetar Gjyqi në Shkodër.

                  Mbas vdekjes së Fehmi Tepelenës zv.prefekt u bë Daut Kombi i  cili kishte edhe postin si komandant xhandërmarije.

Sa mori detyrën e re edhe ne arsimtarëve na dha 14  pushkë  të  gjata së bashku me xhandërmarinë që kishim në shkollë.Unë si ekonomat duhej të kujdesesha edhe për 20 irredentistë dibranë që i kishin familjet në Jugosllavi.

            Me familjet tona nuk kishim kontakt, vendi ishte i izoluar, por mikëpritja e Murat Kaloshit dhe  e familjeve shumë  bujare dibrane, na e zbuste largësinë që kishim me të afërmit  tonë.

Ndër  figurat e përmendura ishte edhe ajo e Fiqiri Dines,si ushtarak vizionar, nacionalist  i ndershëm,me kulturë përendimore) “…Këte emër  e  kisha ndigjue , kur ai ishte qarkkomandant në Shkodër në vitin 1920. Atëhere im atë më dërgoi(një për shtëpi) në Luftën e Koplikut. Isha vetëm 15 vjeç, kur forcat Jugosllave donin të aneksonin krahinat e veriut. Ishte  edhe organizimi ushtarak i këtij biri të Maqellarës që zmbrapste çetnikët serb sa herë që shkelnin kufirin në qarkun e Shkodrës.”J.D.

 Një person shumë i nderuar në kujtimet e  mësuesit Jahja Domnorit ka qenë Z.Ramiz Trepçi, pronar i Hotelit “Durimi”në Peshkopi, tek i cili, sa herë strehohej  kur shkonte me shërbime në Peshkopi  gjente ngrohtësi si në familje.Ai nuk e harroi kurrë këte njeri shpirtmadh, e arsimdashës  për të cilin shkruante: “Sa herë  vononin rrogat e arsimtarëve,kur unë shkoja për t’i tërhequr  në Peshkopi,Ai kurrë nuk  më linte të kthehesha bosh  për në Kastriot,por  m’i jepte lekët  nga fitimet e tij,të cilat  kur ia ktheja,nuk pranonte kamatë  për vonesën  ” J.D. 

Ky qëndrim burrëror me besë dhe atdhetari,  forconte miqësi  afatgjata dhe i shërbente mbarëvajtjes së punëve shtetërore, duke u bërë  kështu  një rregullator i padukshëm  mes njerëzve, por frytdhënës. Kur vinte puna për të kontribue për  shkollimin e fëmijëve  dhe çështje madhore kombëtare  gjithë  dibranët pa përjashtim  ishin të gatshëm  të  bashkoheshin me urtësi në kuvende,  aty s’përfilleshin armët e inatet mes tyre, por në shërbim të të ardhmes së përbashkët.

 Ndër të tjera shkruan: “Përveç punës si mësues u përpoqa të mbledh edhe proverba dhe legjenda sidomos për Skenderbeun të cilin e quanin Skendëre.Flitej shumë për Pusin e Skenderbeut  në  Kukel apo për Gropën afër Muhrit që e kishte ba kama e Skenderbeut  kur ka kapërcye  Drinin.etj “J.D.

  Për dijeni, të  gjitha botimet  në mbledhjen e folklorit,jo vetem në Dibër,por edhe në vende të tjera ku ka punuarJ.D. ia dërgonte  Institutit të Folklorit, personalisht  Qemal Haxhihasanit në Tiranë.Kështu që  në nuk disponojmë një kopje të këtyre regjistrimeve.Mësuesi Jahja Domnori pas 17 vjetësh 1945 u emërue mësues në Allejbegi  dhe udhëtimin e bënte me kamiona të rastit dhe nga Maqellara për në Fshat do ta bënte në kembë, kur e zinte nata ishte i detyruar të ndalte diku ,ishin  po beglerët e Maqellarës  edhe pse me djalë të pushkatuem që ia hapnin derën …..vazhdon  ditari “Jeta Ime “i Mësuesit Shkodranë J.Domnori…..

I përkas Arbërisë, refleksione-nga Urtësia Shqiptare

by

Refleksione për shkrimin “ Edhe unë jam Çam” i gazetarit Frank Shkreli/

Shkruan:Pertefe LEKA/

Krenaria  kombëtare e publicistit të mirënjohur Zotit Frank Shkreli  në një shkrim “ Edhe unë jam Çam”, më bën ta  përforcoj  për veten  time  këte refleksion, të cilën e kam shprehur nëpërmjet  disa shkrimeve  duke e pasë si temë kryesore  etninë shqiptare. Nëse do të citohen disa  shprehje të  matura  e të menduara thellë  nga disa personalitete të ndritura të historisë dhe kulturës shqiptare  për Çamërinë do të  bashkohesh  në një zë  me  gazetarin nga Shkreli edhe: “Unë jam  Çam “

Këte të drejtë  legjitime, na e ka vulosë shumë herët  Shkodrani, atdhetari luftarak  Pashko Vasa që e ngriti në  Fe Shqiptarinë, të pranuar nga të gjitha Religjionet dhe nga të gjitha shtresat shoqërore. Vargjet e poemës “O moj Shqypni “ nuk u vjetëruan kurrë, kanë  mbetur në kujtesën e gjithë brezave  duke mbetur pasaportë e përjetshme  për çdo shqiptar:

“Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë
gjithkund lshon  dielli vap’ edhe rrezë
asht toka jonë, t’parët na e kanë lanë
kush mos  na e preki, se desim t’tanë“.

Por ajo që më ka dhënë siguri dhe besim, që ta ruajmë të shenjtë identitetin tonë. Ishte mbrojtja që bëri i Madhi Fishta me  “testamentin politik“ në Konferencën e Paqes  në Paris. Duke  detajuar me vërtetësi historike së kush jemi dhe nga vijmë, ngriti  zërin  e drejtësisë për gjymtyrët e ndara  të Atdheut, që t’i bashkohen  trungut të vet, duke vënë theksin për Kosovë e Çamëri.
“ Boçarët kanë qenë shqiptarë e shqip kanë folë e me trimni shqiptare kanë Luftue….Greqinë e kanë lirue…me pasë me pyet si dijetarë  dhe jo si diplomat, kishte me jua vërtetue edhe Venizellos vetë….Gj. Fishta –

Po në një kohë me Fishtën iu drejtua  Konferencës së Paqes edhe një Zonjë Çame , Lejla
Dino Ileri (1893-1966) Ishte e bija e Rasih Dinos,  oratori kryesor, pjesëmarrës  në
Konferencën e Londrës dhe mbesa e Abedin Dinos një nga bashkëpunëtorët e Abdyl Frashërit në “Lidhjen e Prizrenit “.   Ajo është e para grua shqiptare që i shkroi letër Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris për çështjen shqiptare në emër të Komitetit të Gruas Shqiptare, që kishte krijuar në Bruksel. (1 janar 1919, Albania). Ajo shfrytëzoi njohjen me  Zonjën Edith Galt Ëilson, ( Zonja e Presidentit  Ëilson ) për t’ju drejtuar simbolit të Paqes, Presidentit  të Sh.B.A.,Ëoodroë Ëilson :” “…Hidhërimet e tmerrshme dhe mizoria që nënat shqiptare, gratë dhe bijat duruan duke parë gjakun e të dhemshurve të tyre të rrokullohet në zgjedhën e shtypësve të huaj, kanë natyrisht për të tronditur ndjenjat tuaja të larta njerëzore dhe sot do të na ndihmoni  për të fituar lirinë tonë të dashur. Në këto çaste shtetet fqinj duan të aneksojnë vende të tokës sonë të dashur ose të marrin prej nesh indipendencën tonë politike ….”

Kanë mbetur të gdhendura fjalët e ekuilibruara të dijetares së famshme, Elena Gjika, me origjinë shqiptare, (nëna e saj ishte  nga Çamëria), për qëndrimin e padrejtë të fqinjëve sllav e grekë në të gjitha kohërat:”Grekët duhet të mësohen, ta konsiderojnë Epirin për atë që është në realitet, domethënë të shohin  në të toskërinë dhe cilido që do të orvatet të vendosë mbi fatin e shqiptarëve pa pëlqimin e tyre, shpejt ka për t’u ndeshur me vështirësi të pakapërcyeshme, që është në kundërshtim me idetë e kohës sonë”     Ndërsa kur Elena Gjika  vizitoi varrin e Boçarit , ajo u lut që të shohë një ditë të valojë  mbi varrin e Kastriotit  të madh Flamurin, që Ai ka mbajtur  me Lavdi në njëqind beteja. Na u realizoftë kjo aspiratë”

Të Çamërisë  ishin  edhe Idromenët, një familje e njohur nga Parga, nën  Pashallëkun e Ali Pashë Tepelenës shek.18-19 ( vinin nga ishulli Hidro). Dy më të njohurit ishin  Andrea dhe Mihali, studiues me grada shkencore. Andrea: doktor  në teologji dhe profesor  në Korfuz dhe Mihali doktor  në drejtësi. Ata  përveç përkthimeve teologjike në gjuhën shqipe, që kanë vlera historike për  gjuhësine, në vitin 1852 Mihali  ka lënë një fjalor teknik në gjuhën shqipe  dhe së bashku  me Andrean përpiluan edhe  botimin e një historie për Pargën dhe Sulin, por e zhdukur tashmë, sepse dokumentonte shqiptarinë e  krahinave  të përmendura më sipër. Djali  i Mihalit,  Arsen Idromeno, me 1856 u shpërngul në Shkodër. Atje u bë i njohur  si talent në pikturë, në punimin e drurit dhe autodidakt në arkitekturë gjë që e trashëgoi djali i tij,” Mikelanxhelo i Shqipërisë,” Kolë Idromeno, Motra Tone dhe pasardhësit e saj , të cilët  u radhitën  në aristokracinë e kulturës qytetare shkodrane   dhe mbarë shqiptare.

Nga  dijetarët e vjetër, të cilët janë të shumtë në studimet e tyre  po citoj vetëm një  thënie të  Pukvilit ,I cili I vlerëson Çamët “ Më të mirët e më fisnikët  e farës shqiptare” .

Ndërsa personaliteti  Shqiptar,Mihail Atrioti,është  bir  i Artës  nga Çamëria, që përçoi idetë e Rilindjes Evropiane,në Rusi .Atrioti studioi për filosofi në Padova në katedrën  që drejtonte nxënësi i Kopernikut, bashkatdhetari i tij epirotas ,Leonik Tomeo.Edhe pse ishte autor i 150  titujve  shkencorë, filozofik,pedagogjik, Rusët e  internuan për idetë e tij përparimtare dhe shkencore,  nuk e lejuan të kthehet në Artën Shqiptare. Në fund të jetës, Ai  kërkoi  të mbyllte sytë në tokën e  të parëve.Knjazi iu përgjegj:”Jeni njeri i ditur dhe i zgjuar. Ti di këtu çdo gjë të mirë dhe të keqe, po të dalësh nga Rusia do ta përhapësh në të gjithë botën….”

Në se Princesha romune me origjine shqiptare Elena Gjika e quajti ,Toskëri, Epirin  në jug  të Shqipërisë, Lasgush Poradeci , duke iu përgjegjur  një personaliteti  që  iu mburr së ishte me origjinë nga rrethi më verior,Malësia e Madhe, që sipas tij ishte “Kryet e Shqipërisë “Lasgushi  i tha  me  vendosmëri  :” Kështu të kanë mësuar ty, se atje nga je ti janë kryet e Shqipërisë ?”  Kryet e Shqipërisë  janë: Nishi,Lugina e Preshevës,Mitrovica dhe Metohija .Krahina nga je ti  është plënci i Shqipërisë ….., e cila këmbët i ka në Gjirin e Ambrakisë ,në Artë dhe Prevezë..”.      I     Kësaj ideje  ishte  dhe miku I tij i zemres, Dhimitër Pasko,”Mitrush Kuteli “me origjinë nga Fisi Kutelia i Artës së Çamërisë,  I cili e pohoi me vendosmëri   se “ Jam Kosovar”  dhe   “Nga një det në tjatrin det isha zot vetë .”Vargje  monumentale, të gdhendura në “Poemin Kosovar “ . Për këto ide, Kutelin poet dhe ekonomistin e shquar  desh  e futën të gjallë në dhe, sepse  e pohoi triumfalisht   se “Jam Këtu ,dem baba dem “ dhe “Atje poshtë  në brigjet e detit është një tjetër Kosovë e robëruar “

Këto deklarime atdhetarësh e ngacmojnë ndërgjegjen kombetare për çdo  qytetar  të ndershëm . Jo vetem  memëdhetarët  e Shqipërisë Natyrale  i përgjigjen të vërtetës historike  me përkushtim e dinjitet  ,por edhe të huajt që e shetiten  dhe arritën të njohin bukuritë natyrore e njerëzore te Çamërisë u entuziazmuan me  trimëritë e Suliotëve siç  i përshkroi Bajroni :

“ kush ia shkon në trimëri suliotit brrun ?
Me të bardhë fustanellë e me gunë “.

Romantiku  I shquar  , e pasuroi shpirtin e tij, me gjenë më të shtrenjtë në botë, duke e quajtur atë tokë të bekuar “, “Nënë e dashur ,burrash të rreptë”.. E Bajroni, që I këndoi Lirisë , me  trimat  e Aleksandrit  dhe të Iskanderit ,bij të Çamërisë, morën pjesë  në Betejen e Misolongjit  1824,  ku Lordi Anglez  me të  tjerë dhanë  jeten për çlirimin  Greqisë.

Keta luftëtarë të Çamërisë  nuk reshtën së luftuari  për Liri.I vazhduan betejat e tyre për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha turke dhe  me tutje .Përmendet Familja e Abedin Dinos dhe janë të panumërt  bashkëpunëtorët e tij . Nuk mund të numërohen  së çfarë ka nxjerrë ai vend i bekuar, por duhen përmendur  sepse  e ardhmja  do të  mbështetet  në mësimet e tyre.

Dijetari, shkencëtari, dhe rektori i parë i Universitetit të Stambollit, Hasan Tahsini ,I cili la amanet thenien proverbiale :”Jemi një komb I veçantë, kemi gjuhën tonë të veçantë ,ndaj duhet të jetojmë më vete si gjithë kombet e tjerë “ Ishte  Bir nga Ninati i Çamërisë,   1812—-1881  studenti i Parisit ,ku studioi të gjitha shkencat e reja ,mësues- pedagog i Sami Frashërit dhe  bashkëpunëtor i tij si edhe  i Pashko  Vasës, Ismail Qemalit,Jani  Vretos….Simbol i shqiptarisë ,luftëtar i paepur ne kryengritjet e Shqipërisë Jugut, për Pavarësinë dhe për  ndertimin e shtetit Shqiptar. Eruditi më i madh që ka nxjerrë   Shqiptaria dhe gjithë Perandoria Osmane që edhe për sot janë të vlefshme mësimet e tij.

Por nuk  mund të rri  pa përmendur    studimet  bashkëkohore te Zonjës Eleni Kocani,apo. të  përkushtuarin, me dinjitet,  Marin Mema  për të  gjetur Rrnjët  Shqiptare që  na   ushqen me krenari  kur ndjekim emisionin e tij   “Gjurmë Shqiptare”. Ai. nuk i përmbahet vetëm  dokumenteve  të  vjetra, apo studimeve të mirëfillta. të historianëve  dhe studiuesve të ndryshëm por  e shkel vetë çdo pëllembë tokë, prek me dorë çdo  gur  e mur që verteton  se  edhe. ketu janë shqiptarët  …

Por të vërtetat  e   të mbijetuarit    te tragjedisë  Çame, Prof. Sali Bollati, që  vazhdon t’i tregojë  për të dëshmuar , e bëjnë  ate   një  luftëtar    të vendosur  të   kësaj  çështje  si në Shqipëri  dhe në ShBA.  Si misionar i Shqipërisë Natyrale ,e gjenë   në resht  të parë   në çdo  protestë, në përballje me padrejtësinë, që  vazhdojnë të provokojnë fqinjët jugorë të Shqipërisë .

Po e mbyll me fjalët e guximshme të  Musine Kokalarit   shkrimtares që shkroi tregimet e saj në dialektin e  Çamërisë e cila   në gjyqin komunist u shpreh  vendosmërisht se :

” Pa Kosovë e Çamëri s’ka Shqipëri “

Të gjitha këto  të nxisin për të vazhduar e kërkuar paqësisht  drejtësinë e munguar. E mirëkuptimi  fqinjësor  do të vijë, sepse  popujt janë paqedashës  dhe duan të bashkëjetojnë  në harmoni ,t’i zgjidhin me logjikë të ftohtë  problemet  ndërshtetërore.E gjithë këto  të vërteta  që janë përjetësuar në mijëra vepra nga mendjet e ndritura  për etninë shqiptare  nuk mund të  rrish  pa thënë  se  i përkas  Arbërisë që nga Nishi në Prevezë.

Dr. Jakov Milaj personalitet i shquar në studimet historike,etnografike dhe antropologjike

by

Nga Pertefe LEKA/ Dr. Jakov Milaj  një figurë  shumë dimensionale, erudit I njohur në botën intelektuale shqiptare me studimin e tij “Raca Shqiptare”. E kam njohur në vitin 1993, kur erdhi në Tiranë I ftuar nga Znj. Drita Ivanaj në Konferencën  Përkujtimore, kushtuar Prof.Dr.  Mirash Ivanajt, figurë madhore e Arsimit Kombëtar, dhe ” Martir i Demokracisë”. Dr. Milaj mbajti një fjalim të gjatë nga kujtimet e tij për mësuesin e tij të nderuar dhe Drejtorin e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër, Prof.Dr. Mirash Ivanaj. Fjalimi publikohet  për herë të parë,  marrë nga dorëshkrimi  i imet, por  shumë i bukur  e me estetikë, në  10 fletë të bardha ,pa vija, shkruar nga një 83 vjeçar. Përveç këtij dorëshkrimi, me shumë vlerë për arsimin , Zoti Milaj  dërgoi me fax edhe një biografi të shkurtër për B.Merxhanin, si bashkudhëtar  në mergim me M. Ivanajn ,ku sqaroi shumë  enigma rreth jetës së  Merxhanit në Shqipëri. Dr. Milaj  në atë mbledhje u nderua në podium përkrah bashkëvuajtsve ,Pjetër Arbërorit,Osman Kazazit …dhe  Ministrit të Arsimit Z. Xh, Teliti, Z. V. Minarolli …Gezimin më të madh e mori nga shokët  e tij, bashkënxënës   të Gjimnazit ,edhe  ata të moshuar , që i erdhen nga Shkodra të organizuar nga Prof. Dr. Mentor Quku.Me rastin e 110 vjetorit të lindjes  një biografi e shkurtër :
Dr. Jakov Milaj ishte Lindur me 25 Mars të vitit 1911 në Fier. U shkollue në Gjimnazin e Shkodrës. deri më 1931.Ka drejtuar shoqatën kulturore “Besa Shqiptare” kur ishte student   në këte Gjimnaz.Punoi si mësues në qytetin e lindjes, sekretar  komune në                                  nën/prefekturën  e Kolonjës; redaktor  në organe të ndryshme  të shtypit ; si të Vatra e Timo Dilos dhe në “Përpjekja Shqiptare “ e Branko Merxhanit “. Dr. Milaj shkruante artikuj  në fushën   historike,etnografike,antropologjike,….Në vitin 1934 i është dhënë e drejta e studimit në Universitetin e Torinos për Veterinari. Atje i forcoi edhe me shumë lidhjet me Migjenin ,të cilit i qëndroi pranë deri në momentet e fundit të jetës.I ndërpreu përkohësisht studimet   Universitare  në vitin 1935, sepse mori pjesë në Kryengritjen e Fierit, ku denohet me     burgim të  përjetshëm.Pas ndërhyrjes të organizmave ndërkombëtare, do të falej  dhe shkoi në Itali për të vazhduar studimet e lëna përgjysmë.Në ditët më kritike  të Migjenit ishte pranë tij dhe motrës në Sanatoriumin e Tore Feliçes  prej nga solli edhe fjalët e fundit të   mikut të zemrës dhe disa nga dorëshkrimet e fundit të Migjenit. U kthye në Shqipëri  më  1939 pas diplomimit me resultate të larta.Punoi në institucione zyrtare  dhe në qeverinë e Maliq Bushatit për pak kohë si Ministër i Bujqësisë .U largua shpejt nga kjo detyrë duke dhënë dorëheqjen , sepse kërkoi që pyjet tona të ishin nën kontrollin Shqiptar dhe jo  të milicisë Italiane.     Pas çlirimit vazhdoi kalvarin e vuajtjeve .Në vitin 1945 arrestohet ,pas burgimit internohet së bashku me familjen në Shtyllas të Fierit dhe më vonë punoi për të mbijetuar dhe jo atje ku i takonte për progresin shqiptar. Vlen  për t’u përmendur  kryevepra e tij ,” Raca Shqiptare” botuar në vitin 1944. Kjo vepër është e para    monografi e shkruar nga një autor Shqiptar, për të cilën Dr. J. Milaj shkruan të parathënia:                          “Të përgatitësh një studim anthropologjik e historik pa qenë as anthoprolog as historian duhet të keshë shumë guxim. E këte guxim e mora pse desha të plotësoj me sa që e mundur një nevojë të  madhe  shpirtërore, një mungesë që duhet ta ketë ndjerë shqiptari :   Njohjen e vetvetës……Thesari më i çmuar i një shteti nuk përbëhet prej pasurisë së tokës  e të nentokës së tij dhe prej mundësive të zhvillimit ekonomik, por prej njerëzve që Ai shtet mban në gji, prej shpirtit që i jep gjallëri këtyre njerëzve, prej gjakut që qarkullon   nepër venat e tyre………Ky studim Nuk është bërë  për t’u  marrë me racizëm në kuptimin    politik-filozofik …..Qellimi i hartimit të kësaj vepre ka qenë që të nxjerrë në shesh  disa të vëteta , gjerë më sot të panjohura mbi  racen tonë dhe t’u jap shkas atyre që e ndjejnë veten të Zotin për t’u marrë  më tepër me biologji e antropologji …….Populli Arbëror ka një origjinë të vetme e të përbashkët, është autokton në të gjitha viset ku banon sot…….Njësia e racës duhet të ketë rendësi të  madhe për kombin tonë , pse nga kjo rrjedh  diçka e rëndësishme:   divergjencat mendore e shpirtërore  ndërmjet shqiptarëve  duhet të jenë shumë të vogla, aspiratat  kombëtare të përbashkëta…….Jemi të gjithë bij të një race të vetme, jemi vëllezër; shpejt do t’i njohim gabimet që kemi bërë e do t’i kërkojmë ndjesë shoqi shojt, Gjaku ujë s’bëhet……. Qellimi i kësaj vepre ka qenë,  që lexonjësi i thjeshtë  të nxjerrë disa të vërteta  rreth racës së tij,të dijë së midis  tij dhe atyre që flasin një gjuhë me te nuk ka asnjë ndryshim  gjaku e pra ta njohë Shqiptarin që prej Mitrovice e gjerë  në skajin më jugor  të Çamërisë si vëllanë e vet” .Janar 1944, J.Milaj.                                      Shembulli  më i lartë që i përgjigjet këtij studimi ishte Nënë Tereza e cila edhe pse larguar prej  vendit të origjinës , pohon me krenari :”Me gjak jam shqiptare,me nështetësi indiane,jam murgeshë katolike” .Është një mësim  për të gjithë sot,kur bota shqiptare  është më e vetëdijshme për autoktoninë  dhe vetëdijën  kombëtare , të  shpresojmë që të realizohet sa më shpejt  në Evropën e Bashkuar, siç e thotë Dr. Milaj “Populli Arbëror ,me një origjinë të vetme”.Fjala e mbajtur në Konferencën Përkujtimore  kushtuar  Prof.Dr. M. Ivanajt.23 Shtator 1993  me rastin e 40  vjetorit të vdekjes.

***

Jakov Milaj  për M.Ivanajn 

Nga fjala e mbajtur me rastin e 40-vjetorit te vdekjes se Prof.Dr.Mirash Ivanaj. 

 Shtator 1993, ne pallatin e Kongreseve Tiranë

E nderuar Zojushë, të nderuar  Zonja e Zotërinj

Eshte e rregullt qe ndokuj qe vjen nga larg,t’I urohet mireseerdhe! Dhe ne sot kështu duhej të vepronim ,dhe bashkë me urimin t’I kujtonim patriotës  tonë të nderuar, Zojushës Ivanaj,dy vargje të poetit tonë Çajupi:

Ku më duket balta më e ëmbël se mjalta!

Në Shqipëri!

Por sot rasti është  i veçantë.Bashkë me urimet e përzemërta duhet të kujtojmë edhe diçka të hidhur : jemi mbledhur  që të nderojmë edhe 40-vjetorin e vdekjes  të mësuesit  tonë të shkëlqyer Dr.Mirash Ivanajt,njërit nga pedagogët më të mirë e një nga patriotët  më të mëdhenj  që ka nxjerrë Arbëria jonë.Ky është ungji  i zojushës Drita që na ka nderuar.Unë kam patur fatin të kem qenë për 5 vjet nxënës I tij.Jam edhe një nga nxënësit  më të vjetër që Ai ka nxjerrë (po mbush afër 83 vjeç).Dhe prandaj ju lutem  të mos mërziteni  nga ky fjalim,ndofta pak i gjatë,që ka të bëjë me kujtimet  që unë kam për të përmendur.

Kanë kaluar  plot 62 vjet  nga koha  kur kam marrë maturën  e Gjimnazit  të Shtetit në Shkodër.

Përshtypja e parë që të lë një njeri kur e sheh  në fillim  është paraqitja e jashtme.Drejtorit  të cilit iu paraqita  në shtator të vitit 1926 ishte madhështor.Të linte përshtypjen e malësorit  nga e kishte origjinën.Megjithëse i ri, dukej pak i kërrusur,ndofta  pse të shumtën e kohës e kalonte mbi libra,duke studiuar.

Ishte tepër i thjeshtë në sjellje e në veshje. Dukej sikur  ishte I ashpër me  nxënësit,kurrë,përkundrazi  ishte shumë I dashur.Ndiqte  me interes  përparimin e tyre.i qortonte  ndonjë herë të dobëtit  por nuk përtonte  të afronte  e të këshillonte edhe të aftit dhe t’I nxiste këta që të ndihmonin,por siç e thonë tashi,t’I mirrnin në patronazh,ata që ishin më prapa.

Në vitet e para të krijimit të Gjimnazit Shtetëror të Shkodrës,shumica e pedagogëve nuk ishin aq të aftë,pse disa vetëm shkolla të mesme në gjuhë të huaja  kishin mbaruar.Ndonjëherë  mungonin  edhe mësuesit  e përgatitur  qoftë edhe gjysmakërisht  për ndonjë lëndë.Atëhere mësimin e tyre e merrte përsipër,  vetë Drejtori.Sado që në fakultet kishte studiuar filologji e jurisprudence,në klasa të ndryshme 

Ai jepte,ku filozofi,ku histori,ku latinisht ose greqishte të vjetë,ku fizikë edhe matematikë.

Një profesor matematike Anton Deda,thoshte se Drejtori  është më I aftë se unë,për të dhënë edhe lëndët e ndryshme  e të matematikave në të cilat unë kosiderohesha kompetent.

Kishte pak miq në Shkodër dhe rrallë e shikoje nëpër kafe,vetëm kur i vinte nga Tirana i vëllai,juristi Dr.Martin Ivanaj ose zbriste nga mali e motra,një grua trupmadhe si vëllezërit,e veshur me kostum karakteristik të mbi Shkodrës,Ai me këta shetiste në rrugë të madhe dhe pinte birre ose ndonjë pije tjetër në Kafen Adriatik,(Kafja Madhe ) 

Që ishte  në atë kohë kafja më e mirë e qytetit .

Përjashtim bënin ditët e garave sportive, në të cilat Gjimnazi I Shtetit rregullisht fitonte ndaj shkollave të tjera.Këta gara I kushtonin shumë drejtorit tonë,pse ky do të shpenzonte nga xhepi I tij për të blerë disa nga veglat sportive më të nevojshme,si litarë,topa etj.për të cilat deri në mbarim të vitit shkollorë 1927-1928 nuk sigurohej asnjë fond nga shteti;pse pastaj  në mbarim të garave,nga gëzimi ai do të shtronte një darkë për të gjithë profesorët dhe do të paguante vetë për të 

Gjithë.

Pengesë e madhe për zgjërimin  e shpejtë të shkollës  tonë ishte fanatizmi fetar që ndrydhte shpirtërat e myslimanëve dhe të katolikëve.Ndërsa për katolikët u desh kohë që të afrohen me shkollën laike,për muhamedanët  puna qe më e lehtë.Këte e ndihmoi  një koinçidenë që unë e pata dëgjuar 

Edhe kur isha nxënës në Shkodër,edhe nga goja e një miku  

Serioz të Drejtorit nga goja e Demir Vilës me të cilin  kishim qenë  bashkënxënës në Romë.

Kur në qershor të vitit 1924,kryengritësit  u futën në Shkodër,Ivanaj  si kundërshtar I tyre,la shtëpi e katandi dhe iku rrëmbimthi vetëm me rrobat e trupit,në Mal të Zi,u vendos në Podgoricë.Pas disa ditësh, një komision  i ngarkuar nga prefektura erdhën  për të sekuestruar mallin e të arratisurve  politikë, hynë në dhomën e tij  dhe, për çudi  gjetën  te krevati,Kuranin.

Anëtarët myslimanë të komisionit mbetën të shtangur  nga kjo e papritur  dhe ngulën këmbë që teshat e tij të mos preken.Nga kjo u detyruan  të tërhiqen edhe anëtarët e tjerë.Dolën nga dhoma,e vulosën derën me dyll,kur u kthye Mirashi  pas gjashtë muajsh,I gjeti të paprekura teshat e pakta,librat si dhe Kuranin nën jastëk me një fletë që kishte përkthyer vetë kur u largua nga Shtëpia.

Shënimet  që mbante nga leximi I kuranit  ishin për të parë ndikesën që kishte patur e drejta romake në sheriatin.

Shenime origjinale te Jakov Milaj

Kjo ngjarje bëri bujë në gjithë Shkodrën dhe të gjithë myslimanët  filluan ta adhurojnë.Kur Mirash Ivanaj  mori drejtimin e Gjimnazit  të shtetit,shumica e tyre i dërguan fëmijët  me dëshirë  të madhe për t’u edukuar nga ky dijetar  që “kishte lexuar edhe Kuranin”…Dhe filluan të zbatojnë pa nguruar porositë e tij.

Kur unë shkova për herë të pare në Gjimnazin e Shkodrës (1926),nxënësit mbanin në kokë,edhe gjatë orës së mësimit fesa të zezë.

Në shtator të vitit 1927 ,Drejtoria para fillimit të regjistrimeve ngjiti në hyrje të shkollës  një urdhër me këte përmbajtje:

“Të gjithë nxënësit që dëshirojnë të regjistrohen në Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh  se në klasë  do të qëndrojnë pa kësulë në kokë”Asnjë nuk e kundërshtoi këtë kusht.

 Pushimet javore ishin të gjata në shkollën tonë. 

Veç së dielës,ditën e mërkurë dhe ditën e premte bëheshin vetëm nga tri orë mësim,për arsye  të ditës së pazarit dhe të festës javore myslimane.Për të kufizuar  pushimet,në fillim të vitit shkollor 28-29,varet një shpallje tjetër në derën e shkollës:”Nxënësit që dëshirojnë të ndjekin Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh se të premten mësimet do të zgjasin gjithë ditën.Si për çudi asnjë nxënës nuk nguroi të regjistrohej.Natyrisht, evolucioni i mendjes  ndaj kulturës bënte punën e vet,por besimi në ndershmërinë,seriozitetin

e patriotizmin e udheheqësit të këtij institucioni  pat shumë rëndësi për të bindur popullaten se rruga që ndiqte ai ishte 

e vetmja rrugë për përparimin e njerëzve.

E gjithë puna që ka kryer Mirash Ivanaj në shkollë ka qenë punë patriotike,për patriotizmin e tij flasin edhe këto dy fakte:

Me 28 Nëntor 1927 ,nga nxënësit e Gjimnazit tonë u bë demostrata kundër Bankës Kombëtare  pse në ballkonin e saj Flamuri ynë ishte vendosur në krahun e majtë,kurse flamuri i huaj në të djathtë.Ky gjest përbuzës  i të huajit ndaj nesh,ngriti peshë zemrat e gjithë të rinjve.Policia, sa pa studentët  që filluan demostratën, njofton menjëherë drejtorin  që të marri masa. Drejtori na thërret që të hyjmë në shkollë.Kur ne mbushëm korridorin e katit përdhes Ai hipën në këmbën e parë të  shkallës  dhe na flet me butësi.Tregon se autoritetet e kishin njoftuar se ne kishim filluar një demonstrate kundër bankës.Drejtori  na thotë: 

Se detyra e parë e nxënësve ishte që të shikojnë mësimet. Dhe përfundon   me këto fjalë të buta “Ju  tani jeni të rritur,e kuptoni vetë të mirën e të keqën e vetës e të Atdheut,ju këshilloj ,që të shihni mësimet.Ju  e dini vetë si të veproni “  

Këto këshilla na u dukën më shumë se aprovim,shtytje për veprimin tonë.Nga shkolla dolëm më të vendosur .Pas dreke 

Demostrata vazhdoi më e ashpër si dhe në mbarim të saj,policia  arrestoi nja 20 vetë nga shokët tanë më të rritur.Të nesërmen  shumica  u liruan dhe mbetën në burg 

Vetëm 6 gjashtë  vetë,të gjithë pa përkrahje.Për ushqimin dhe fjetjen e tyre Drejtori interesohesh shumë.Merrte ushqime dhe shtresa nga konvikti,megjithëse vetëm dy prej të arrestuarve ishin konviktorë,shkonte për natë  në qeli ku ishin vendosur ata dhe i këshillonte  të hanin mirë,të mos ftoheshin  dhe të mbanin  gjakftohtësi.

Një javë më vonë,në mbrëmje,kur kishim mbaruar  mësimet e pasdrekës,drejtori i zymtë  në fytyrë,na mbledh në korridorin e shkollës dhe na liron, pa bërë asnjë koment, për telegramin  e ministrit të arsimit, me të cilin  njoftohej  se gjashtë nxënësit e arrestuar përjashtoheshin nga shkolla  përgjithmonë.Të përjashtuarit  i mblodhi në drejtori  dhe u komunikoi  urdhërin epror.Sipas fjalëve  që na treguan gjashtë shokët midis të tjerash, Ai u tha :”Demostrata verteton  se ju dhe shokët tuaj  nuk jeni vetëm nxënës  të mirë,por edhe patriotë të gatshëm për sakrifica” 

Me këmbënguljen e Drejtorit, të dënuarit pas sa kohe u falen

dhe me përjashtim të njerit  të tjerët rifilluan mësimet.

Një fakt tjetër ishte ky; Në pranveren e vitit 1929 ,me urdhër të drejtorit,Prof.Gabriel Meksi  na mblodhi ne, 5-6 nxënës ortodoks të gjimnazit dhe na këshilloi që të përgatisim një kor të vogël për të psalur shqip të Premten e Madhe dhe ditën e Pashkës në kishën e qytetit e cila ishte slave.Ne nuk dinim, por  dy shokë që i dinin mirë këto punë, na ndihmuan 

të përgatiteshim dhe vajtimet e përmivarrëshme  nuk shkuan keq.Por mesha e Pashkëve bëhej në mesnatën e të nesërmes.Për të dale natën nga konvikti duhej leja e drejtorit.Për fat të shtunave Ai vinte në internat  dhe unë si më i madhi i kërkova autorizimin për të shkuar në kishë.E aprovoi me gjysmë zëri kërkesën time;por pak më vonë  më nxori nga salla e studimit dhe vetëm për vetëm më tha me zë të  ulët:”Po të flas ty se je më i madhi dhe mund të më kuptosh,ku do të arrijmë ne,në qoftë se ortodoksët,katolikët,myslimanët do të shkojnë secili më vete,në kishë e xhami për Pashkë e Bajram.A mund të ndërtohet Shqipëria kur edhe ju të rinjtë, që jeni shpresë e të ardhmes,mendoni dallimin fetar e jo bashkimin?!

Kur unë iu përgjegja se asnjëherë nuk i kishim kërkuar  leje për të shkuar në  kishë,por sonte e bënim këte pse ishte rasti I korit të vajit që do të thoshte  ato pak lutje shqip gjatë meshës sllavishte,Atij i qeshën sytë  dhe ma ktheu menjëherë: Ah,po,po ! Më kishte dalë fare mendsh  kjo çështje.Të shkoni, të shkoni! Dhe në qoftë se keni nevojë, më thërrisni edhe mua, se jam gati t’ju  ndihmoj….

Drejtori ka qenë vetë nismëtari për formimin e shoqërisë  ‘Besa”.Ai e shihte se si ishin organizuar prej françekanësh  e jezuitësh. E kuptonte se nxënësit e Gjimnazit të Shtetit  përbërë prej feshë të ndryshme dhe krahinash të ndryshme,kishin nevojë për një organizatë të rinjsh ku të mirreshin me kulturën,me sportin, me problemet e kohës,mbi të gjitha të forconin bashkimin.Për t’ia arritur qellimit ftoi në drejtori disa nxënës të cilët hartuan statutin e shoqërisë dhe kësaj i vunë emrin “Besa Shqiptare.” Drejtori u kënaq shumë me këte emër dhe,midis tjerash na tha:Besa është karakteristikë vetëm për popullin tonë.Të huajt nuk gjejnë fjalë të sakta për të përkthyer këte nocion në gjuhën e tyre 

Prandaj edhe ata janë të detyruar të shënojnë në vokabulin “Besa”në fjalorët e tyre.Ne e zgjodhëm Drejtorin Kryetar Nderi.

U largua nga Shkodra  e shkoi në Tiranë për të jetuar me të vëllanë,Martinin,por gjurmët e Mirashit mbetën të pashlyeshme.Ai linte një shkollë shumë më të madhe nga ajo  që  e gjeti dhe me personel më të aftë .Brenda 6-7 vjetësh numri I nxënësve ishte katërfishuar dhe përbërja kishte ndryshuar si nata me ditën.Më pare thuajse të gjithë nxënësit ishin myslimanë;tashi ishin shtuar dhe vazhdonin të shtoheshin edhe katolikët të cilët vazhdonin të braktisnin shkollat e vjetra.  Gjatë kohës që punonte Ai në Shkodër,dolën nga shkolla tri matura të degës pedagogjike dhe dy matura të gjimnazit.Kjo ishte kënaqësi e madhe për te.

Unë pata fatin ta shoh drejtorin disa herë edhe në Kryeqytet vetëm ose me bashkënxënës të tjerë.E therrisnim Zoti Drejtor, megjithëse kur u largua nga Shkodra,Ai pati poste më të rëndësishme: më pas profesor,ministër arsimi,deputet dhe Kryetar i Këshillit të Shtetit.

Na priste me shumë përzemërsi në një dhomë të madhe, mbushur me libra të sistemuara mirë.Na pat bërë përshtypje  biseda e tij.Ne kujtonim se Ai nuk dinte të qeshte kurrë,kurse Ai përkundrazi,ishte gjithnjë buzagas sidomos kur fliste për ndonjë  ngjarje të kaluar ose na kallxonte ndonjë anekdotë.

Me 1936 pat rënë disa herë fjala me te për kryengritjen e Fierit. Ai pyeste për hollësira  rreth saj,dhe i vinte mirë që pati mjaft arsimtarë pjesëmarrës,pse sipas mendimit  të tij, edukimi i brezit të ri kishte rënë në duar patriotësh.Veç më shumë se një herë  pat shtuar :”Po ku u gjetën ata pleq për të drejtuar një kryengritje që kërkonte udhëheqës të rinj e të vendosur?”

Kur bisedoja me këte njeri,unë pyesja veten: si është e mundur  që një personalitet  i regjimit të Zogut,pak muaj më parë ministër arsimi,e tani Kryetar i Këshillit të shtetit,të shfaqi mendime  të këtilla?  Dhe përgjigjja më dukej e qartë. Mirash Ivanaj nuk ka qenë asnjëherë njeriu i Zogut.Ai i njihte mirë të metat e këtij,por bashkëpunoi me te për të realizuar ëndrrën e tij të vjetër, laicizmin e arsimit.

Shokët që e patën parë me sytë e tyre më patën thënë:”Para 

7 Prill 1939  Mirashi pat braktisur zyrë e bibliotekë dhe qe bashkuar me turmat e popullit që demonstronin  kundër fashistëve dhe bashkë me ta  patën thirrur “Duam pushkë,duam pushkë!”

Këtu del sheshit patriotizmi i drejtorit tonë.

E megjithë këto ndjenja e dëshira,ai qe I detyruar të ndiqte 

Karvanin mbretëror  dhe të arratiset në Turqi sepse e njohu më mirë si bashkëpunonjës që kishte drejtuar regjimin e Zogut.Ndërsa Mbreti vetë u largua nga Stambolli dhe shkoi nepër Evropë, ata që mbeten morën arin nga valixhet për të blerë çifligje nepër Anadoll dhe për të bërë tregti.Mirashi mbeti pa dhet are në xhep.Kur iu sëmur i vëllai, qe i detyruar të shesë një dhëmballë ari për t’I blerë ilaçet.

Për funeralin e të vëllait,meqenëse  asnjë nga bashkëpunëtorët nuk e ndihmoi. Ai qe I detyruar t’I drejtohet  

Bashkisë së Stambollit dhe kjo e çoi në varr Martinin  si të gjithë varfanjakët.

Kthimi i Mirash Ivanajt në Shqipëri  ishte një tjetër akt I tij patriotik  Ai dëshironte t’I shërbente prap Atdheut.

Por Atdheu i tij i udhëhequr  tashi nga komunistët nuk e ndjente nevojën e tij.Prandaj e burgosën, e torturuan sipas zakonit,dhe Ai mbaroi në dorë të operativit, gjithmonë i burgosur.

I përjetshëm qoftë kujtimi I tij .

  Jakov Milaj  

PENDESA MUNGON…

by

Shkolla Shqipërisë ne Ulqin ne vitin shkollor -1941-1942/

Fjala e mbajtur nga drejtorit i shkollës shqipe në Ulqin 80 vjet të shkuara nga drejtori i parë i shkollës shqipe në Ulqin Jahja Damnori për vitin shkollor 1941-42/

Përgatiti për Diellin:Pertefe Leka

Zotni te ndershem dhe vllazen ulqinake,…

Ma pare ju kerkoj te falun qe keni pase miresine me marre mundimin e me urdhnue deri ktu. Arsyeja  e mbledhjes se sotme  s’asht tjeter vetem se dishroj  me pase nji marrdhanie me ju me qellim qi  t’u  apim edukaten e duhun femive tuaj.

 Andrra qi keni pase pame tash sa`kohe, sot u shfaq me ate gjuhe qi ju e ruejtet si prushi ne gji.Sot po ju flet nji vlla I perzemert I jueji. Me kujtohen fjalet e shkrimtarit Francez Builo I cili thote : se nji popull qi ruen gjuhen e vet aj ka ruejte cilsin e rruges se indipendences. Por kjo gjuhe e ruejtun prej jush si drita e syve duhet punue, e kete pune e ban shkolla.

Prandaj ma pare do t’ju flas per randesine e shkolles e mandej do te flas marrdhanien qi ka shkolla me ju, per me rrite  femite si duhet.

 Shkolla si dihet ka per qellim te mbrame  me mesue  e me zhvillue  inteligen e femis. Ajo deshiron me perpunue  pernjiheresh e armonikisht te gjitha vetite  shpirtnore te  femis. E aj nuk asht vetem nji shpirt, e as vetem nji trup qi do t’i jepet edukata, por asht nji njeri.

 Shkolla vegon me formue qenie te plotsueme d.m.th. burra e gra me trup te shendoshe, me zemer  trime,me vullnet te forte,me nji shpirt te drejte,por edhe njers qe te jene te zotet  me mprojte te drejtat e veta. Prandaj djelmve dhe varzave qe do t’u bahet teslime edukata  ne doren e tyne,do te jene  femit t’u,fmi shqiptaresh te shekullit XX.

 Shkolla perpiqet me pergadite qytetare e qytetare  te rrespektueshem ndaj ligjeve,me dashte  tek s’ban  atdheun e tyne e krejte te gadshem  me ba cdo sakrifice  per te.

 Nji njeri qi s’ka dashtni per atdhe  aj s’ka besimin e sigurte. Per kete arsye  shkolla duhet me siguru vemendjen e te gjithe shpirtnave te njome  per nji qellim: Atdheu mbi te gjitha.

 Shkolla e sotshme nuk do te  japi njohuri te thata, por do te mundohet qi me ane te punve te vogla me j’a pergadite  te gjithe ata cilesi shpirtnore qi ka prirje femija.

 Prej c’thame, se shkolla e jone pergadite  pernjiheresh njeriun  ne kuptim te vertete te fjales,qytetarin e metejshem.

Shkolla e sotme  jo vetem qi e mpron te drejten fetare  te sejcilit, por edhe I ep shkas 

  e zhvillim te perhapjes se cdo feje tue  e lane te lire mesimin e ushtrimin.

 Asht shume I gabueshem  ne qofte se ndokuj I pershkohet neper mend  se shkolla shqiptare  perbuz fete. Kjo  mund te jete vetem nji propagande e flliget e atyne  qi dishrojne  me ju ba varrin ju.

Me hi e me fole se c’randsi kane fenat, une nuk jam competent per kete pune, por di t’ju tham  se nji njeri qi hjek shpresen(uzdajen) prej zotit  aj nuk do te kete shtylle ku me u pshtete  ose shkop ku me u mbajte.Te tane jeta do t’i shkonte  si i mbytuni neper shkume.

Por faktoret qi perbajne shkollen jane  femit e mesuesit  e sic do mjeshter, per me e krye zanatin (mjeshtrine) e tij  I duhen veglat e brumi, ashtu edhe na, per me krye  misionin e nalte  t’tonin  duhet te kemi brumin,qi jane femite  te formuem si duhet.

 Ju bie si shembull nji zdukthatar, se sado  veglat e mira  me i pase, kur brumi asht I keq  nuk mund te krijoje  nji gja te persosun.

   Pra e para  e punes na dona me pase  femite  te gatuem  deri diku prej nanave  ulqinake e mandej na me I vu ne rruge te  mbare.

  Shkolla  pra kerkon qi m’i vue femit  ne marrdhanie me ju  ne kondita hygjenike  si  c’e    lype nevoja  trupore e shpirtnore e tyne.

  Duhet ta dini se ne pikepamje  te pastertise (temisllekut) fmija  asht nji pasqyre e nanes  dhe e babes.

 Prandaj  puna e pare  asht qi me ane te pastertise, femija munden me e pase trupin e shendoshe  e asht e dijtun  se latini kot s’ka thane: Mendja e shndoshe, ne trup te shndoshe.(Men sana in corpore sana).

 Nji fmi qi ka trupin e shendoshe,aj ka edhe mendte  e shndoshte e asht I gadshem me i rroke mesimet si duhen.Familja duhet te kete kujdes, qi femite  me I dergue te paster ne shkolle.

Tash do te flasi per (terbijen) edukaten e shpis e mandej te shkolles.

Ma pare se kerkushi, I takon nanes kujdesimi I femivet, per arsyet se:

1-Ndermjet prindve  e femive,gjindet lidhnije ma e ngushte,pse fmija  din me dashte  ma fort njate qi  I plotson  dishirat e nevojat e tij. Nji femis  po ju afrue nji I huej  menjihere nise me u ngervalle.

2-Ndermjet prindve e femive, ne mnyre te vecante, frymzimi I nanes ka fuqine  ma te madhe,pse nane e femi gjinden ma afer  se kerkushi,aq  afer sa gadi me u thane nji.

  Pestalozi, themelues I edukates ( I ilmi-terbijes) na msoj me I lshue nanes  vendin e pare.

Nanat e edukueme, lindin e rrisin fmi te edukuem. Kete fuqi te nanes e gjejme edhe te  fjala popullore: Ban nane se te gjas e dy kambe i rreshqas.

Vepra e prindve  ndaj femijve asht cmos e fuqishme  pse pak a shume  prind e femi  kane nji gjak e nji natyre. Femija pa dale mire prej djepit  mundohet  me I ndihmue  vllazenve te vet ma te dobet,ketu kuptohet edhe veprimi I perbashket.Aty ne shpi  mundohet me  u marre parasysh personaliteti I femis.

Tue kene se ne familje jane femi ma pak,munden me ju plotsue te gjitha nevojat secilit femi

Por ktyne te mirave u rrin perballe  edhe  keto te  kqija :

Jane disa prind qi  nuk dien a as nuk ju vjen  perdoresh edukata.  

Disa per shkak te punve  te shumta qi kane jashta shpijet,nuk  mund t’ u a barin  kujdesin e as nuk mund  t’u vien rreth femive.Disa te tjere, nuk i japin randsien qi i perket  edukates.Kto gjana ndodhin edhe neper  familje  ku nanes e babes i del koha me rrite femit.

Jane disa nana,zoja shpijash,te cilat  ja  japin vet tamlin e gjiut femive.Kjo asht  ndera e stolija  ma e madhe  per nji nane shqiptare.Ka disa nana te tjera,te cilat per me i dhane vedit randsi ose per me u duke se jane shpijash te mira  nuk merren aspak  me rritjen e femivet, edhe tamlin e gjiut nuk ja japin atyne.  E ktu vjen edhe rrenimi i familjeve te mdha. Femit e tyne   jane lane ne doren e disa te rejave,  qi jane ma fmi se fmija. 

Prandaj tue marre per baze  se shteti yne  te gjithe shpresen e ka pshtete  ne familje,te cilat sa ma nalt qi te jene,  aq ma nalt  qendron shteti.

Duhet ta dime se pasqyra e fmijve ne shkolle asht nana  e pasqyra  e konstruktorit te  shtetit  asht shkolla.

 Prej shka thame  deri ktu,kuptohet  se shkolla e pare e fmive asht familja,por edhe shkolla ka te mirat  e saj.

Femija ne shkolle  gjindet si nji gjymtyre  e nji shoqnije  e kjo gja asht  nder faktoret  ma kryesor  qi e bajne ate  me perfitue ndiesit  e rrelacionit shoqnuer. Aty shef  se si mundet  me I ndihmue  nji ma t’vobegtit, nji ma te dobtit fizikisht.

Ne shkolle e kqyrin edukaten njers competent (qi e kane per zanat) te cilet kane mesue po per njate pune  e jane te rrahun me cashtje feminore.

Mesuesi ne shkolle  I rrin femis pa paragjykime  e kjo pune I ndihmon fort  per me pru nji gjykim te madh mbi sjelljen  e mbi te metat e femis.

Ne shkolle tue punue nxansit krijohet nji fare zelli (calltije) me ja kalue njeni tjetrit. Kjo pune  ka nji njoftje te madhe  per fmi deri sa te ruhet  e te mos kalohet kufini.

 Ne shkolle, fmija din me njofte  fuqite e veta mendore e trupore  e mos me I besue vetes 

Ma teper se sa vjen, pra i zhduket madheshtija.

Ne shkolle, ku pa ndryshim rrin e meson si I vobegti si pasaniku, perpjeket e afrohet  ma teper gjaja  shoqnore. Ktu fillon pra, me ja diet pasaniku te vobegtit,zengjini fukarase.

Ktu meson fmija  c’asht zeqati, sadakaja, buka e shndandout. Sidomos ne kohe te sotshme, ku popujt nji pale kane rrezervue  kapitale  e nji pale te tjere  jane denue me  vdeke  uje, per kte shkak po perligjen me lufta  e gjaqe.

Dhima per te vobegtin e drejtsia per te gjithe jane bazat esenciale  te shkolles se sotshme.

Ketu do t’ju flas  pak per edukimin e perbashket ku do te mesojne pa ndryshim varzat  edhe  djelmte.

Ne statistiken qi kam ne dore,shof se jane  regjistruem  227 djelm e 97 varza.

Kjo gja me ban me dyshue mbi formimin e nanave shqiptare (ulqinake) prej te cilave  do te mvaret e ardhshmja  e femivet.

 Ndeja e pandame e djelmve  me varza  I ban te paret ma te  paqet ne fjale.

 Kur te dy palet do te edukohen ne shkolle do te kene respekt per njeri  tjetrin.

E keqja asht, kur  prindja i lane  femit, djelm e varza pa shkolle, ku asnji njeri s’merr mbi ta kurrfare pergjegjsije.  Prandaj  ju thrras, o vllazen  ulqinake qi te mos i leni  femit t’u  rrugve,  pse ktu ne shkolle  ecin zbashku  djale e vajze, si ne voter  vllau me moter.

Prej shka thame deri ktu, kuptohet  se shpija asht baza e edukates, ndersa  shkolla i con perpara me disiplinen e vet.Prandej shkolle e shpi  duhet te kene nji lidhni  e krahasueme  si njena dore lane tjetren e te dyja lajne  fytyren. 

Femija ne shkolle huen 6 vjetsh, e aj I ka kene shtrue edukates se prindve e vazhdon  gjithnji nen mbikqyrjen e tyne.

Ne qofte se nji femi kalon nji ore ne shkolle e shume ore ne ship c’do te ngjante  ne qofte se familja  asht ne kundershtim me shkollen.

 Po e xame se ne shkolle ndalohet kumbara,alkooli etj.c’do te ngjante  ne qofte se  familja i ep  letra me  luejt  per nate  ose pjek rakine vete .Puna e mesuesit ne kte mnyre shkon ne Buen. Pra nji gja qi e ndalon mesuesi duhet te jete e ndalueme edhe prej prindve.

Per kte asht e domosdoshme  me permbledhe  njohuni  mbi jeten e fmive tuej. Nji prind ankohet se djali s’kap liber me dore.

Mesuesi ankohet se djali vjen vone ne shkolle.

Ka fmi qe rrine te merzitshem ne shkolle, mesuesi duhet te dije ne qofte se ka ndonji hall apo ndonji smundje,e tue dijte shpirtin e nji femije ,din me gjete edhe dermanin per te.

 Ka fmi qi vuejne me smundje te ndryshme,prindi duhet te bisedoje me msuesin, e mesuesi  ka me kene  i gadshem  me u sjelle me te si i perket.

Shume femi qe   kane  probleme, vehen ne rruge te mbare  prej  nji mesuesi  specialist,kur prindi  e mesuesi punojne zbashku. Por  nji gja duhet me pase parasysh,mos me I msue femit vetem me urdhna.

Fmija e sahati nuk duhen me u ngrehe shpesh por duhen lane me ece edhe vetiut.Ne dac me e vu  femin ne rruge te mbare duhet me I kallxue ate c’ka do te bajne e jo kurre gjane e ndalueme . Ne qofte se mesojme  nji femi me punue vetem me urdhna, ka me mbete  gjalle e ngusht,e kur t’I bien ndonji gja mbi krye  s’ka me diet  me e plotsue .

 Fjala qi i thue femis  duhet  me kene nji mur celiku,nuk duhet te thyhesh e  te bajne  ate qi nuk e ke lejue ma pare.

Kurre mos i fol me gjak te nxete, e aty ku mundesh  me krye punen  me nji fjale t’ambel. Fmija bindet ma shpejt me  fjale te mira  se sa  me fjale te ashpra apo me rrahje.

Femija asht tue u formue dhe na duhet ta respektojme ate qi edhe ai  mandej te na respektoje ne.Pendesa: Mungon.

Përgatiti për Diellin:Pertefe Leka