Branko Merxhani – Dielli

Kulti i të parëve – shprehje e një psike të popujve të lashtë

February 22, 2020 by dgreca

“Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj.”– Branko Merxhani/

NGA ANTON ÇEFA/

Kulti i të parëve është një tipar shpirtëror universal për etnitë a grupet etnike të lashta. Në rrafsh psikologjik, ai sendërtohet në zakone, rite, ceremoni, etj., që në përgjithësi i takojnë së kaluares, duke na dëshmuar përbërës të psikës së lashtë të njerëzimit.

Në kohë të hershme, fiset dhe lidhjet fisnore, që shpesh besonin se kishin origjinë hyjnore, e kishin zakon të nderonin paraardhësit e tyre të vdekur nëpërmjet riteve të veçanta, organizimit të ceremonive të ndryshme, etj.

Dëshmi të gjalla të kultit të të parëve ne i gjejmë edhe në zakonet e dikurshme të popullit tonë, ruajtur sidomos në viset e thella malore. Kjo na dëshmohet në mbetje të jetës së përditshme, si edhe në folkor, në mitologji, në veçoritë etiko-morale, në normat juridike, etj.

Në psikën e stërgjyshëvë tanë, ky kult e ka alfën tek respekti me një përkushtim të veçantë i trashëgimisë shpirtërore të të parëve, dhe në radhë të parë tek ruejtja me fanatizëm, dhe nderimi i thellë i asaj substance shpirtërore që përbën tharmin e shqiptarizmit të moçëm, që jetësohet tek virtytet e fisme etiko-morale të mishëruara ndër zakone. Më së miri kuptohet këtu shpjegimi që i ka bërë Niçe kësaj dukurie: moraliteti nuk është gjë tjetër veçse bindje ndaj zakonit; kështu, njeriu më i moralshëm ishte ai që sakrifikonte më shumë për zakonin.

Na përvijohet i qartë ky kult në dy monumentet më madhore të kulturës sonë popullore, në Eposin e kreshnikëve dhe në të drejtën zakonore, ku shprehet me tonalitete të larta krenaria për “kanunin” që kanë trashëguar prej të parëve, dhe e konsiderojnë atë si kredon e jetës e të veprimtarisë së tyre.

Kreshnikët vlerësojnë lart thesarin e çmueshëm të virtyteve fisnike që përbën pajën më të vlertë të psikës së tyre. Emblematike janë gdhendur në rapsodinë “Martesa e Halilit” këto virtyte, në përgjigjen që Halili i jep krajlit, kur ai e pyet: “A p’e shef, Halil, dekën me sy? / Kurr ma ngusht, Halil, a thue je kenë?”:

“Pa nigjo, more krajle kapedane,

S’a ngusht njeri deri n’ditë të dekës:

Deka vjen mbas mikut t’pre,

Deka vjen mbas besës s’thyeme,

A’ i kue (kafshatë) bukë mos t’kesh për mik.” 1).

Është skalitur në këto vargje një përgjithësim tejet artistik i vlerësimit të jetë-vdekjes përballë vlerave shpirtërore dhe konceptimi i botës morale të kreshnikëve. Shqiptari i kanunit gjindet më ngusht se para vdekjes, kur i presin mikun, kur i vjen miku dhe nuk ka bukë me i dhanë, dhe mbas thyerjes së besës. Këtë vlerësim ushqejnë ata edhe për virtytet tjera shpirtërore, që i dallojnë ata prej të huajve si burrninë, nderin, ndoren, faljen, etj.

Një vend të veçantë në psikën e kreshnikëve zë ideali i lirisë së trojeve, gatishmëria për t’i mbrojtur ato qoftë edhe me vetëflijimin sublim. Ata e kanë për nderin më të lartë të japin jetën për to. Halili, i lidhur këmbësh e duarsh, duke pritur të ekzekutohet nga Krajli, nëpërmjet fjalëve të fundit, transmetuar permes këngës, thotë: “Tjeter t’mirë ne t’parët nu’ na kanë lanë, / Kurrnja nesh veç mos me dekë në t’shtrueme, / Por me shpata m’u pre tuj këndue.” 2).

Në një rapsodi tjetër thuren vendosmëria, heroizmi, vetëmohimi për lirinë dhe mbrojtjen e trojeve: “Tan n’tokën tonë na duem me dekë. / Tokën e babës s’mujm’ m’ e lshue, / rob askuj nuk mujm’ m’ u ba.” 3).

Kjo psikë e konceptimit të vdekjes për atdheun si akti më sublim i njeriut e ka shoqëruar shqiptarin gjatë gjithë historisë së tij. Fjala e urtë thotë: “Ai që vdes per atdhe, nuk ka vdekun por ka le” është kuptimplote në shprehjen e idealit dhe ndjenjës së popullit tonë për këtë dukuri. Për dëshmorin e atdheut është e pavdekshme kujtesa popullore.

* * *

Një aspekt tejet i hershëm i kultit të të parëve tek populli ynë është nderimi për të vdekurit. Një varg ritesh jetësohen që kur njeriu është në grahmat e vdekjes, dhe, sidomos në organizimin e funeralit. Spikat në mënyrë të veçantë gjëma. Në botimet e kanuneve tona janë përfshirë në kapituj të veçantë ritet e vekjes, gjëmës, varrimit të të vdekurëve. Duke bërë fjalë për kultin e të vdekurve në Mirëditë, në Malësi të Madhe, në Dukagjin, Bernardin Palaj shkruan: “Asht teprica ma arkaike e fiseve indo-europjane, ruejtë besnikisht vetëm ndër malet t’ona.”. 4).

Malësorët besonin se që në kohën kur njeriu është në grahmat e fundit, vijnë hijet e të parëve për t’ia bërë vdekjen sa më të lehtë dhe bile të gëzueshme, dhe për t’i prirë në udhën për në botën tjetër. 5). Për mendësinë e malësorëve tanë, shpirtërat e të parëve janë mbrojtës të familjes dhe, në festat familjare, ata i ruajnë një vend bosh atyre.

Por, jo vetëm kaq, ata kanë marrëdhëniet më të çuditshme me shpirtrat e të vdekurve dhe jo vetëm të të parëve. Kadare, në “Eskili – ky humbës i madh”, duke komentuar tragjedinë “Orestia”, shkruan: “Ruajtja e pëlhurës rrjetë prej Klitemnestrës nuk është rastësi, as për arsye efekti, por lidhet me gjithë dinamikën e krimit. Por shpjegimi i saj mund të bëhet vetëm me ndihmën e kodit zakonor shqiptar. Dhe, ja se si: kur në një familje vritej dikush, këmishën e përgjakur e vendosnin në një vend të dukshëm të kullës malësore, në një mënyrë që në bazë të ndryshimit të ngjyrës së njollave të gjakut mbi pëlhurë të hetonin sinjalet, që sipas tyre i vrari dërgonte që nga nëntoka: padurim për marrjen e gjakut, pezmatim apo pikëllim.” 6). Ky padurim për marrjen e gjakut shtyhet më tej, është padurim për vënien në jetë të kanunit, pra të ligjit që i kanë lënë trashëgim të parët.

Malësorët tonë, të vdekurit i futnin në gojë një pare për të paguar urën që do të kalojë për në botën tjetër. Bashkë me kufomën, ndër varre, ata futnin sende të ndryshme të cilat i kishte përdorur i vdekuri kur ka qenë gjallë, vegla pune, armë, ushqime. Një jehonë e largët e besimit se shpirti i të vdekurit ringjallet.

Ky është një zakon shumë i lashtë. Në varrin e një vajze babilonase, është gjetur një rezervë e madhe ornamentesh, lulesh, shishe parfumesh, krehrash, penelash kozmetikë, kallepe të një paste të zezë, me të cilën e kishin zakon të lyejnë vetullat e qerpikët.” 7).

Kulti i të vdekurve ka qenë i zakonshëm edhe në shoqërinë homerike. Yamamoto, duke treguar ritualin e varrimit tek ajo shoqëri, ka hamendësuar edhe kuptimin teorik të tij: “Grupet fisnore që besohet se rrjedhin prej perëndive, kanë detyrimin të varrosin të vdekurit e tyre dhe të organizojnë në këto raste ceremonitë mortore, ku burra e gra qajnë, çjerrin fytyrat e shkulin flokët. Këto grupe i ruajnë lidhjet me paraardhësit e tyre, duke u ofruar ushqime apo duke bërë kurbane për to. Në këtë mënyrë, ato u konfirmojnë paraardhësve legjitimitetin e ekzistencës së tyre në shoqëri. Kështu, grupet fisnore të shoqërisë homerike e ruajnë ekzistencën tokësore, duke zbatuar ritualet e respektimit të të parëve dhe sigurojnë ekzistencën hapësinore, nëpërmjet bashkekzistencës dhe rivalitetit me fise të tjera, jo të një gjaku me to.” 8).

* * *

Nderimi për të vdekurit kap kulmet artistike në organizimin e gjëmëve. Kadare ka shkruar në librin që çekëm më lart: “Një ritual mortor tek shqiptarët, s’është veçse një dasmë e kthyer me kokë poshtë.”. Në tekstet poetike të vajeve sidomos të grave me tone të thekshme vajtimi dhe me melodi karakteristike elegjiake tregohen punët e mira të të vdekurit, vlerat e tij njerëzore, etj.

Vajtimi i të vdekurve me gjamë në Veri dhe me ligje, të qara me logori, në Jug, ka qenë një zakon i të gjithë shqiptarëve. Këtë e kanë vërejtur edhe udhëtarët e huaj, që janë përshkuar në vendin tonë. “Në vitin 1814, në qytetin e Gjirokastrës, udhëtari Hjuz dëgjon të qara me logori, që vinin nga disa shtëpi njëherësh.. . . Ky zakon i grave shqiptare i bën përshtypje të thellë udhëtarit Hjuz dhe i kujton atij se, po në të njëjtën mënyrë, si këto gra shqiptare kishte qarë Uliksin edhe Penelopa e tij besnike” 9).

“Ligjet përbëjnë një nga pjesët më kryesore dhe më të bukura të poezisë popullore të shqiptarëvet. – shpjegon Çabej – Se te këta është i gjallë kulti i të vdekurve e i trimave. Trimat e vdekur përmenden me zemër dhe lartësohen poetikisht jo vetëm në ligjet e grave, por edhe në gostitë e burrave. Momenti psikologjik në një situacion poetik të tillë është prania shpirtërore e të vdekurit; kulti i heronjve pothuajse e bën trimin e vdekur të ngjallet rishtas dhe të marrë pjesë shpirtërisht në këto mbledhje. Është me rëndësi për njësinë shqiptare që nëpër ligjet e krahinave të ndryshme shkon një frymë e njëllojtë dhe e përbashkët shqiptare. Kjo shprehet si në kuptimin e botës si dhe në elementet formale dhe në mjetet e stilit.” 10).

“Thërmijëza të gjëmëve ruhen në kujtesën popullore në mbarë Shqipërinë, por vendi ku dukuria është ruajtur deri vonë ka qenë Veriu i Shqipërisë.” 11). At Zef Pllumi, në “Rrno vetëm për me tregue” përshkruan një gjamë, ndodhur në vitet 50 të shekullit të kaluar në Kir. Gjamën, ai e quan “doken ma të vjetër, pa dyshim parahistorike”. “Jo, na aty nuk ishim ma në shekullin e njizetë! Shqiptari jetonte çastet ma të vjetra të njerëzimit. Kurrë nuk e kam pa vdekjen ose shuemjen e jetës ma të madhe së atëherë, ndër ato çaste: Mrikë Kacelja e Prekalit kje shti në vorr në dhe të Kirit me ma shumë madhshti se Hektori i Trojës tek Iliada e Homerit. Funeralet e lulzueme e shkëlqimtare të kohës së sotme nuk mund i aviten kurrkund asaj madhështie që tundte malet. Kje gjama e fundit në Dukagjin: dita e fundit e epikës së shqiptarëve. Sot ato doke nuk i kupton kurrkush ma.” 12).

Nderimi i të parëve ndër malësitë tona dëshmohet dukshëm në lidhjet e tyre me fisin prej nga e kanë origjinën. “Çdo fis ka një legjendë të caktuar për prejardhjen e vet. Prejardhja ndiqet rreptësisht sipas vijës së mashkullit dhe tradita është trashëguar nga ati tek i biri përmes kujtesës, të paprishur nga trajta e shtypur”, ka shkruar Durham 13). “Ka pak vende të tjera në Europë, ku një njeri mund të japë emrat e pararendësve të vet për treqind vjet” 14).

Duke folur për emrat tripjesësh të personave, emra të cilët përdoren në Veri dhe në Jug të vendit tonë, Çabej ka shkruar “spjegohen me rëndësinë që i jep shqiptari ruajtjes së fisit të vet edhe në emër.” 15).

Shqiptarët edhe larg atdheut, kudo ku i ka hedhur fati i ruajnë me devocion traditat dhe kultin e të parëve. Dora D’Istria ka theksuar faktin që arbëreshët kanë ruajtur me besnikëri e dhëmshuri kultin e të parëve të tyre dhe traditat kombëtare. 16).

Vërtet, ngjarjet dhe format e dëshmive të kultit të të parëve i takojnë së kaluares, por duhet theksuar se nderimi i të parëve merr një kuptim të veçantë, tejet të rëndësishëm, edhe në ditët tona, në mishërimin tek ata të traditës shpirtërore, të kontributeve që kanë dhën ata në fushën e kulturës. Ja çfarë shkruan Branko Merxhani: “Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj. Të gjallët vetëm i përbëjnë kombet. Ata që i bëjnë, që i shtyjnë përpara, që u japin frymë, erë dhe gjak, janë të vdekurit e tyre të vajtuar e të nderuar.”

Referenca

1). Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta”, Kolana e shkrimtarëve françeskanë “Visaret e Kombit-Kangë kreshnikësh dhe Legjenda”, Botimi III, Mbledhë dhe redaktue nga At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, Botime Françeskane, Shkodër, 2007, f. 39. Në raste të tjera, do të shënojmë vetëm: “Visaret e Kombit”.

2). “Visaret e Kombit”, f.210.

3). Universiteti i Tiranës, Instituti i Folklorit, “Folklori shqiptar”, Shtypur në Stabilimentin e Dispencave, Botim I, Tiranë, 1972, f. 103.

4). At Bernardin Palaj, “Mitologji, doke dhe zakone shqiptare”, Zgjodhi, shtjelloi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha, “Shpresa”, Prishtinë, 2000, f. 22

5). At Bernardin Palaj, po aty, f. 24.

6). Ismail Kadare, Eskili – ky humbës i madh”, f. 117-118.

7). Nathaniel Micklem, “Religion”, Oxford University Press, London, New York, Toronto, 1948, p. 25.

8). Kazuhiko Yamamoto, “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications – Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”. Përkthyer dhe përgatitur për botim nga Selahedin A. Velaj & Printed in the United States of America, March, 2005, f. 214.

9). Hughes, Th. S.”Travels in Sicily, Greece and Albania”, v. II, P. 35, London, 1835, Cituar sipas Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 129.

10). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, shtëpia botuese “MÇM”, Tiranë, 1994, f. 43

11). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, 1985, zëri “Gjëma”, përgatitur nga Yllka Selimi, f.341

12). At Zef Pllumi, “Rrno për me tregue”, pjesa II, botues “Hylli i Dritës”, Tiranë, 1997, f. 136-140.

13). Edith Durham, “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, Shtëpia botuuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f. 113.

14). Edith Durham, vepër e ciituar, f. 439.

15.Eqrem Çabej, vepër e cituar, f.41.

16). Dora D’ Istria, “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, te Nasho Jorgqi, “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1979, f. 132.

Publicistika e Tradites- Aty nënë këmb’ e kini

August 10, 2016 by dgreca

Nga Branko Merxhani/

…Sikur të mirni tatëpjetën e të zbrisni poshtë nga çdo nonjëra’ prej të shtatë kodrave të Istambulit, duke shkuar nga rrugët e gushta e të brengosura që, posi krahë të përqafosurë me njëri tjatrin, janë me zikzake, gjendjen në Qopry bashë. Atje merrni pozë në kuvertën e hapët dhe më tëndë të një vapori të bukur dhe elegant, i cili, si një trup prej hekuri të gjërë, është shtrirë në gjirin e kaltërtë t’ujrave të qeta të Bosforit. Po të bini me not për disa minuta mbi dallgët e voçkëla me shkumë që lindin nga përpjekjet e repta të erërave të lindjes e të perëndimit nëpër gryka dhe që ju mbushin shpirtin me ajër të pastër poezije, dilni në Hajdar pasha, në këtë breg të parë të tokave të larkta t’Azisë, që del përpara dhe ju shëkon si e humbur me sytë mahmur posa të çelurë pas gjumit të natës së gjatë të një vendi të vjetër përrallor. Brendësirën tuaj e kanë pushtuar vilanit’ e kuqe dhe shtypëse të zjarrit të një mallëngjimi të çuditshëm. N’anë të një rruge betone pakëz të gjatë, hypni në një tren që është duke pritur me nervozitet mbi çenberet e hekurtë të folesë së ngushtë të tij. Pas një çerek ore, herë duke shkelur barra të zymta, herë duke çarë rrugët e fshatrave të ngrehura me dërrasa, herë duke prekur në toka bojë rëre që janë posi tyle të holla e të mëndafshta, ngriheni në këmbë përpara stasjonit Gjoz Tepe. Këtu është një koridor nënëtokëse. Merni rrugën. Një rugë krejt e drejtë dhe e stolisur në të dy anët me drunj akaciesh. Pastaj një copë Xhade me pluhur që ju del befas përpara e që s’dihet ku e ka kryen dhe mbarimin. Dielli zemër-hapët i orientit fillon, posi një hekur i kuq, t’ju djegë majën e kresë. Nga një anë e panjohur dhe pa vijzë të rugës, hyni në arrat që janë në të djathtë. Nëpër mes kullusmave prej gjembash të rrepta këmbët t’uaja ju hapin rugë. Pak më tutje nga ky vënd i shkretë, ja rrapi shekullor të cilit u dëgjohen prej së largu fëshfërimet. Këtu gjeni një copë gur të thyer për të mbështetur mbi të trupin t’uaj të kapitur që ka etje tani për freskësi hieje dhe i lani buzët t’uaja me ujin e ftohtë që pikon nga kroi i vjetër, i cili mbulon rënjët me brinj t’ajturë të drurit plak.
Pranë këtij rapi, gërmadhat e një teqeje të madhe bektashinjsh, e cila nëpërmes mureve të gremisurë të saj mezi ruan kujtimet e zbetë të pamjes impozante që ka pasur dikur. Ku janë baballarët me mjekër të dëndur, të cilët në sarajet me kube t’arta të prrallës së jetës flisnin në gjumë shekuj me radhë rrëfenjat e dëfrimeve e të volupteteve? Kur grushti heroik i kryengritjes u-ngrit n’ajr për t’i futur në shtretet e ëndërave të thella të së shkuarës përrallat narkotike t’udhëtimeve të shpirtit, kur ay grusht u ngrit n’agimin e orës së rilindjes, natën e asaj dite ata duallën nga vëra e ngusht e derës së atij pallati misterioz dhe u zhdukën n’errësirat e përhershme të botës së largët të disfavorit, si nga ndonjë qahja Perëndije të shkëputurë nga anët e froneve të gremisurë. Tani në shkretirën e trishtuar të gërmadhave të teqes së madhe ka mbetur vetëm një plakë shtrigë. Në qoftë se ndonjë që shkon andej rastësisht dhe ka humbur rrugën, drejtohet nga gërmadhat, hapet për gjysëm vetëm njëra fletë e derës së rrëzuar dhe prapa kësaj flete të mbështetur në togje gurësh dëgjohet zëri i mbytur i asaj shtrige të kapitur me dhëmbë të rënë. As-gjë më tepër…
Filloni të përparoni duke ndjekur gjyrmat e mureve të teqes. Ngjiteni në një të përpjet të vogël me gropa të mbushura me uj të qelbur shiu. Në të djathtën t’uaj një varr që fle nënë degat e rrudhura e të pa-kujdesura të selvive e të repeve. Pak më tej nga ruga e ngushtë që shkon nëpër mes ferrash, duken, të shpërndara një këtu e një atje mbi një kodër, disa shtëpi fshati. Këtu, po të zbresni nga një shkallë e gjerë prej gurësh që kanë luajtur nga vëndi, hyni në një muze të shdukur vdekjeje të mbuluar me bar dhe plot varre me mbishkrime e me taxhe. Edhe ky vënd është një kodër e vogël. Fërfëllimet e ashpra t’erëravet edhe këtu ju këndojnë freskësi nëpër mes të degave, të përkulura e të zgjatura gjer në tokë të selvive e të repeve të mëdha.
Katër a pesë kalamaqër emigrantësh lozin më tutje mbi barin që i ka thëthitur në gji gurët e varrëve. Këta, sikur patën një sulm të pa-pandehur, i hapin syt krejt mbi ju dhe ju shëkojnë, të habitur dhe të heshtur. U është zënë zëri këtyre rugaçëve që, pak më arë, bërtitnin si të marrë brënda në lirin’ e sigurtë të varresës! U marrin prapa dhe ju ndjekin me këmbët e tyre të holla që dridhen mshehtazi nga frika e nga tmeri. Këndoni mbishkrimet e fërtikura dhe të meta të gurëve të varrëve që janë shtruar copa copa në shesh. Përkuleni atje këtu mbi grumbuj tokash të fryra që u përgjazin varreve të haruarë e të lënë. Kërkoni. As-një gjurmë, as-një shenjë. Atje tutje, në rëzë të sypërfaqes ku bashkohen ca repe, një varr të mermertë. Ky është varri i Abduli-it. Ka dhe një gur të stolisur me një bishkrim turçe me mjaftë hollësira. Njëri prej gurëve të varrit ka ikur nga vëndi dhe nga njëra anë e tij po bijen copa dheu të djegur e të nxirë nga thatësira. Kur i aviteni këtij varri ndjeni në brëndësirën t’uaj një dhëmbje, pse këtu afër është dhe një varr tjatër. Dhe sikur zëri i ngjyrur i një gruaje plakë, lajmëtare e vdekjes, ju bërtet nëpër mes të drujve të varresës ku kini hyrë:
-Djelma! Varri që kërkoni është pranë atij varri dhe tamam nënë këmbët t’uaja!
Oh! Tokat që kini përpara, që shkelim me këmbë ne, janë varre, ja kështu të pa-dukurë, pa-gjurmë, pa gurë, pa mbishkrim. Në njërin nga këta vende flenë kockat e Naimit që brezi ynë e njeh si poet kombëtar. Ky njeri i math që është krijonjësi i parë i shqiptarismës s’onë të re, është bërë flija e mos-mirnjohësisë më të madhe të Shqipërisë së krijuar. Në këto balta të shkreta të një vëndi të huaj, ç’punë ka akoma Naimi? Këtu as’ka asnjeri që ja di varrin e tij, për veç një gruaje plakë, e aratisura e teqes…(Botuar me 1934)

BRANKO MERXHANI, PROFETI I RRUGES EVROPIANE TE SHQIPERISE

May 19, 2014 by dgreca

* Korifej i publicistikës shqiptare, Branko Merxhani, parashikoi si profet,rrugën që duhet të ndiqte populli shqiptar drejt Evropës dhe Demokracisë Amerikane/
*Të dhëna biografike të panjohura më parë për B.Merxhanin, nga vajza e tij Afërdita Kici,Petro Marko, Dr.Jakov Milaj,Sh.Musaraj/
Nga Nga Pertefe Leka/
Nga studiuesit e publicistikës së Branko Merxhanit, shkruhet se është autor pa biografi.Por sipas disa të dhënave jetësore, nga bashkëkohës te tij, si Petro Marko,Dr.Jakov Milaj ..dhe nga Vajza e tij Aferdita Kici,pasurohet jetëshkrimi i tij.
Kam pasë rastin të komunikoj me të lartëpërmendurit,prandaj nuk mund të hesht për ato materiale që kam mbledhur per t’i hapur rrugën studiusëve të mirëfilltë,të cilët mund të hulumtojnë akoma më shumë nga shkrimi i Dr. Milajt dhe nga botimet e B.Merxhanit në Turqi.
B.Merxhani erdhi ne Shqipëri dhe hyri në rrethet intelektuale gjatë viteve 1926-1939
Në mesin e viteve 30-të, kur Shqipëria kishte nevojë për të gjetur rrugën e të ardhmes dhe kur diskutohej në eliten intelektuale se cili do të ishte fati i Shqipërisë, në atë kohë plot trazira,nga partite fashiste,naziste e komuniste, Branko Merxhani botonte artikuj filozofikë e sociologjikë duke argumentuar se çfarë i duhesh kombit tonë,për të dalë nga prapambetja kulturore,ekonomike dhe politike.Ai paralajmëroi se Shqipërisë nuk i duhej rruga qe ndoqi B.Sovjetik,sepse “është një eksperiment pa të ardhme”. Prandaj e pohoi botërisht “nuk jam marksist, nuk jam fashist,por jam një Demokrat”.Ai e parashikoi se rruga e vetme e Shqipërisë është ajo rrugë që ndoqën shtetet më të përparuara të Europës.
Ai pati kurajon të analizojë me argumente në artikullin “Pse nuk jam marksist” “Përrallen e profecive të bolshevizmit” të cilën “ do të na e kallëxojë ..”HISTORIA”.
Dhe historia nuk vonoi shumë të regjistrojë shkatërrimin e komunizmit, ashtu siç e parashikoi i Urti,B.Merxhani
Branko nuk jeton më, por vizionet e tij për demokracinë dhe rrugën për emancipimin shoqëror janë aktuale edhe për sot.Ai ishte një udhëtar i shpejtë në rrugën e jetës moderne drejt Evropës Ai shkruante:”Shqipëria ka nevojë për njerëz që mundën të lartësojnë vetën e tyre përmbi logjikën e imponuar të ditës dhe për njerëz që kuptojnë kohën dhe ndiejnë fund e krye nevojat e saj.”B.M.
Pikëpamjet e tij për të ardhmen e vendit tonë i shprehte në lidhjet ekonomike e politike të Shqipërise me botën, me vendet më të zhvilluara evropiane siç ishte Anglia e Franca dhe lartësonte demokracinë amerikane që udhëhiqej nga parimet e një demokracie tradicionale.Thirrjet e vazhdueshme që u bënte bashkatedhetarëve për të nxjerrë Shqipërinë nga pellgu i varfërisë mendore e fizike ishin njerëzore.
B.Merxhanit, pjesën më të madhe të jetës, e kaloi në Turqi, materialet që kam mbledhur mund të ndihmojnë studiusit të hulumtojnë në disa drejtime.
Shkrimet e P.Markos,Dr.Milajt etj.do të vlejnë për t’ia pasuruar biografinë.Ata e kanë njohur personalisht dhe kane punuar me kolegun e tyre, për një kohë të gjatë.
Këto të dhëna i nis me fjalët e të paharruarit, Petro Marko “Branko Merxhani është një ndër korifejt e publicistikës turke dhe shqiptare …Si i ri që isha e admiroja Brankon për karakterin,kulturën e gjerë dhe penën e tij.Ai u bë mësuesi im.”

Ishte prilli i vitit 1991,kur unë,(P. Leka) dërgova dorazi një shkrim te Gazeta “Republika”.Ishin muajt e parë të rrugëtimit të kësaj gazete.Në redaksinë e gazetës takova për herë të parë dhe të fundit të ndjerin Petro Marko.Shkrimi im titullohej “Pse nuk jam marksist “duke iu referuar kryeartikullit të B.Merxhanit shkruar në revistën “Përpjekja Shqiptare”.Zoti Petro Marko edhe pse i rënduar nga pesha e vuajtjeve e priti me një entuziazëm,duke më përgëzuar më tha “Oh ç’ma solle në mendje,tani më dëgjo: Branko më kishte thëne,- kur u ndava prej tij-, do të më kujtosh më vonë.Ai ishte mendje ndritur dhe shumë patriot,prandaj, tani do të nis ta shkruaj se si lindi ky kryeartikull”.
Nuk vonoi shumë, u botuan të dy shkrimet në një faqe “Pse nuk jam marksist”dhe artikulli i P.Markos “Si u shkrua nje kryeartikull” shoqëruar me nje foto te P.Markos me B. Merxhanin.(Gazeta Republika date 28,Prill 1991)

P. Marko shkruan në ate artikull:” Branko Merxhani ishte bir nga Sopiku i Pogonit .Pasi mbaroi studimet e larta në degën e filozofisë në Turqi,shkoi në Austri ku mbaroi studimet për sociologji.(Te plote lexojeni ne Diellin e printuar)

IDEALI*

February 11, 2014 by dgreca

Nga Branko Merxhani/

“Kultura është krijesa e lëvizjes së lirë të ideve. Fitimi që u realizua me pallën është shumë i paktë. Lufta e vërtetë është lufta për iderat”./H. St. Çhamberlain/

Fillosofia më e mirë është ajo që lindi nga Shkenca Sociologjike, ajo që mbështetet mbi njohje positive dhe arrin gjer në majën e Idealeve më të larta dhe më të bukura. Ja një aksiomë tjetër e Neo-Shqiptarismës. Mirë, po ç’është ideali? Ideali është një gjë mystreioze, që gjëndet kurdoherë jashtë lëndës dhe interesit. Fillosofët Metafyzikë, ideologët, e interpretojnë në mënyrë të ndryshme. Po as nonjë prej tyre nuk goditi një interpretim të drejtë. Disa Idealin e pranuan si një realitet të botës metafyzike, si për shëmbëllë Platoni, Muhedin-i-Arabi-u, Kant-i. Disa të tjerë mohuan krejt se Ideali mbështetet mbi një Realitet. Për ‘ta Ideali nuk është gjë tjetër veç se një ëndërr përfeksioni, një fabrikim i nxituar i fantazisë së individit.

Të gjitha këto difinisione sot u treguan të pabazuara. Dhe kjo për hir të Sociollogjisë, e cila i hodhi poshtë dhe i thërmoi interpretimet fillosoifike dhe provoi se Ideali qështë një realitet, i cili i përket botës positive.

Pas definisionit positivist, pra, të kësaj shkence, Ideali është ajo jetë që rojnë Shoqëritë në epokat e krizës së tyre, domethënë kur marëdhëniet midis individëvet, aksionet dhe reaksionet gjënden në të zier e sipër. Jetërat që rojmë në epokat e tjera janë jetëra individuale. Po jeta individuale është e zonja të sigurojë vetëm mirërojtjen materiale. Lumturia shpirtërore mbetet e pa-realizuar. Individët që janë prej natyre partikularistë dhe egoistë, vetëm kur hidhen brënda në trazirën dhe në të zierit e jetës shoqërore, pa që t’a kuptojnë mirë-mirë vërtiten jashtë qarkut të ngushtë dhe barbar të natyrës së tyre, fitojnë Ideale. Bëhen altruistë…

Individët vetëm në çaste të jashtëzakonshme të jetës kombëtare e kuptojnë ekzistencën e padukshme të jetës shoqërore. Për këtë Ideali nuk është veçse shoqëria vetë. Ideali është pjellë e Shoqërisë.

Të Rinj, që brithni si hiera të heshtura brënda në nostalgjirat e shpresave të humbura! Njerëz, që shpirtrat t’uaja bredhin si vurkolleq brënda në errësirën e dëshpërimit! Hidhuni me guxim e sakrificë brënda në valën e trubulluar të jetës shoqërore!…

* * *

Një shoqëri nuk është një entitet që përbëhet sëmplerisht nga totaliteti i njerësve që e formojnë. Një shoqëri është një entitet, që krijohet nga ndjenjat shoqërore, nga ndërgjegjia e përbashkëtë. Nuk është një përzierje elementash të ndryshmë, po një synthezë e brëndëshme, siç është për shëmbëllë edhe lënda kimike. Pra tërësia shoqërore, që formohet në këtë mënyrë si cilësi umanitare, si përmbajtje egocentrike, si shpirt dhe si formë, është krejt e ndryshme nga forma individualistike e individëve të veçantë që e përbëjnë.

Këtë entitet shpirtëror dhe moral, që është krejt i pa-dukshmë, krejt mysterioz dhe ndofta i pa-qenëshmë për ndjesinë individualistike, njerëzit e kohërave të vjetra e pandehën dikur si një perëndi, dikur si një fuqi magjike dhe dikur si një gjë sipërnatyrale. Çdo entitet brënda në natyrë dhe pikë-së-pari formasionet shoqërore të njerësve kanë, që të përdor një shprehje mythollogjike, “Epokën e Dashurisë” së tyre. Në këtë epokë shpirtërat e njerësve rojnë në të zier të thellë, që përhapet si vetëtimë nga njeri tek tjetri, dhe ahere enthusiasma arin pikën e lavdis së saj. Këto janë çastet kur Ideali shkakëton triumf…

Triumfi i Idealit është prova më e mirë e vitalitetit shpirtëror të një populli. Ideali njerinë që është prej natyre partikularist dhe egoist e ndron në një Vetëmohonjës guximtar, në një Altruist. Ideali krijon nga “krijesa” e fuqive natyrale, sipas fjalës së Schiller-it, “njerin e esthetikës, njerin – artist”.

Ideali i fal njeriut bashkë me mirërojtje materiale edhe lumtërinë shpirtërore. Atje ku ka Ideal, atje buzëqesh bukuria e jetës dhe agimi i shpresës. Hieja e së ligës ikën për vënde të larga dhe mendimi i vetëvrasjes shuhet fare.

Ideali ndrit shpirtin, shpërndan shpresë dhe ngushëllim në zëmrat, të dëshpëruarin e mban të lidhur në jetë, në iden e shpëtimit, në lindjen e ringjalljes. Ushtari trim trupin e tij e sakrifikon për Flamurin e Atdheut të vet dhe mbron kufijt e tij vetëm ahere kur çfaqet si Mprojtës i Idealit të një populli të tërë, symboli i të cilit është skalitur mbi një copë pëlhurë të reckosur. Edhe i egëri që derth gjakun e tij për Përendin e vetë, Shkencëtari që humbet vetëhen për përparimin e shkencës dhe për çpikjet, s’janë gjë tjetër veç se njerës që sakrifikohen për Idealin!

Si mjerë ata popuj që nuk kanë Ideal. Në çfaqjen e parë të krizës, në fryjtjen e parë të rebeshit, që janë kaq të bollta, kaq të kokllavitura dhe kaq të pa-pritura në jetën e sotme të popujve, do të shkrijnë, pa patur kohë të psherëtijnë, si një Pallat prej karte. Si mjerë ai grusht njerëzish, që adhuron tre Perëndira nënë një qiell!…

Fragment nga një artikull i botuar në “Demokratia”, më 9 mars 1929.