Branko Merxhani – Dielli

Ëndrrën e Demokracisë Amerikane të Branko Merxhanit për Shqipërinë e përjetuan vajzat e tij me familjet e tyre

August 15, 2021 by s p

Nga Pertefe Leka

Pjesa 2

Kur i thashë se Branko kishte mësuar gjuhën shqipe, kur erdhi në Shqipëri, ajo hezitoi ta vazhdonte temën. Denisa Xhoga, ishte studente në prag të doktoraturës. Kur mësova se ajo ishte mbesa e Dr.Milajt, i vura në dispozicion letren e Dr. Milajt, nr. tel dhe email të Afros. Ajo arriti të komunikonte me tel. me Afron, por përgjigjen e mori nga Alex. nipi i saj, pa marrë asnjë informacion për pyetjet që ajo kishte drejtuar. Kështu informacioni mbeti vetem me çfarë unë kisha publikuar. Interesante ishte me studentën Kosovare për sociologji në Stamboll, Merjem Gashi,e cila më kishte kërkuar nepërmjet Fondacionit Ivanaj, duke ju drejtuar Dritës Ivanaj, Presidente e Fondacionit.(I am Merjem Gashi, from Kosova, PhD candidate in Istanbul University in Sociology Department.I am researching thesis on some Albanian figures such as Branko Merxhani, Vangjel Koça,Mehdi Frashëri,etc.While I was searching on Merxhani I come to an article written by Mis Pertefe Leka on Merxhani’s life. Would you please give me her email -address? I really appreciate it.Thank you. Merjem) Në momentin, kur Merjem, një studente e shkelqyer, shumë kërkuese, të cilës ia dhashë gjithë informacionin e duhur, po përpiqej të lidhej me Afron, (16 Shkurt 2016 ) mësoi nepërmjet të FB, shkruar nga Alex Teplitzky, se me 15 Shkurt 2016, Afrodita kishte ndërruar jetë. (Alex,ishte stërnip i Brankos i cili kishte marrë emrin e tij, Aleksandër ) Alex, lajmëronte në FB për vdekjen e Afros që ishte tezja e nenës tij. Lajmërimin e shoqëronte me një shkrim të gjatë, duke treguar se çfarë thesari kishte zbuluar kur kishte hapur shtepinë e saj, “ishte nje muzeum “. Prej Alex-it mësuam se sa e kursyer kishte qenë Afro në përgjigje të pyetjeve të studenteve shqiptarë për B.Merxhani, njëkohësisht sqaronte , pse Afro nuk jepte informacion për të jatin. Ajo donte të ruante privatësinë familjare, por edhe që të mos keq interpretoheshin të dhënat e saj. Kështu, Alex i autorizuar prej Afros e kishte shkruar përgjigjen shkurt me email duke thënë se di shumë pak rreth stergjyshit …Një fragment nga shkrimi anglisht I Alex, që e trajtova më sipër : (“Her father was a famous Albanian writer who lived in Istanbul and wrote for the paper Milliyet, so she held on to this prestige.
Last year, some PhD students contacted Afro through email to get some specific on the dates when he lived in some town.They were writing their thesis on him and thought it was a great discovery to have found the email of the long lost daughter of this writer, even though she had been there all along . Afro, by this time, was confined to her bed, but she still read and could respond to email, yet going through her iPad I noticed that it had been a few weeks she had not respond to this one .When I asked her about it, she was evasive. I couldn’t understand first of all why the PhD students about dates, when they could have asked her so much more; she, a scholar, herself, on her father, the writer, whom she had only met once. I also couldn’t understand why she didn’t tell them the dates. But as I asked her about it, it became clear to me that she wanted sole proprietorship of her father history He, who had abandoned her, her sister and mother in Albania to return to his writer lifestyle in Istanbul. Nonetheless ,she was proud of him and all that he meant to Albania, in his day, writing abroad about its troubled history and vague future. She didn’t want some PhD students, young perhaps, and not respecting of his legacy as she no doubt was , going and writing something that was untrue or dismissive. So I helped her craft a vague response that allowed her to answer the questions ,while showing she couldn’t cooperate any further. I wrote the email, and mentioned that I was CC’ing myself , in hopes that I could be of some assistance later, although I know very little about him, my great grandfather. She dictated the email, and I typed it onto iPad as I sat at her beside. I changed some of the phrasing because I knew it made her sound like that stereotypical writer’s daughter I imagined: elderly, cranky, uncooperative ,curmudgeon, and yet I knew she was much more than that. She was the intellectual aunt that I loved and respected. I didn’t want them to see her like that. I wanted them to see her as I did: strange still as smart as she ever was .I am who I am today because of she ) Më vonë Alex Teplitzky publikoi shkrimin duke analizuar veprat artistike të Afroditës : “Reflections on My Great Aunt, an Artist Who Painted for No One but Herself “ (My great Aunt Afrodita was the first artist I knew, and she profoundly affected my idea of art…..,my family called Afro for short and her sister Licia (my grandmother) Afro spent her time in California taking watercolour and oil painting classes. From local artists ….she loved painting wildflowers and still life …portraits of figures in Albania attire … Her house (outside of Washington )was a museum. Any object might in her house remind Afro of her childhood, her deceased husband, friends or family Or her homeland in Albania, so she didn’t want to throw them away …when I asked her about a photo …..she said, “Just beyond that ridge is the house where I was born “…) Alex, nipi I Lefterise, e thërriste,Licia, gjyshen e vet, ishte shumë i lidhur me Afron, e cila nuk pati fëmijë. Si artist ai komentoi në shkrimin Refleksione….., rreth pikturave të Afroditës që edhe për ate ishin një zbulim, të cilat u shfaqen pas vdekjes saj.E vleresonte Afroditën si talent, por ajo asnjëherë nuk i kishte ekspozuar pikturat e saj, asnjëhere nuk kishte kontaktuar në ndonjë ekspozitë ose qendër televizive edhe pse i shoqi ishte shumë aktiv te Zëri Amerikës. Alex duke treguar rrugën e tij artistike theksonte se, ky që jam sot, jam prej teze Afros, prej se cilës kam mësuar shumë. Edhe unë,(P.L.) që munda të marr disa të dhëna prej saj ishte se ajo dhe Gaspri njihnin Dr.Agim Leka (kunati im) dhe besonte, për sa më kishte treguar, se do të mbeteshin ashtu siç i kishte thënë Ajo. Afro e ruante shumë privatësinë e familjes aqë më tepër që kishte qenë tërë jetën e saj larg të jatit. Ajo e vuante shumë këte ndarje, por nuk i dinte arsyet . Nëna i kishte folur shumë për të jatin dhe Afro kishte shkuar në Turqi për ta takuar babanë të cilin e respektonte me krenari. E theksonte se babai në Turqi njihej me emrin Baha Ôzler dhe me ate emër vazhdonte të shkruante, në shumë gazeta turke. Kete e pohonte edhe Albanologu turk, Necip Alpan, i cili shkruante: “Branko punoi në shumë organe shtypi të Stambollit, “Tan” (Agimi), “Yeni gazete” (Gazeta e Re ), “Gunaydin” (Mirëmengjes), “Hurriyet” (Liria)…kishte një aftesi te shkëlqyer analizimi.Ai bënte komente rreth Albanologjisë dhe Gjeopolitikës duke e trajtuar Shqipërinë në shumë artikuj siç ishte artikulli,”Shqipëria dhe përpjekjet e saj për zhvillimin ekonomik” botuar në “Yeni Gazete”Korrik 1970…N.Alpan . (për dijeni, besohet se Nexhip Alpan të ketë marrë prej Brankos nje kopje të Aktit të Pavarësisë te cilin Merxhani e kishte botuar, Janar 1938, te Revista “Përpjekja Shqiptare” me pak ndyshim nga botimi i mikut tij L.Nosi)
Afrodita edhe pse e kursyer në informacion, shprehu shumë kënaqësi kur më tha se kishte udhëtuar dy herë për Shqipëri pas viteve 90-të. Ajo kishte qëndruar në Shkodër me Gasprin, në vendlindjen e tij.Kur komunikonim, Afro fliste shkurt dhe s’pata rast të merrja ndonjë përshtypje për njohjet, që ata kishin në Shkodër, (vend prej të cilit jam edhe vetë). Ishte shumë e interesuar të dinte për kulturën shqiptare, për veshjet tradicionale, siç shkruante Alex, i cili ekspozoi në F.B. një foto të saj në moshë të re, me një kostum mahnitës, veshje festive, nga Çamëria, ku dallohet bukuria fizike dhe eleganca e saj. Një bukuri të tillë për vashat Shqiptare të asaj zone e përshkruan Bajroni në letren që i dërgon nënës tij. (edhe Bajroni kostumin shqiptar me të cilin pozoi e kishte blerë në Prevezë, gjithashtu edhe Faik Konica e mbajti veshur me krenari fustanellen e Çamërisë). Në një portret gruaje të pikturuar prej Afroditës, duket një refleksion i një fshatareje nga Sopiku, me një fytyrë të bukur të sinqertë, me veshje të thjeshtë, të zakonshme të krahinës, me një shami të lidhur në kokë,
tipike nga Çamëria, kujtesë nga koha e kaluar e saj në ate vend.Besoj se shumë kritikë arti mund të komentojnë pikturat e Afros për aqë sa ka mundur të ekspozojë ,Alex. Kur doli “Gazeta Illyria” në NY, ajo e kishte mirëpritur me shumë interes. Kureshtja për të ditur më shumë nga vendlindja e saj e nxiti të mësonte, të lexonte dhe të kuptonte shkrimet në gjuhën shqipe, sepse nuk kishte frekuentuar asnjëherë një shkollë shqipe. Si greqishtfolëse në fëmiri ishte e dëshiruar të mësonte historira nga vendlindja e saj. Në të vërtetë, apartamenti i saj, siç e përshkruan Alex, kishte rreth e rrotull shumë fotografi dhe sende që i kujtonin vitet e hershme të jetës saj në Shqipëri….Afro ishte shumë e kulturuar, shkolla italiane i kishte hapur dritaren e diturisë, më vonë edhe shkollat artistike që ndoqi në SH.B.A. jeta bashkëshortore me një albanolog, siç ishte Gasper Kici dhe vetë studimet e saj e kishin kompletuar si një intelektuale me diapazon të gjerë, por Ajo nuk ishte shumë sociale, gjithë puna e saj ishte mbyllur brenda ‘Muzeut” familjar. Të gjitha punët artistike të saj u zbuluan pas vdekjes nga Alex,djali i Cristin-es (Branko kishte mbesë Cristin -en dt.1954, dhe nip Wllfrid dt.1958, nga Vajza Elefteri). Janë shumë gjëra për t’u zbuluar për Kollosin e Publicistikës Shqiptare. Ai kishte dy dhendurë universitarë të jurisprudencës, të cilët ishin edhe studiues – albanolog. Pasardhësit, vajzat,nipërit .. të gjithë ishin të shkolluar e të kulturuar. Alex, shkruante për stërgjyshin “Famous writer “, (shkrimtar I famshem) pa ia përmendur emrin, emrin e të cilit ai e trashëgonte. Si duket jeta e varfër e një publicisti të famshem, që edhe ato pak të ardhura i kishte vënë në funksion të idealit e kishin veçuar nga familja .Merxhani nuk ishte as i pari dhe as i fundit që u sakrifikua për progresin shoqëror, Ai e adhuronte, Nikollë Naçin, Petro Nini Luarasin …e shumë e shumë të tjerë, që u flijuan për të përhapur shkollimin në gjuhën shqipe, për te zgjuar ndërgjegjen kombëtare.Çdo gjë që shkruante e mendonte të ishte në funksion të edukimit dhe zhvillimit kulturor të rinisë. Këta janë vetëm disa therrime nga jeta e tij në Shqipëri, ku qëndroi në vitet 1926-39, ndërsa pas këtyre viteve qëndroi edhe 40 vjet në Turqi (1939-1981) ku nuk ka reshtur së shkruari sipas albanologut, Necip Allpan….Nuk është bërë asnjë studim dhe përmbledhje e shkrimeve të tij në Turqi siç bëri Dr. Aurel Plasari për botimin e veprës së Branko Merxhanit “Formula të Neo-Shqiptarizmës “dhe esesë “Kundërbota e Branko Merxhanit”.. që janë një vlerësim dhe nderim për këte figurë madhore si filozof e sociolog që iu përkushtua me vetëmohim kombit të tij. Madhështia e Merxhanit qëndron sepse kërkoi të ndriçojë bashkëkombësit e tij me idenë e evolucionit shoqëror drejtë ndryshimit nepërmjet kulturës dhe moralit.”Politikë s’ka! Vetëm Kulturë!”….Ndër të tjera theksonte : ”Të krijojmë jetë mendore …për një gjurmim shkencor, të vazhduar, për realizimin dhe spjegimin e vonesave historike dhe sociologjike të jetës kombëtare. Vetëm me një punë të tillë mund të mbështetet mendimi dhe sistemi i reformave. Dhe vetëm për një zbatim besnik të kësaj pune do të mundemi dhe ne të krijojmë një ditë në qarkun e popujve të qytetëruar. Shkruante te ”Neoshqiptarizma” 1930. Kanë kaluar 90 vjet nga këto studime sociologjike dhe qindra vjet nga themeluesit e Pozitivizmit që përcaktuan ligjet natyrale si universale dhe ligjet njerëzore si derivat i tyre, ndërsa ne akoma s’kemi arritur t’i zbatojmë detyrimisht ato, për të riparuar vonesat historike, për t’ju afruar zhvillimeve të shteteve të përparuara. Vepra e Z.Ndriçim Kulla “Bota Shqiptare e Branko Merxhanit”botim i vitit 1920 eshtë një dëshmi tjetër se duhen vazhduar hulumtimet për këte figurë, sepse idetë e tij evolucioniste vlejnë edhe per sot. Branko si demokrat idealist kishte zgjedhur studimet e tija nga filozofia pozitiviste franceze e A. Komte, nga pragmatizmi amerikan W.James e sidomos nga filozofia gjermane Niçe , Frojdi, Gëte, për t’ia përshtatur kushteve aktuale ekonomiko-shoqërore të Shqipërisë. Ndërsa, Afro, e bija, theksonte më shumë ndikimin e Dekarte,( filozof francez, 1596-1650 themelues i filozofisë moderne përendimore, I ashtuquajtur “Revolucion Shkencor”) Në qoftë se te artikulli “Pse nuk jam marksist” , Branko shpreh mendimin se socializmi në Shqipëri ishte një utopi ose, siç e quante vetë “një eksperiment pa të ardhme,” në botimin” Fjala e metodes” të Dekartit , botuar te “Përpjekja Shqiptare” , dallohet ndikimi i pozitivizmit …që lidhej me Neopozitivizmin që lindi rreth viteve 30-të të shek.XX. Një përpjekje që shkonte drejtë shkencores, ekzaktes, arsyes njerëzore të përshtatura prej Brankos te lëvizja kulturore’ “Neoshqiptarizma” si një filozofi optimiste. Ishte një idealist që tërë pasurinë mendore e vuri në dispozicion të një studimi sociologjik, të një levizje reformonjëse, të një sistemi të nevojave kombëtare, që të kishin vlerë historike, duke i dhënë prioritet fuqisë së arsyes njerëzore. Autoriteti i Brankos u dallua edhe si polemist, janë të njohura polemikat me T. Zavalanin,N. Çika, S. Shpuza…prej të cilave kërkonte zhvillim miqësor të pikëpamjeve, në mënyrë, që debati të ishte në funksion të ndertimit dhe jo të asgjësimit. (kur mendon sot, si zhvillohen në Shqipëri, polemikat në mes kundërshtarëve politikë, pa asnjë princip e moral, vetëm të asgjësojnë njeri tjetrin pa ndertuar asgjë) Kërkesa e Brankos për një lëvizje reformonjëse me vlerë historike, bazohej në zbatimin e një sistemi sociologjik mbi bazën e nevojave kombëtare, duke treguar respekt të thellë për fatin historik të së ardhmes të Atdheut. Para së gjithash, Merxhani, theksonte një thënie të Niçes “ Çdo njeri, çdo popull, që të rrojë dhe të tregojë veten, më parë nga të gjitha duhet të organizojë kaosin që gjendet brenda në “Unin” e tij. Si adhuronjës i Ataturkut (me origjinë shqiptare), Ai e dëshironte një udhëheqës të tillë edhe për Shqipërinë, që ligjet të formuluara nga të Urtët, të zbatohen rreptësisht duke I trajtuar të gjithë të barabartë para ligjit. Ligjet janë ligje e duhen zbatuar! Prandaj sot, të zgjedhurit e drejtësisë Shqiptare, nuk duhet të shkojnë derë më derë me letra nepër duar për të interpretuar ligjet për të cilët kanë studiuar dhe janë betuar.Atyre nuk iu mungon aftësia për të bërë analiza dhe interpretime të veprimeve sociale, që të përfshijnë realitete të shumta të shoqërisë, që të kuptohen nga njerëzit. Vetëm me një disiplinë shtetërore efikase, mund të rregullohet kaosi, që zotëron, sidomos në një vend me korrupsion të lartë. E Shqipëria sot i ka të domosdoshëm ideologët, juristët guximtarë, sociologët – patriot, jo vetëm për mendime, por edhe për veprime paqësore, që të bashkojnë shqiptarët si një njësi etnike, pavarësisht kufijëve shtetëror të cunguar; sigurisht duke pasë edhe mbështetjen e një force madhore të sinqertë , siç kemi pasë deri tani Sh.B.A.-të.

Ëndrrën e Demokracisë Amerikane të Branko Merxhanit për Shqipërinë e përjetuan vajzat e tij me familjet e tyre

August 14, 2021 by s p

Nga Pertefe Leka/

Pjesa 1

Nga jeta me shumë të panjohura e një mendimtari evolucionist, Aleksandër Branko Merxhani nga Çamëria.

Në vitin 1932, Merxhani shkroi tregimin” Gëte si një përrallë”. Po të hedhësh një vështrim nga jeta e tij mund ta përshkruash edhe jetën e tij si një përrallë. Duke parë se po zbulohen të dhëna të reja nga jeta dhe familja e tij besoj se është me vlerë për studiuesit që të vazhdojnë kërkimet , edhe në Turqi, atje ku ka jetuar para vitit 1926 edhe 40 vjet, pas largimit nga Shqipëria me 1939. Atje ku ka botuar pjesën më të madhe të shkrimeve. Këto thërrime të mbledhura nga bashkëkohësit e tij, personalitete të njohura, nga Vajzat e tij Afrodita,Eleftheria dhe nipërit e saj ,po i plotësojnë sado pak të panjohurat rreth jetës së tij. Babai i Branko Merxhanit, ishte nëpunës (gjykatës) i Perandorisë turke në Nish. Atje u martua me një vendase, Shqiptare, ku kishin hedhur kthetrat serbët. Ai vetë ishte nga Sopiku I Pogonit, Çam I krishterë, vend,ku pretendohej prej grekërve, ndaj dominonte greqishtja. Kjo ishte fillimisht familja e Brankos me Nënë Shqiptare nga Nishi, e cila me përkëdheli e therriste Branko dhe me baba nga Sopiku I Pogonit, I cili e kishte pagëzuar djalin me emrin Aleksandër. Atje ku Aleksandri I Madh e kishte origjinen, nga Epiri, ku shtriheshin Mollosët, Çamëria e sotme(një fis i madh Pellazgo Illir, ku lindi nëna e Aleksandrit Madh.)

Foto Gasper Kici, bashkëshorti i Afrodita Merxhani Kici

Politika antishqiptare Greko-Sllave,dominonte në të dy ekstremet e Shqipërisë dhe vazhdon edhe sot për të tjetërsuar popullsinë autoktone mijëra vjeçare. Kur familja e Brankos u transferua në Turqi, i jati e regjistroi në një shkollë priftërinjsh gjerman në Bursa. Atje u dallua për zgjuarsi dhe përvetësues shumë I mirë I gjuhëve të huaja. Për këte drejtori I shkollës e përdorte si (Dragoman),përkthyes dhe shoqërues të vizitorve të huaj që vinin nga Gjermania në këte shkollë. Këte e spjegon Branko më së miri në tregimin “Gëte si një Përrallë “shkruar me 1932…”Një ditë më kishte thërritur drejtori si dragoman I një profesori Gjerman …..Pas 3 ditë …ditën që do të ikte nxori nga valica një libër të vogël.. Dhe shkroi : “Këte libër të vogël t’a fal për mundimin t’and dhe sjelljet e tua të fisme, miku im i vogël, po këndo-e vetëm kur të bëhesh i madh “…. Bursa 1910, Dr.Kerschen-Steiner, (Manchen)…”. Ishte Faust”-i …..Në vazhdimësi të edukimit shkollor Merxhani ndoqi jetën universitare në Turqi e Austri për filozofi, histori turke e sociologji .Kur u kthye pas studimeve në Turqi me një bagazh diturishë, u bë shpejt I njohur në rrethet e gazetarisë turke, si qytetar modern me kulturë evropiane, duke u bë kështu edhe njeriu më I afërt I Ata Turkut. Besimi që pati Ata Turku, në personalitetin dinjitoz të Merxhanit, i ngarkoi një detyrë të rendësishme që të hulumtonte disa dokumentenë arkivat austriake. Këte ftesë, e kemi mësuar nga një shkrim i Dr.Milajt shkruar në gjuhën italiane…(inviato da Mustafa Qemal a Vienna per indigare all’archivio famoso austriaco i dokumenti che avevanno revoluzioni con il governo turko.Ma verso 1926 lui si esprime solo verbalmente o per iscritto contro Ataturk per le pronuncioni gravi dati del capo della stato alkune personalita che nei primi anni della revoluzione erano stati amici fedeli del loro Comandante.Il governa di Ancara, appena informato Aveva deciso di condannare Branko…(.këte shkrim e kam marrë me fax, 1993 nga Dr.J.Milaj)
Dokumenti I gjetur nga ana e Merxhanit, për të cilin shprehet verbalisht, bën fjalë për besniket e Ataturkut të cilët kishin përgatitur grusht shteti kundër Komandantit tyre.Për këte zbulim, qeveria e Ankarasë vendosi denimin e Brankos. I ndodhur në këto rrethana, i jati, njeriu i drejtësisë, e këshilloi të birin që të mos kthehej në Turqi, por të shkonte në Shqipëri, Gjirokastër,të kërkonte për një pronë, që kishin në Sopik dhe të qëndronte atje.
Me 1926, Branko u kthye nga Austria dhe u vendos në pronën e paraardhësve të tij. Atje u martua me një vendase grekofone, të dy bashkëshortët nuk e flisnin gjuhen shqipe.
Nuk vonoi shumë, pasioni i gazetarisë nuk e la të qëndronte larg atij investimi që kishte bërë ndër vite, prandaj gjeti një lidhje me gazetën “Demokratia “ të Jorgji Meksit dhe Vangjel Koça. Edhe pse nuk dinte shqip, artikujt që shkruante, ia përkthenin miqtë e bashkepunëtoret e gazetes duke përfituar prej tyre mësimin e gjuhës shqipe që e përvetësoi në një kohë rekord.Ai shihte shumë mangësi në veten e tij që të ishte një shqiptar i vërtetë,
Prandaj shkruan : “Edukatën e parë e mora në një shkollë të priftërinjve, në Bursa.U rritëm pa gjurmën më të vogël të kulturës kombëtare dhe krejt antikombëtarisht. Duhet të përpiqemi që t’i mbushim këto të meta “…”Demokratia” 23 korik 1932. Me një vullnet të çeliktë,Branko, kërkonte nga vetja të plotësonte ato që i kishin munguar gjatë edukimit shkollor në shtete te huaja,ndaj shkruante: “Mos e humb besimin në qoftë se t’është shkrirë idea atdhetare në zëmrën t’ënde as që mund t’a besosh më, prap mund të jesh një njeri i drejtë mjaft t’i mbetesh besnik Atdheut t’ënd dhe të mos të vijë turp të përmendësh emrin e tij, Një Fe është edhe kjo. Ndërgjegjja kombëtare që të rritet dhe të ngjallet kërkon përpjekje të reja, do vepra të reja”.B.M. Ato që nuk i mësoj për vendin e vet, kur ishte jashtë Shqipërisë u përpoq t’i kompensonte me studime të thelluara në historinë e paraardhësve të tij mijëra vjeçare dhe ndjente dhëmbje për trojet shqiptare të coptuara. Branko e shikonte vetë sa pak territor I kishte mbetur Shqipërisë, edhe ate pjesë pjesë me popullsi të asimiluar nga fqinjët grabitqarë. I kuptonte dhe I shikonte synimet armiqësore të fqinjëve për të përvetësuar toka të tjera. Branko e ndiente thellë në shpirt përçarjen që kishin sjellë fqinjët: Nena shqiptare nga Nishi fliste sllavisht, babai nga Sopiku, zonë shqiptare e minuar nga greqishtja. Familja që krijoi me Zonjën nga Sopiku dhe vajzat që erdhen më pas nuk e flisnin shqipen….Për këte I vuri detyrë vetes të evidentonte këto padrejtësi. Plotësimin e tyre e shihte vetëm te përhapja e shkollave shqipe ndaj shkruante: “Një luftë ka filluar në fundin e shekullit të kaluar dhe një nga fitoret më të rëndësishme të kësaj lufte ka qenë shkolla e parë shqipe në Korçë….Një ditë erdhi lajmi se në Stamboll rron …Naim Bej Frashëri, që do të shkruaj shqip dhe që thërret të bashkohen nën një flamur, gjithë shqipo-fonët e Shqipërisë tej e përtej pa bërë asnjë dallim feje. Në Qesorat rronte Koto Hoxhi që ishte takuar në Stamboll me Naimin dhe u kthye me mendime të reja: Nuk jemi grekër,__thoshte __ jemi shqiptar, flasim shqip. Jemi shumë milion n’Epir, Labëri, në malet e Korçës, në fushat e Myzeqesë,lart Alpeve të Shkodrës dhe tutje deri në thellësirat e kufirit serb. Me grekërit na ndan, gjëja, gjuha, gjaku, lebërit janë vëllezërit tanë … Merxhani e shikonte pengesen e qeverisë turke dhe greke per hapjen e shkollave shqipe, megjithate shkruante :” shkolla normale greke “Ta Zografia “ mblodhi 200 nxënës të Llunxhit,Dropullit,Pogonit, dhe të Labërisë orthodokse e myslimane ….kjo normale në zemër të labërisë dhe Zosimea në Janinë, në qendren e Epirit përhapnin gjuhën greke dhe mbillnin farën “Megali-Idheu-së” nën hijën e kryqit t’ orthodhok-së …por nga Zosimea e Janinës ashtu edhe nga Normalja greke e Qesoratit duallën edhe : Pandeli Sotiri, Petro Luarasi që e vazhdoi për 25 vjet rrugën e të Parit… për hapjen e shkollave shqipe, që mbaheshin nga shoqëria Drita e Bukureshtit që kryesohej nga Nikollë Naçi.Aktivitetin e tyre e përshkruan gjatë, si u flijuan për gjuhën shqipe te Illyria,Nr,42.1936 “Jemi Nacionalista !”
Në Tiranë, qendra kryesore, ku ishte përqëndruar elita intelektuale, tërhoqi edhe Brankon, të bashkëpunonte me gazetën “Illyria” ku u miqësua me Petro Markon,..i cili shkruante :”E admiroja Brankon për karakterin,kulturën e gjerë dhe penden e tij. Ai u bë mësuesi im.. Ai mendonte për një revistë që të bëhej “shkollë”për rininë e etur për dije kështu lindi revista e përmujshme “Përpjekja shqiptare” ku bashkëpunëtorët ishin intelektualët më të shquar përparimtarë të kohës: A.Xhuvani,Lumo Skendo,S.Luarasi, L.Poradeci, Eqrem Çabej, Ernest Koliqi, N.Hakiu, V.Kokona, Sh.Musaraj……Personaliteti shumë dimensional I letrave shqipe
Atë Gjergj Fishta, kishte shprehur kënaqësinë që ishte takuar me Brankon, në Stamboll 1930. Për Brankon, ishte një takim historik, një vlerësim, që kishte marrë, prej Atë Fishtës. Fjalët që kishte shprehur Ati i Shejtë, në ate takim, Merxhani i kishte ngulitur në kujtesë duke I lënë të shkruara : “Ah, ju jeni, pra, Zoti Merxhani ? Sa doja t’ju njihja, veçanërisht, Patër Anton Harapi shumë herë m’ka folë për ju dhe për “Demokracinë “ do t’i shkruej që ju takova .Sa do të kënaqet”…( marrë nga artikulli i K.Shtembari, 1999 “Kush ishte B.Merxhani”)
Sa më e madhe filloi të rritej fama e Brankos aqë më shumë e shoqëronte varfëria ekonomike. Merrte shumë pak para nga shteti për revisten që botonte, të gjitha i plotësonte vetë, bënte jetë modeste, kishte raste që i shiste edhe vetë gazetat për mbijetesë…më thoshte Prof.N.Hakiu (kolegu im në Gjimnazin Kristoforidhi) Varfërinë ekonomike të tij e pohojnë edhe Dh.shuteriqi te “Ditari”, Dr.Milaj, K.Shtëmbari,Prof Fadil Repishti etj.
Nuk kishte asnjë mundësi ekonomike të merrte në Tiranë gruan me dy vajzat, sepse s’kishte me çfarë t’i mbante, prandaj ata u rriten me ata pak të ardhura që mund të siguronte Zonja Merxhani nga prona familjare. Viti 1939 ishte ditë e zezë për gjithë shqiptarët, e pritën më armë në dorë. Ata që ishin aktiv në organizimin e demostratave u internuan
nga fashistët. Një pjesë u larguan, po përmend ata me të cilët u takua Branko, gjatë rrugëtimit në emigracion pasi historitë e tyre ishin shumë të ngjashme: Ishin Mirash Ivanaj me të vellanë, Martinin të parët që kërkonin armë për t’u organizuar në luftë kundër pushtuesit. Si kundërshtarë të fashizmit ikën, por gjithmonë me mendimin se do të ktheheshin për t’i shërbyer vendit vet.Duke qenë financiarisht pa të ardhura, Martini u sëmur rëndë dhe ndërroi jetë,1940. Mirashi punoi për pak kohë me Brankon në një radio – stacion në Egjipt, për Zërin e Amerikës(.Kur Mirashi u kthye në Shqipëri, për t’i shërbyer arsimit u burgos nga diktatori dhe vdiq në burg). Pas emigrimit të Ivanajve në shtëpi mbeti gruaja e Martinit, porfesoresha G.Polgioti me vajzën 6 vjeçare ,Drita. Kështu veproi edhe Branko Merxhani, i cili e mori vendimin për t’u larguar , sepse qeveria fashiste ia konfiskoi numrat e fundit të revistës “Përpjekja Shqiptare“. Ata e detyruan që ta zëvendësonte,”Përpjekja Shqiptare” me revistën “Përpjekja fashiste “. I ndodhur përpara këtij presioni Branko si shumë të tjerë ( së bashku me Inxh.Qemal Butka,Dr.D.Zavalani) u largua duke lënë në Sopik, gruan me dy vajzat e mitura, më e madhja Elefteria ishte 8 vjeçare. Ishin kohë të turbullta kur ikën, por edhe ata vetë nuk e dinin se ku do të përfundonin. Fashistët filluan hakmarrjen ndaj familjeve të tyre. Ata e bastisën shtëpinë e Ivanajve dhe Zonja Ivanaj e mbetur pa asnjë përkrahje u detyrua të largohej me të bijën në drejtim të Italisë te prindërit e saj. Po këte fat pati edhe zonja Merxhani, kur filloi lufta Italo- Greke në jug te Shqipërisë dhe luftimet po ashpërsoheshin , ajo e ndodhur pa përkrahje mori dy vajzat dhe u nis drejtë Italisë, ku u strehuan në një kamp refugjatësh në Ostia afër Romës. Atje vajzat u shkolluan, fituan gjuhën dhe kulturën italiane. Qëndrimi 15 vjeçarë në Itali bënë që vajzat të krijonin shoqëri të reja, ku u njohën me dy djem nga Shkodra, që më vonë u bënë bashkëshortet e tyre. Eleftheria ( Licia, dt.1931) u martua me Adalbert Fëkeçi kur ajo ishte 19 vjeç dhe pas 5 vjetësh lindën vajzën Cristina në prag të krishtlindjeve të vitit 1954 dhe djalin Willfrid 1958. Kur çifti Fëkeçi emigruan në Sh.B.A.Monterey, California, morën me vete nënën, Zonjën Merxhani, dhe motrën Afrodita,(Afro)me bashkëshortin e saj, Gaspër Kici. Të dy dhëndurët e njihnin Brankon për emrin e mirë që kishte në Shqipëri dhe e quanin veten me fat që kishin marrë vajzat e tij. Adalbert J.Fekeçi (lindur .1918, në Shkodër me baba austriak, Josif Fëkeçi dhe me nenë nga dera e Boriçve e besimit katolik në shkodër ) kishte mbaruar për Jurisprudencë në Torino, ishte edhe studiues dhe përkthyes i gjuhës shqipe. Bashkë me Gasprin,bashkshorti I Afroditës jepnin mësime shqip në “Albanian at the Defense Language Institut” në Monterey. Adalbert u bë i njohur me përkthimin në shqip të veprës së Nermin Vlorës “E nesërmja e kohës” (Romë biblioteka Casa Museo Angelo di Mario).Atë kohë N.Vlora fitoi dy herë çmimin letrar Viareggio. Me romanet Bivio dhe Ex duke themeluar kështu letërsinë feministe në gjuhën italiane dhe këto të përkthyera nga Adalbert F. Vepra e N.Vlorës “Il signore del Tempo”(“Zotëronjësi I kohës”) ishte përkthyer mjeshtërisht prej tij……Adalbert, si atdhetar nacionalist kishte marrë pjesë me “Ballin Kombëtar” ku kishte bashkëpunuar me Prof. Nexhat Pëshkëpia.Duke e pasë mik për zemër për 30 vjet , ishte pikëlluar shumë për vdekjen e tij . Pas pjesëmarrjes në ceremoninë mortore i dedikoi shkrimin “ Nje Yll Që Ndriçoi Dhe u Shua “ ku ndër të tjera e cilëson si njeri të virtytshëm shpirtmadh dhe i përvujtë por që gjenë më të shtrejtë kishte Lirine,Atdheun,Bashkimin,Vellazërimin dhe Urtësinë për ushqim shpirtëror. “Vdekja e rrembeu Nexhatin:Edukatorin,humanitarin,poetin shkrimtarin,Idealistin…” Adalbert shkruante bukur me ndjenje,por si përkthyes ishte i talentuar. Ndërsa i vëllai ,Anton Fëkeçi (dt.1917,Shkodër )nuk e ndoqi Adalbertin në emigrim, sepse nuk ishte përfshirë në ndonjë organizatë politike si i vëllai te” B.Kombëtar”.Ai ishte mësues i italishtës në Gjimnazin e Tiranës. Megjithate, Antoni nuk i shpëtoi terrorit komunist, pa mbaruar lufta e dytë botërore, mori dënimin kapital si filoitalian së bashku me vëllezërit Kokalari e shumë intelektualë të tjerë…..Vajza tjetër e Brankos, Afrodita(Afro) e martuar me Gaspër Kici nga Shkodra, jetuan disa kohë në Monterey dhe pastaj u transferuan në Washington ku Gaspri u mirëprit te “Zeri Amerikës”. Gaspër Kici si studiues -albanolog së bashku me Hysni Aliko kishin punuar për fjalorin ‘ “Albanian English Dictionary ,English Albanian”.Ai punoi me përkushtim si shefi i shërbimit në gjuhën shqipe te VOA, ku I ndihmoi shumë gazetarët e rinj dhe i mbështeti me dashuri atdhetare pasuesit e tij, si Elez Biberaj,Frank Shkreli ,Izabela Çocoli …. Me Afroditën jam njohur në vitin 1995, kur gazeta Illyria, botoi një shkrim timin”Vizionet e një publicisti të viteve 30të” Ajo më telefonoi e entuziazmuar sapo kishte lexuar artikullin në fjalë dhe më tha:Jam vajza e Branko Merxhanit.Që nga ajo ditë kemi këmbyer mesazhe me Afron prej së cilës kam mësuar shumë të reja që nuk diheshin më parë, as edhe nga studiusit e veprimtarisë së Merxhanit. Prej saj mësova emrin e vërtetë të babait saj,Aleksandër, të cilin Nena e tij me origjinë nga Nishi e thërriste Branko. Prej saj mësova se nëna e Afros ishte nga ekstremi tjeter i Shqipërisë nga Sopiku i Pogonit. Të dyja si gjyshja e Afros (nëna e Brankos ) nga Nishi , nga ekstremi verior dhe nëna e Afros nga Çamëria ishin asimiluar nga politikat shoveniste të fqinjëve barbar . Kur ia dërgova Afros letren e Dr.Milajt, të shkruar italisht,”Cenni Biografici di B. Merxhani “ajo u habit kur mësoi shkakun e ardhjes të Brankos në Shqipëri, kur Ai ishte ithtar i Ataturkut, dhe që kishte shkuar disa herë në Turqi edhe pas kësaj ngjarje?! ( Hello Pertefe, thank you very much for this prompt delivery of the document of Zoti Milaj As i mentioned yesterday on the phone, most of it is new to me. I always thought that he, my father admired Mustafa Kemal than how could back to turkey shortly after he came to Albania while he was in danger, condannato on his return) Me të drejtë Afro e shpreh habinë për këte dokument, por edhe kjo do të marri rrugën e zgjidhjes pozitivisht si shumë të panjohura të tjera që ishin enigëm deri tani. Këto që janë shkruar më sipër,kanë pak rëndësi, përpara trashigimisë që ka lënë në publicistikë për albanologjinë, jashtë Shqipërisë, të cilat akoma nuk janë përmbledhur. Sipas N.Alpan janë me vlera bashkëkohore dhe udhërrëfyes për njësimin e Shqipërisë me vendet e qytetëruara. Publikimi I të dhënave nga Afro dhe dokumenti i Dr. Milajt më lidhën me shumë studentë të U.Sh.T. po përmend ato me të cilat kam komunikuar me email si Besmira Pelushaj Pelinçi e cila kishte si Temë “Veçoritë gjuhësore në shkrimet e B.M…..”. VIJON NESËR

Kulti i të parëve – shprehje e një psike të popujve të lashtë

February 22, 2020 by dgreca

“Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj.”– Branko Merxhani/

NGA ANTON ÇEFA/

Kulti i të parëve është një tipar shpirtëror universal për etnitë a grupet etnike të lashta. Në rrafsh psikologjik, ai sendërtohet në zakone, rite, ceremoni, etj., që në përgjithësi i takojnë së kaluares, duke na dëshmuar përbërës të psikës së lashtë të njerëzimit.

Në kohë të hershme, fiset dhe lidhjet fisnore, që shpesh besonin se kishin origjinë hyjnore, e kishin zakon të nderonin paraardhësit e tyre të vdekur nëpërmjet riteve të veçanta, organizimit të ceremonive të ndryshme, etj.

Dëshmi të gjalla të kultit të të parëve ne i gjejmë edhe në zakonet e dikurshme të popullit tonë, ruajtur sidomos në viset e thella malore. Kjo na dëshmohet në mbetje të jetës së përditshme, si edhe në folkor, në mitologji, në veçoritë etiko-morale, në normat juridike, etj.

Në psikën e stërgjyshëvë tanë, ky kult e ka alfën tek respekti me një përkushtim të veçantë i trashëgimisë shpirtërore të të parëve, dhe në radhë të parë tek ruejtja me fanatizëm, dhe nderimi i thellë i asaj substance shpirtërore që përbën tharmin e shqiptarizmit të moçëm, që jetësohet tek virtytet e fisme etiko-morale të mishëruara ndër zakone. Më së miri kuptohet këtu shpjegimi që i ka bërë Niçe kësaj dukurie: moraliteti nuk është gjë tjetër veçse bindje ndaj zakonit; kështu, njeriu më i moralshëm ishte ai që sakrifikonte më shumë për zakonin.

Na përvijohet i qartë ky kult në dy monumentet më madhore të kulturës sonë popullore, në Eposin e kreshnikëve dhe në të drejtën zakonore, ku shprehet me tonalitete të larta krenaria për “kanunin” që kanë trashëguar prej të parëve, dhe e konsiderojnë atë si kredon e jetës e të veprimtarisë së tyre.

Kreshnikët vlerësojnë lart thesarin e çmueshëm të virtyteve fisnike që përbën pajën më të vlertë të psikës së tyre. Emblematike janë gdhendur në rapsodinë “Martesa e Halilit” këto virtyte, në përgjigjen që Halili i jep krajlit, kur ai e pyet: “A p’e shef, Halil, dekën me sy? / Kurr ma ngusht, Halil, a thue je kenë?”:

“Pa nigjo, more krajle kapedane,

S’a ngusht njeri deri n’ditë të dekës:

Deka vjen mbas mikut t’pre,

Deka vjen mbas besës s’thyeme,

A’ i kue (kafshatë) bukë mos t’kesh për mik.” 1).

Është skalitur në këto vargje një përgjithësim tejet artistik i vlerësimit të jetë-vdekjes përballë vlerave shpirtërore dhe konceptimi i botës morale të kreshnikëve. Shqiptari i kanunit gjindet më ngusht se para vdekjes, kur i presin mikun, kur i vjen miku dhe nuk ka bukë me i dhanë, dhe mbas thyerjes së besës. Këtë vlerësim ushqejnë ata edhe për virtytet tjera shpirtërore, që i dallojnë ata prej të huajve si burrninë, nderin, ndoren, faljen, etj.

Një vend të veçantë në psikën e kreshnikëve zë ideali i lirisë së trojeve, gatishmëria për t’i mbrojtur ato qoftë edhe me vetëflijimin sublim. Ata e kanë për nderin më të lartë të japin jetën për to. Halili, i lidhur këmbësh e duarsh, duke pritur të ekzekutohet nga Krajli, nëpërmjet fjalëve të fundit, transmetuar permes këngës, thotë: “Tjeter t’mirë ne t’parët nu’ na kanë lanë, / Kurrnja nesh veç mos me dekë në t’shtrueme, / Por me shpata m’u pre tuj këndue.” 2).

Në një rapsodi tjetër thuren vendosmëria, heroizmi, vetëmohimi për lirinë dhe mbrojtjen e trojeve: “Tan n’tokën tonë na duem me dekë. / Tokën e babës s’mujm’ m’ e lshue, / rob askuj nuk mujm’ m’ u ba.” 3).

Kjo psikë e konceptimit të vdekjes për atdheun si akti më sublim i njeriut e ka shoqëruar shqiptarin gjatë gjithë historisë së tij. Fjala e urtë thotë: “Ai që vdes per atdhe, nuk ka vdekun por ka le” është kuptimplote në shprehjen e idealit dhe ndjenjës së popullit tonë për këtë dukuri. Për dëshmorin e atdheut është e pavdekshme kujtesa popullore.

* * *

Një aspekt tejet i hershëm i kultit të të parëve tek populli ynë është nderimi për të vdekurit. Një varg ritesh jetësohen që kur njeriu është në grahmat e vdekjes, dhe, sidomos në organizimin e funeralit. Spikat në mënyrë të veçantë gjëma. Në botimet e kanuneve tona janë përfshirë në kapituj të veçantë ritet e vekjes, gjëmës, varrimit të të vdekurëve. Duke bërë fjalë për kultin e të vdekurve në Mirëditë, në Malësi të Madhe, në Dukagjin, Bernardin Palaj shkruan: “Asht teprica ma arkaike e fiseve indo-europjane, ruejtë besnikisht vetëm ndër malet t’ona.”. 4).

Malësorët besonin se që në kohën kur njeriu është në grahmat e fundit, vijnë hijet e të parëve për t’ia bërë vdekjen sa më të lehtë dhe bile të gëzueshme, dhe për t’i prirë në udhën për në botën tjetër. 5). Për mendësinë e malësorëve tanë, shpirtërat e të parëve janë mbrojtës të familjes dhe, në festat familjare, ata i ruajnë një vend bosh atyre.

Por, jo vetëm kaq, ata kanë marrëdhëniet më të çuditshme me shpirtrat e të vdekurve dhe jo vetëm të të parëve. Kadare, në “Eskili – ky humbës i madh”, duke komentuar tragjedinë “Orestia”, shkruan: “Ruajtja e pëlhurës rrjetë prej Klitemnestrës nuk është rastësi, as për arsye efekti, por lidhet me gjithë dinamikën e krimit. Por shpjegimi i saj mund të bëhet vetëm me ndihmën e kodit zakonor shqiptar. Dhe, ja se si: kur në një familje vritej dikush, këmishën e përgjakur e vendosnin në një vend të dukshëm të kullës malësore, në një mënyrë që në bazë të ndryshimit të ngjyrës së njollave të gjakut mbi pëlhurë të hetonin sinjalet, që sipas tyre i vrari dërgonte që nga nëntoka: padurim për marrjen e gjakut, pezmatim apo pikëllim.” 6). Ky padurim për marrjen e gjakut shtyhet më tej, është padurim për vënien në jetë të kanunit, pra të ligjit që i kanë lënë trashëgim të parët.

Malësorët tonë, të vdekurit i futnin në gojë një pare për të paguar urën që do të kalojë për në botën tjetër. Bashkë me kufomën, ndër varre, ata futnin sende të ndryshme të cilat i kishte përdorur i vdekuri kur ka qenë gjallë, vegla pune, armë, ushqime. Një jehonë e largët e besimit se shpirti i të vdekurit ringjallet.

Ky është një zakon shumë i lashtë. Në varrin e një vajze babilonase, është gjetur një rezervë e madhe ornamentesh, lulesh, shishe parfumesh, krehrash, penelash kozmetikë, kallepe të një paste të zezë, me të cilën e kishin zakon të lyejnë vetullat e qerpikët.” 7).

Kulti i të vdekurve ka qenë i zakonshëm edhe në shoqërinë homerike. Yamamoto, duke treguar ritualin e varrimit tek ajo shoqëri, ka hamendësuar edhe kuptimin teorik të tij: “Grupet fisnore që besohet se rrjedhin prej perëndive, kanë detyrimin të varrosin të vdekurit e tyre dhe të organizojnë në këto raste ceremonitë mortore, ku burra e gra qajnë, çjerrin fytyrat e shkulin flokët. Këto grupe i ruajnë lidhjet me paraardhësit e tyre, duke u ofruar ushqime apo duke bërë kurbane për to. Në këtë mënyrë, ato u konfirmojnë paraardhësve legjitimitetin e ekzistencës së tyre në shoqëri. Kështu, grupet fisnore të shoqërisë homerike e ruajnë ekzistencën tokësore, duke zbatuar ritualet e respektimit të të parëve dhe sigurojnë ekzistencën hapësinore, nëpërmjet bashkekzistencës dhe rivalitetit me fise të tjera, jo të një gjaku me to.” 8).

* * *

Nderimi për të vdekurit kap kulmet artistike në organizimin e gjëmëve. Kadare ka shkruar në librin që çekëm më lart: “Një ritual mortor tek shqiptarët, s’është veçse një dasmë e kthyer me kokë poshtë.”. Në tekstet poetike të vajeve sidomos të grave me tone të thekshme vajtimi dhe me melodi karakteristike elegjiake tregohen punët e mira të të vdekurit, vlerat e tij njerëzore, etj.

Vajtimi i të vdekurve me gjamë në Veri dhe me ligje, të qara me logori, në Jug, ka qenë një zakon i të gjithë shqiptarëve. Këtë e kanë vërejtur edhe udhëtarët e huaj, që janë përshkuar në vendin tonë. “Në vitin 1814, në qytetin e Gjirokastrës, udhëtari Hjuz dëgjon të qara me logori, që vinin nga disa shtëpi njëherësh.. . . Ky zakon i grave shqiptare i bën përshtypje të thellë udhëtarit Hjuz dhe i kujton atij se, po në të njëjtën mënyrë, si këto gra shqiptare kishte qarë Uliksin edhe Penelopa e tij besnike” 9).

“Ligjet përbëjnë një nga pjesët më kryesore dhe më të bukura të poezisë popullore të shqiptarëvet. – shpjegon Çabej – Se te këta është i gjallë kulti i të vdekurve e i trimave. Trimat e vdekur përmenden me zemër dhe lartësohen poetikisht jo vetëm në ligjet e grave, por edhe në gostitë e burrave. Momenti psikologjik në një situacion poetik të tillë është prania shpirtërore e të vdekurit; kulti i heronjve pothuajse e bën trimin e vdekur të ngjallet rishtas dhe të marrë pjesë shpirtërisht në këto mbledhje. Është me rëndësi për njësinë shqiptare që nëpër ligjet e krahinave të ndryshme shkon një frymë e njëllojtë dhe e përbashkët shqiptare. Kjo shprehet si në kuptimin e botës si dhe në elementet formale dhe në mjetet e stilit.” 10).

“Thërmijëza të gjëmëve ruhen në kujtesën popullore në mbarë Shqipërinë, por vendi ku dukuria është ruajtur deri vonë ka qenë Veriu i Shqipërisë.” 11). At Zef Pllumi, në “Rrno vetëm për me tregue” përshkruan një gjamë, ndodhur në vitet 50 të shekullit të kaluar në Kir. Gjamën, ai e quan “doken ma të vjetër, pa dyshim parahistorike”. “Jo, na aty nuk ishim ma në shekullin e njizetë! Shqiptari jetonte çastet ma të vjetra të njerëzimit. Kurrë nuk e kam pa vdekjen ose shuemjen e jetës ma të madhe së atëherë, ndër ato çaste: Mrikë Kacelja e Prekalit kje shti në vorr në dhe të Kirit me ma shumë madhshti se Hektori i Trojës tek Iliada e Homerit. Funeralet e lulzueme e shkëlqimtare të kohës së sotme nuk mund i aviten kurrkund asaj madhështie që tundte malet. Kje gjama e fundit në Dukagjin: dita e fundit e epikës së shqiptarëve. Sot ato doke nuk i kupton kurrkush ma.” 12).

Nderimi i të parëve ndër malësitë tona dëshmohet dukshëm në lidhjet e tyre me fisin prej nga e kanë origjinën. “Çdo fis ka një legjendë të caktuar për prejardhjen e vet. Prejardhja ndiqet rreptësisht sipas vijës së mashkullit dhe tradita është trashëguar nga ati tek i biri përmes kujtesës, të paprishur nga trajta e shtypur”, ka shkruar Durham 13). “Ka pak vende të tjera në Europë, ku një njeri mund të japë emrat e pararendësve të vet për treqind vjet” 14).

Duke folur për emrat tripjesësh të personave, emra të cilët përdoren në Veri dhe në Jug të vendit tonë, Çabej ka shkruar “spjegohen me rëndësinë që i jep shqiptari ruajtjes së fisit të vet edhe në emër.” 15).

Shqiptarët edhe larg atdheut, kudo ku i ka hedhur fati i ruajnë me devocion traditat dhe kultin e të parëve. Dora D’Istria ka theksuar faktin që arbëreshët kanë ruajtur me besnikëri e dhëmshuri kultin e të parëve të tyre dhe traditat kombëtare. 16).

Vërtet, ngjarjet dhe format e dëshmive të kultit të të parëve i takojnë së kaluares, por duhet theksuar se nderimi i të parëve merr një kuptim të veçantë, tejet të rëndësishëm, edhe në ditët tona, në mishërimin tek ata të traditës shpirtërore, të kontributeve që kanë dhën ata në fushën e kulturës. Ja çfarë shkruan Branko Merxhani: “Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj. Të gjallët vetëm i përbëjnë kombet. Ata që i bëjnë, që i shtyjnë përpara, që u japin frymë, erë dhe gjak, janë të vdekurit e tyre të vajtuar e të nderuar.”

Referenca

1). Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta”, Kolana e shkrimtarëve françeskanë “Visaret e Kombit-Kangë kreshnikësh dhe Legjenda”, Botimi III, Mbledhë dhe redaktue nga At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, Botime Françeskane, Shkodër, 2007, f. 39. Në raste të tjera, do të shënojmë vetëm: “Visaret e Kombit”.

2). “Visaret e Kombit”, f.210.

3). Universiteti i Tiranës, Instituti i Folklorit, “Folklori shqiptar”, Shtypur në Stabilimentin e Dispencave, Botim I, Tiranë, 1972, f. 103.

4). At Bernardin Palaj, “Mitologji, doke dhe zakone shqiptare”, Zgjodhi, shtjelloi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha, “Shpresa”, Prishtinë, 2000, f. 22

5). At Bernardin Palaj, po aty, f. 24.

6). Ismail Kadare, Eskili – ky humbës i madh”, f. 117-118.

7). Nathaniel Micklem, “Religion”, Oxford University Press, London, New York, Toronto, 1948, p. 25.

8). Kazuhiko Yamamoto, “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications – Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”. Përkthyer dhe përgatitur për botim nga Selahedin A. Velaj & Printed in the United States of America, March, 2005, f. 214.

9). Hughes, Th. S.”Travels in Sicily, Greece and Albania”, v. II, P. 35, London, 1835, Cituar sipas Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 129.

10). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, shtëpia botuese “MÇM”, Tiranë, 1994, f. 43

11). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, 1985, zëri “Gjëma”, përgatitur nga Yllka Selimi, f.341

12). At Zef Pllumi, “Rrno për me tregue”, pjesa II, botues “Hylli i Dritës”, Tiranë, 1997, f. 136-140.

13). Edith Durham, “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, Shtëpia botuuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f. 113.

14). Edith Durham, vepër e ciituar, f. 439.

15.Eqrem Çabej, vepër e cituar, f.41.

16). Dora D’ Istria, “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, te Nasho Jorgqi, “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1979, f. 132.

Publicistika e Tradites- Aty nënë këmb’ e kini

August 10, 2016 by dgreca

Nga Branko Merxhani/

…Sikur të mirni tatëpjetën e të zbrisni poshtë nga çdo nonjëra’ prej të shtatë kodrave të Istambulit, duke shkuar nga rrugët e gushta e të brengosura që, posi krahë të përqafosurë me njëri tjatrin, janë me zikzake, gjendjen në Qopry bashë. Atje merrni pozë në kuvertën e hapët dhe më tëndë të një vapori të bukur dhe elegant, i cili, si një trup prej hekuri të gjërë, është shtrirë në gjirin e kaltërtë t’ujrave të qeta të Bosforit. Po të bini me not për disa minuta mbi dallgët e voçkëla me shkumë që lindin nga përpjekjet e repta të erërave të lindjes e të perëndimit nëpër gryka dhe që ju mbushin shpirtin me ajër të pastër poezije, dilni në Hajdar pasha, në këtë breg të parë të tokave të larkta t’Azisë, që del përpara dhe ju shëkon si e humbur me sytë mahmur posa të çelurë pas gjumit të natës së gjatë të një vendi të vjetër përrallor. Brendësirën tuaj e kanë pushtuar vilanit’ e kuqe dhe shtypëse të zjarrit të një mallëngjimi të çuditshëm. N’anë të një rruge betone pakëz të gjatë, hypni në një tren që është duke pritur me nervozitet mbi çenberet e hekurtë të folesë së ngushtë të tij. Pas një çerek ore, herë duke shkelur barra të zymta, herë duke çarë rrugët e fshatrave të ngrehura me dërrasa, herë duke prekur në toka bojë rëre që janë posi tyle të holla e të mëndafshta, ngriheni në këmbë përpara stasjonit Gjoz Tepe. Këtu është një koridor nënëtokëse. Merni rrugën. Një rugë krejt e drejtë dhe e stolisur në të dy anët me drunj akaciesh. Pastaj një copë Xhade me pluhur që ju del befas përpara e që s’dihet ku e ka kryen dhe mbarimin. Dielli zemër-hapët i orientit fillon, posi një hekur i kuq, t’ju djegë majën e kresë. Nga një anë e panjohur dhe pa vijzë të rugës, hyni në arrat që janë në të djathtë. Nëpër mes kullusmave prej gjembash të rrepta këmbët t’uaja ju hapin rugë. Pak më tutje nga ky vënd i shkretë, ja rrapi shekullor të cilit u dëgjohen prej së largu fëshfërimet. Këtu gjeni një copë gur të thyer për të mbështetur mbi të trupin t’uaj të kapitur që ka etje tani për freskësi hieje dhe i lani buzët t’uaja me ujin e ftohtë që pikon nga kroi i vjetër, i cili mbulon rënjët me brinj t’ajturë të drurit plak.
Pranë këtij rapi, gërmadhat e një teqeje të madhe bektashinjsh, e cila nëpërmes mureve të gremisurë të saj mezi ruan kujtimet e zbetë të pamjes impozante që ka pasur dikur. Ku janë baballarët me mjekër të dëndur, të cilët në sarajet me kube t’arta të prrallës së jetës flisnin në gjumë shekuj me radhë rrëfenjat e dëfrimeve e të volupteteve? Kur grushti heroik i kryengritjes u-ngrit n’ajr për t’i futur në shtretet e ëndërave të thella të së shkuarës përrallat narkotike t’udhëtimeve të shpirtit, kur ay grusht u ngrit n’agimin e orës së rilindjes, natën e asaj dite ata duallën nga vëra e ngusht e derës së atij pallati misterioz dhe u zhdukën n’errësirat e përhershme të botës së largët të disfavorit, si nga ndonjë qahja Perëndije të shkëputurë nga anët e froneve të gremisurë. Tani në shkretirën e trishtuar të gërmadhave të teqes së madhe ka mbetur vetëm një plakë shtrigë. Në qoftë se ndonjë që shkon andej rastësisht dhe ka humbur rrugën, drejtohet nga gërmadhat, hapet për gjysëm vetëm njëra fletë e derës së rrëzuar dhe prapa kësaj flete të mbështetur në togje gurësh dëgjohet zëri i mbytur i asaj shtrige të kapitur me dhëmbë të rënë. As-gjë më tepër…
Filloni të përparoni duke ndjekur gjyrmat e mureve të teqes. Ngjiteni në një të përpjet të vogël me gropa të mbushura me uj të qelbur shiu. Në të djathtën t’uaj një varr që fle nënë degat e rrudhura e të pa-kujdesura të selvive e të repeve. Pak më tej nga ruga e ngushtë që shkon nëpër mes ferrash, duken, të shpërndara një këtu e një atje mbi një kodër, disa shtëpi fshati. Këtu, po të zbresni nga një shkallë e gjerë prej gurësh që kanë luajtur nga vëndi, hyni në një muze të shdukur vdekjeje të mbuluar me bar dhe plot varre me mbishkrime e me taxhe. Edhe ky vënd është një kodër e vogël. Fërfëllimet e ashpra t’erëravet edhe këtu ju këndojnë freskësi nëpër mes të degave, të përkulura e të zgjatura gjer në tokë të selvive e të repeve të mëdha.
Katër a pesë kalamaqër emigrantësh lozin më tutje mbi barin që i ka thëthitur në gji gurët e varrëve. Këta, sikur patën një sulm të pa-pandehur, i hapin syt krejt mbi ju dhe ju shëkojnë, të habitur dhe të heshtur. U është zënë zëri këtyre rugaçëve që, pak më arë, bërtitnin si të marrë brënda në lirin’ e sigurtë të varresës! U marrin prapa dhe ju ndjekin me këmbët e tyre të holla që dridhen mshehtazi nga frika e nga tmeri. Këndoni mbishkrimet e fërtikura dhe të meta të gurëve të varrëve që janë shtruar copa copa në shesh. Përkuleni atje këtu mbi grumbuj tokash të fryra që u përgjazin varreve të haruarë e të lënë. Kërkoni. As-një gjurmë, as-një shenjë. Atje tutje, në rëzë të sypërfaqes ku bashkohen ca repe, një varr të mermertë. Ky është varri i Abduli-it. Ka dhe një gur të stolisur me një bishkrim turçe me mjaftë hollësira. Njëri prej gurëve të varrit ka ikur nga vëndi dhe nga njëra anë e tij po bijen copa dheu të djegur e të nxirë nga thatësira. Kur i aviteni këtij varri ndjeni në brëndësirën t’uaj një dhëmbje, pse këtu afër është dhe një varr tjatër. Dhe sikur zëri i ngjyrur i një gruaje plakë, lajmëtare e vdekjes, ju bërtet nëpër mes të drujve të varresës ku kini hyrë:
-Djelma! Varri që kërkoni është pranë atij varri dhe tamam nënë këmbët t’uaja!
Oh! Tokat që kini përpara, që shkelim me këmbë ne, janë varre, ja kështu të pa-dukurë, pa-gjurmë, pa gurë, pa mbishkrim. Në njërin nga këta vende flenë kockat e Naimit që brezi ynë e njeh si poet kombëtar. Ky njeri i math që është krijonjësi i parë i shqiptarismës s’onë të re, është bërë flija e mos-mirnjohësisë më të madhe të Shqipërisë së krijuar. Në këto balta të shkreta të një vëndi të huaj, ç’punë ka akoma Naimi? Këtu as’ka asnjeri që ja di varrin e tij, për veç një gruaje plakë, e aratisura e teqes…(Botuar me 1934)

BRANKO MERXHANI, PROFETI I RRUGES EVROPIANE TE SHQIPERISE

May 19, 2014 by dgreca

* Korifej i publicistikës shqiptare, Branko Merxhani, parashikoi si profet,rrugën që duhet të ndiqte populli shqiptar drejt Evropës dhe Demokracisë Amerikane/
*Të dhëna biografike të panjohura më parë për B.Merxhanin, nga vajza e tij Afërdita Kici,Petro Marko, Dr.Jakov Milaj,Sh.Musaraj/
Nga Nga Pertefe Leka/
Nga studiuesit e publicistikës së Branko Merxhanit, shkruhet se është autor pa biografi.Por sipas disa të dhënave jetësore, nga bashkëkohës te tij, si Petro Marko,Dr.Jakov Milaj ..dhe nga Vajza e tij Aferdita Kici,pasurohet jetëshkrimi i tij.
Kam pasë rastin të komunikoj me të lartëpërmendurit,prandaj nuk mund të hesht për ato materiale që kam mbledhur per t’i hapur rrugën studiusëve të mirëfilltë,të cilët mund të hulumtojnë akoma më shumë nga shkrimi i Dr. Milajt dhe nga botimet e B.Merxhanit në Turqi.
B.Merxhani erdhi ne Shqipëri dhe hyri në rrethet intelektuale gjatë viteve 1926-1939
Në mesin e viteve 30-të, kur Shqipëria kishte nevojë për të gjetur rrugën e të ardhmes dhe kur diskutohej në eliten intelektuale se cili do të ishte fati i Shqipërisë, në atë kohë plot trazira,nga partite fashiste,naziste e komuniste, Branko Merxhani botonte artikuj filozofikë e sociologjikë duke argumentuar se çfarë i duhesh kombit tonë,për të dalë nga prapambetja kulturore,ekonomike dhe politike.Ai paralajmëroi se Shqipërisë nuk i duhej rruga qe ndoqi B.Sovjetik,sepse “është një eksperiment pa të ardhme”. Prandaj e pohoi botërisht “nuk jam marksist, nuk jam fashist,por jam një Demokrat”.Ai e parashikoi se rruga e vetme e Shqipërisë është ajo rrugë që ndoqën shtetet më të përparuara të Europës.
Ai pati kurajon të analizojë me argumente në artikullin “Pse nuk jam marksist” “Përrallen e profecive të bolshevizmit” të cilën “ do të na e kallëxojë ..”HISTORIA”.
Dhe historia nuk vonoi shumë të regjistrojë shkatërrimin e komunizmit, ashtu siç e parashikoi i Urti,B.Merxhani
Branko nuk jeton më, por vizionet e tij për demokracinë dhe rrugën për emancipimin shoqëror janë aktuale edhe për sot.Ai ishte një udhëtar i shpejtë në rrugën e jetës moderne drejt Evropës Ai shkruante:”Shqipëria ka nevojë për njerëz që mundën të lartësojnë vetën e tyre përmbi logjikën e imponuar të ditës dhe për njerëz që kuptojnë kohën dhe ndiejnë fund e krye nevojat e saj.”B.M.
Pikëpamjet e tij për të ardhmen e vendit tonë i shprehte në lidhjet ekonomike e politike të Shqipërise me botën, me vendet më të zhvilluara evropiane siç ishte Anglia e Franca dhe lartësonte demokracinë amerikane që udhëhiqej nga parimet e një demokracie tradicionale.Thirrjet e vazhdueshme që u bënte bashkatedhetarëve për të nxjerrë Shqipërinë nga pellgu i varfërisë mendore e fizike ishin njerëzore.
B.Merxhanit, pjesën më të madhe të jetës, e kaloi në Turqi, materialet që kam mbledhur mund të ndihmojnë studiusit të hulumtojnë në disa drejtime.
Shkrimet e P.Markos,Dr.Milajt etj.do të vlejnë për t’ia pasuruar biografinë.Ata e kanë njohur personalisht dhe kane punuar me kolegun e tyre, për një kohë të gjatë.
Këto të dhëna i nis me fjalët e të paharruarit, Petro Marko “Branko Merxhani është një ndër korifejt e publicistikës turke dhe shqiptare …Si i ri që isha e admiroja Brankon për karakterin,kulturën e gjerë dhe penën e tij.Ai u bë mësuesi im.”

Ishte prilli i vitit 1991,kur unë,(P. Leka) dërgova dorazi një shkrim te Gazeta “Republika”.Ishin muajt e parë të rrugëtimit të kësaj gazete.Në redaksinë e gazetës takova për herë të parë dhe të fundit të ndjerin Petro Marko.Shkrimi im titullohej “Pse nuk jam marksist “duke iu referuar kryeartikullit të B.Merxhanit shkruar në revistën “Përpjekja Shqiptare”.Zoti Petro Marko edhe pse i rënduar nga pesha e vuajtjeve e priti me një entuziazëm,duke më përgëzuar më tha “Oh ç’ma solle në mendje,tani më dëgjo: Branko më kishte thëne,- kur u ndava prej tij-, do të më kujtosh më vonë.Ai ishte mendje ndritur dhe shumë patriot,prandaj, tani do të nis ta shkruaj se si lindi ky kryeartikull”.
Nuk vonoi shumë, u botuan të dy shkrimet në një faqe “Pse nuk jam marksist”dhe artikulli i P.Markos “Si u shkrua nje kryeartikull” shoqëruar me nje foto te P.Markos me B. Merxhanin.(Gazeta Republika date 28,Prill 1991)

P. Marko shkruan në ate artikull:” Branko Merxhani ishte bir nga Sopiku i Pogonit .Pasi mbaroi studimet e larta në degën e filozofisë në Turqi,shkoi në Austri ku mbaroi studimet për sociologji.(Te plote lexojeni ne Diellin e printuar)