41 – vjetori i Revoltës së brugosurve politik të Spaçit në 21-23 maj 1973, për tre ditë me radhë, të burgosurit politik morën nën kontroll kampin dhe ngritën flamurin e kuq pa yllë. Pas shtypjes së revoltës, 4 të burgosur u pushkatuan, Skënder Daja, Pal Zefi, Dervish Bejko, dhe Hajri Pashaj, ndërsa dhjetëra të tjerë u dënuan me nga 25 vjet burg. Dëshmorët e Spaçit, ata martirët, të cilët pas Revoltës së Spaçit, u pushkatuan me gjyq special.
Nga BEQIR SINA, New York/
MANHATTAN NYC: Dy vjet më parë u zhvillua në qytetin e Statujës së Lirisë – the Statue of Liberty, New York, në kinemanë “The Producers Club” të Manhatanit, premiera e dokumentarit “Spaçi- Simboli i Qendresës Antikomuniste”, me skenar dhe regji të Pëllumb Lamaj. Një ngjarje, e paharrueshme kjo, kushtuar qëndresë më të madhe ani-komuniste, të borgosurve politik shqiptarë , në burgun famëkeq të Spaçit, në vendin kampion të lirsë në botë
Filmi dokumentar “Spaçi – Simboli i Qendresës Antikomuniste”, i ish të burgosurit politi Pëllumb Lamaj, është një rrëfim origjinal i ferrit në Shqipërinë komunite, ose historia e vërtetë e përvojës tragjike të shqiptarëve patriot, atdhetar dhe antikomunist, mbijetesës së tyre, si të burgosur politik, në burgun më famëkeq të Spaçit. Një burg ky që egziston edhe mbas mbas rënjes së diktaturës , por tani vetëm si rrënoja të frikëshme të filmave “horror – ghost”.
Filmi dokumentar, i Lamajt, ka një pamje për të kujtuar e për të mos harruar atë që ndodhi edhe në Shqipëri, për të sjellë dritë mes të tjerave, për të gjithë mitin e asaj ideologjie, dhe për të parë të vërtetën si i thonë shqip “të shohim gjëmën komunizmin në fytyrë”, edhe tani kur Shqipëria, mbas 23 vjet demokraci nderon me grushtë , (si Pandeli Majko, Edi Rama, Saimir Tahiri, Nasip Naço, dhe fëmijët e një shkolle të Përmetit që na kujtuan fotot e fëmijëve në Koren e Veriut). .
Për të kujtuar Spaçin- simbolin e qendresës anti-komuniste, shqiptare, atë ditë, ishin të pranishëm dhjetëra artëdashës shqiptar, shumica e tyre aktivist të njohur të komunitetit dhe anëtarë të familjeve të presekutuara politikisht, gjatë regjimit të Enver Hoxhës. Por, filmin e ndoqi edhe ish-kongresmeni republikan i New Yorkut, Joseph Dioguardi, presidenti i Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane së bashku me Këshilltarja e Çështjeve Ballkanike, Shirli Klojes Dioguardi, (publiciste, analiste dhe shkrimtare amerikane), të cilët, (sidomos Shirli Cloyes DioGuardi e cila ka shkruar artikuj prestigjoz në shtypin amerikan për gjëmën e presekutimit komunist në Shqipëri, simbas rrëfimeve të atyre që vuajtën në burgune Spaçit) , kanë vite që punojnë për çështjet më të rëndësishme që preokupojnë shqiptarët në Ballkan.
Në një shkrim për burgun e Spaçit, zonja Diguardi shkruan se: “Një nga kënaqësitë e mëdha të jetës sime ndodhi këtë vit, kur kam marrë informacion në lidhje me një nga burgjet më famëkeqe të Enver Hoxhës, burgu në Spaç. Kjo më solli thotë ajo përsëri aty ku unë fillova në vitin 1996, por me vetëdije të ripërsëris se llogaridhënia ndaj një vendi të shkatërruar në fund duhet të bëhet. Në proces, unë u njoftova me Pëllumb Lamaj, i cili mbijetoi torturat, punën e vështirë, dhe burgosjen në Spaç për njëmbëdhjetë vjet. Që kur zoti Lamaj erdhi në Shtetet e Bashkuara, ai është përpjekur për të sjellë këtë burg në vëmendjen e botës në të mënyra të ndryshme”, ka shkruar në një shkrim analitik kohë më parë Këshilltaria e Çështjeve Ballkanike, znj. Shirli Cloyes DioGuardi, shkrimtare, publiciste dhe analiste amerikane.
Shirley Cloyes DioGuardi, Këshilltare e Çështjeve Ballkanike Lidhjes Qytetare Shqiptaro-Amerikane, shkroi po në gazetën Illyria një artikullin në tetor 2011, me titull “Rënia e zgjatur e komunizmit ne Shqipëri”: ku thuhej se “Ajo kishte ardhur në përfundim kohët e fundit se gabimi më i madh në Shqipërinë post-komuniste ishte se kriminelët e kohës së Hoxhës, nuk u sollën në gjyq dhe se vendi nuk krijoi një komision të nxjerrjes së vërtetës dhe pajtimit ….
“Numri i saktë i atyre që u internuan dhe u egzekutuan nën diktaturën e Enver Hoxhës mund të mos dihet kurrë. Ajo që dihet është se dështimi për ta konfrontuar mizorinë, fanatizmin, dhe instrumentet e terrorit të përdorura gjatë kohës komuniste, u ka mohuar të mbijetuarve shërimin dhe drejtësinë që ata e meritojnë. Gjithashtu, ka lënë plagë të thella në mendjen e popullit shqiptar dhe ka parandaluar Shqipërinë nga hyrja në Evropën demokratike. Koha ka ardhur për Shqipërinë, për të siguruar se mohimi i kujtesës nuk ka sukses, për tu përballur me punën e pambaruar të së kaluarës në mënyrë që të mos vazhdojë ta shtrembërojë te sotmen, dhe të fillojë të ndërtoje një të ardhme të re dhe të realizueshme: ka shkruar ajo.
Më tej në shkrim Shirli DiouGuardi, shkruan, se :”Pavarësisht debatit të vazhdueshëm të brendshëm, Shqipëria fatkeqësisht nuk ishte në mesin e kombeve ish-komuniste e angazhuar në dhënien e llogarisë së shumëpritur. Aty nuk ka pasur përmbyllje në formë publike – asnjë gjykim, asnje burgosje të torturuesve, asnjë komision të së vërtetës – vetem falje për aktbërësit. Hapja e arkivave komuniste është thelbësore për ti bërë të ditur botës atë që ndodhi nën regjimin e Hoxhës dhe për ti sjellur përmbyllje viktimave – mos ta përmendim faktin se kjo do të shtronte bazën për ti dhënë atyre njohje kombëtare dhe dëmshpërblim për vuajtjet e tyre.”
Siç ka shkruar figura e njohur letrare Ismail Kadare në hyrje të librit të Bedri Blloshmit të botuar në vitin 2010 që përshkruan vrasjen e vëllaut të tij Vilsonit dhe të Genc Lekës nga regjimi i Hoxhës:
“Komunizmi ka rënë në Shqipëri, por jo edhe pluhuri dhe duhma e tij. Vezët e gjarpërit ende janë gjithkund. Ato vazhdojnë të pjellin mashtrim, dhunë psikologjike, dhe veçanërisht urrejtje. Ato janë shpërndarë në partitë e së majtës e të djathtës, në partitë e vogla dhe të mëdha. Ato qëndrojnë syhapur për të siguruar mbrojtjen historike të diktaturës së rënë. Ato nxisin një kritikë sipërfaqësore, shpesh në nivel të poemave dhe artistëve, për të zhvendosur vëmendjen larg asaj që perbënte thelbin e sistemit: krimin e vërtetë.”
Ekspozimi i “krimit të vërtetë” kërkon konfrontim me të kaluarën komuniste të Shqipërisë – një konfrontim që kërkon së pari ndëgjimin e zërave të viktimave të Enver Hoxhës. Në vijim janë historitë gojore të tre shqiptaro-amerikanëve (Pëllumb Lamajt, Rajmond Sejkos, dhe Eqerem Mujos) që ia dolën të mbijetonin vite të burgimit në burgun famëkeq të Spaçit, ka shkruar Shirley Cloyes DioGuardi Këshilltare për Çeshtje të Ballkanit, Liga Qytetare Shqiptaro Amerikane më 6 qershor, 2012, në shkrimin e saj analitik:
“Mohimi i kujtesës: Eshtë koha për Shqipërinë të përmballet me të kaluarën e saj komuniste”
Ndërkohë që, sot në 41 vjetorin e kësaj gjëme që e ka emrin Ferri i Spaçit, në faqen e tij të rrjetit social Facebook, Pëllumb Lamaj – shkruan në kujtim të 21- 23 Maj 1973 , se :”Për herë të parë që kur çizmja sllavokomuniste kishte shkelur truallin tonë amëtar, në “Ferrin Dantesk” me emrin SPAÇ, do të ngrihej madhështor flamuri kombëtar me shkabën dykrenore, flamuri Skëndërbeut, i Rilindasve,i Ismail Qemalit dhe i gjithë Dëshmorëve të Shqipërise Etnike, pa yllin e turpit sllavokomunist, pa drapër e çekanin bolshevik….dhe pranë Flamurit , të përbashkuar me lotë në sy, do të këndohej Hymni Kombëtar…… As breshëritë e mitralozeve , as klithmat e hijenave të kuqe – nuk mund të mbysnin ato zëra që simbolizonin Lirinë……Zjarri idealit kombëtar dhe rezistencës antikomuniste ishte gjallë……….Dhe, sot, për ironi të fatit , pjella e atyre që lyeu duart me gjakun e bijeve më të mirë të Kombit , pasi ka gllabëruar pushtetin ekonomik e politik, të përkrahur dhe nga bota e qyteteruar, që gjithmonë “bën pazare”, i ka nxjerrë jashtë ligjit këta Martirë të Lirisë…….Drejtësia e vonuar, është drejtësi e mohuar…. Dhe ndërgjegjia e gjymtuar e Kombit shqiptarë, vazhdon të zvarritet e të brohoras, të votoj fatkeqësinë dhe mjerimin e vet…………!”
Pëllumbë Lamaj, i cili është dhe autori i filmit dokumentar “Spaçi – Simboli i Qendresës Antikomuniste”, duke folur rreth këtij filmi, ka thënë : “Ky film është bërë, për të parë një pjesë të asaj vujatje të madhe, që kalova unë dhe shokët e mi – në burgun më të tmerrshëm në Shqipëri, burgun e Spaçit. “Në filmin “Spaçi; Simboli i Qëndresës Antikomuniste”, ka pohuar ai unë kam realizuar një amanet ; “Të cilin ua pata thënë atyre të burgosurve shokëve të mi të burgut, se një ditë po dola gjallë, nuk do të vdes pa i treguar këto të zeza që po vuajmë”.
Dhe ka rrëfyer ai : se “këtë, u thoja atyre do ta bëj një ditë, të arrijë, të tregojë, se ne edhe ju që jemi në këtë burg të tmershëm e “duam lirinë, bile më shumë se ata katil – që ishin në pushtet, në botën e krimit. Dhe, bëra sa munda, tregon Lamaj, kur dola në liri, falë atyre ndryshimeve të mëdha që solli koha. Por, tha Lamaj, i cili ka kaluar mbi 11 vjet në birucat dhe galeritë e minierave të bugut famëkeq të Spaçit, është fakeqësi e madhe, sot kur shikon që shteti shqiptarë, inteligjenca shqiptare, ata që duhet të shkruajnë për këtë histori 50-vjeçare, heshtin ose e kanë “mbyllyr këtë faqe historie”.
Prandaj, ka thënë Lamaj, se këtë e ka pasur si një detyrim moral ndaj gjithë asaj vuajtje, ndaj gjithë atyre martirëve, të cilët nuk jetojnë më, ose të gjithë ata që presin një ditë të marrin të drejtën e tyre. Dhe ja që arrita të bëja këtë film dokumentar, me mundin dhe shpenzimet e mija, për ti treguar atyre; “Barbarve dhe pjellës së tyre, bijëve të tyre, që ne jemi historia dhe historia nuk burgoset, nuk pushkatohet, nuk zhduket, por ajo transmetohet brez pas brezi, duke u treguar ashtu si ka ndodhur dhe ashtu si ka qenë në ato 50 vjet të diktaturës sllavo komuniste. Mbasi, tani, simbas tij është koha që brezi i ri të paktën duhet të dijë të vërtetën e kësaj historie, se po qe se një shoqëri harron të kaluarën e saj, atëherë, ajo është e destinuar ta përsërisë atë gabim historik të së kaluarës së kësaj shtrese të kombit shqiptarë”.
“Spaçi- Simboli i QendresësAntikomuniste “, me skenar dhe regji të Pëllumb Lamaj
Ndërkaq, në se do t’a shikoni këtë film dokumentar, sekuencat e filimit të çojnë menjëherë në atë burg tmerr, që ndryshe është injohur me emrin Spaç, burgu më famëkeq, ose Calvari “Gol-Gotha” shqiptare,. Burgu plolitik, në të cilin mbaheshin të burgosurit politikë, anëtarë të familjeve më të mira të kombit shqiptar, patriotë, atdhetarë e demokratë të flakët, priftërinjë e hoxhallarë, inxhinier, doktorë, intelektual, shkrimtarë, poetë dhe artistë, elita e kombit shqiptar, ish pronarët e vërtet, e asaj kohe. Dhe më e keqja ishte se regjimi i Enver Hoxhës, nuk u kursyen as shqiptarët, të cilët luftuan për liri, e pavarësinë e Shqipërisë, edhe nga ata që kishin qenë firmëtarët e pavarësisë së Shqipërisë, u kalbën ose vdiqën në burgjet enevriane.
Në këtë ferr, që e ka emrin Burgu i Spaçit, tregon ky film dokumentar, nuk u përjashtuan dhe disa qindra shqiptarë, patriot e atdhetarë, vëllezërit tanë, që erdhën në atdheun e tyre, me shpresën se po iknin nga Shkjau, për tu mbrojtur nga bisha më e egër sllavo komuniste, dhe mbrojtur në “prehërin e ngrohtë” të Shqipërisë Nënë, por u burgosën dhe u interrnuan . Ata ishin atdhetar e patriotë nga Kosova, por edhe ata shqiptarë, të cilët erdhën me të njëjtën shpresë nga Mali i Zi, Maqedonia, Presheva, Bujanovci e Medvegja dhe Çamëria, por u “rrasën” në burg për vite të tëra, në Shqipërinë mëmë! gjatë rregjimit të Enver Hoxhës.
Filmi përshkruhet në rrëfimet rrënqethëse të këtyre ish-të burgosurve, me në krye skenaristin dhe regjisorin e këtij filmi Pëllumb Lamaj, që flasin për 30 minuta prekse, për atë që kaluan nëpër ferrin e asaj – që quhet sot Brugu i Spaçit, duke dëshmuar për një trajtim të egër e mizor, ndoshta edhe të papërsëritshëm në historinë e njerëzimit, kur “Shqiptari ia bënë vuajtjet Shqiptarit” dhe Pse? Njëri prej tyre deri sa qendronte, përpara një dhome burgu, rrefente se: “Më vunë prangat, kur duart e mija ishin fare të njoma – isha 17 vjeç dhe do të dënohesha 10 vjet për agjitacion e propagandë – hyra 17 vjeç dhe dola 27 vjeç, i shkatërruar fizikisht dhe shpirtërisht – ku të “gjithë më quanin armiku i popullit”.
Në këtë film dokumentar, i cili shoqërohet me një udhëtim të nji grupi ish-të burgosurish politikë, që përjetuan Spaçin – dëshmitarët e gjallë në filmin e Lamajt, ndoshta ndonjëri prej tyre, tash nga mosha edhe nuk jeton më. Lamaj dhe ata në sekuenca të veçanta ishin folësit e kësaj tragjedie, me emrin burgu i Spaçit, që duke folur nga thellësia e shqiprtit të tyre, tregonin me gisht: “Ja! këtu kanë qënë birucat, dhomat e torturave, ja kapanonet e fjetjes, deri me tre kate -(me krevatet me dërrasa), ku një dhomë rreth 35 metra katrorë, do të mbante 40 të burgosur, dhe më tej në faqe të malit, duken “zgavrat” e zeza, që tregojnë hyrjet për në galeritë e tmerrit, që të kujtojnë “shpellat e Tora Borës në Afganistan. Diku, aty duket se ka shenja aty ku ishte sheshi dhe ku numëroheshin si “bagëtia” të burgosurit, aty bëhej apeli, tregon Lamaj, ku edhe “me këmbë zbathur, në bor e shi, ndonjëri nëse nuk realizonte normën, ishte i dënuar nga gardianët – policët e burgut të qëndronte në mes të ftohtit, i detyruar jashtë edhe në ngricë e në acarë”.
Filmi dokumentar “Spaçi- Simboli i Qendresës Antikomuniste “, me skenar dhe regji të Pëllumb Lamaj, fillon të shfaqet mbas shkreptimave të rrufeve mes një nate të zezë. Më pas kamera fokusohet në “faqet” e maleve të egra, që rrethojnë burgun, me maja dhe shkëmbinjë me gurë të thepisur, kreshtat e tyre, që duket se “puthen” me retë, dhe dielli në atë grykën e frikshme, që thuhet se “nuk dilte” – Aty ku kanë qenë ndërtesat e të burgosurve – pra Burgui i Spaçit, i cili ishte i rrethuar nga tre rrethime me tela me gjemba, me dirita dhe kullat e vrojtimit me ushtarë të armatosur, çdo 25 metra. Ndërsa,”Dielli, dilte vetëm një orë”, në mesdrek në këtë grykë, mbasi ai humbiste shpejt pas maleve të larta, ndërkohë që në fund të greminës gurgollnte ditë e natë, në një rrjedhë përroi, e cila të kujtonte me zhurmën e tij – ato fabulat mistike me “klithmën e frikshme të fantazmave”.
Në film Ish-i brugosori politik, Zenel Hoxha, tregon se, “Ja ky është burgu, është ferri, është vuajtja jonë, mosha e jonë, rinia e jonë ! Lefter Musha, thotë se kur “kishim ndonjë të sëmurë – në vend që ta kuronin e godisnin sepse nuk ishte në gjendje të shkonte në punë, mbajë mend tha ai qindra të vdekur…që i kam parë me sytë e mi….”. Pëllumb Lamaj, thotë se, të burgosurit punonin me tre turne dhe ndonjëhere zhvisheshin në brek dhe lidheshin mbas vagonave si torturë. Filmi mbyllet me zërin kumbues që shpërndahet si jehonë të Lamjat, i cili thotë se, po “largohemi nga Spaçi me dhimbjen e madhe, por me krenarinë duke lënë prapa një pjesë të jetës tonë, shokët tanë të idealit kombëtarë, që mbetën atje, sa e sa jehona dashurie që u burgosën, kurora rine që u vyshkën mbi varrë, shpresa të venitura dhe mizore. Largohemi me shpirt të plagosur, por jo të ligështuar duke menduar se i qetësuam shpirtërat e tyre, sa më pak, edhe pse fytyrat e tyre dhe ëndrrat dhe aspiratat na shoqërojnë për ditë, duke kërkuar nga ne që mbetem gjallë – besimin e patundur në Zot, Flamur, Kombë, Fisë dhe Familje!.
Por, pavarësisht nga kjo, burgu i Spaçit, megjithë këto ngjarje tragjike, ato çfarë tregon ky film dokumentar, por edhe ato çfarë është shkruar e treguar, ende ka mbetur një temë tabu nga regjisorët dhe skenaristët. Ende nuk është realizuar një film i standardeve ndërkombëtare, i cili ndoshta do të ishte konkurrent edhe për ndonjë Oskar. Rrëfimet që përtheksojnë mesazhe për të drejtat e njeriut, duket të mos jenë shumë joshëse për filmbërësit në Shqipëri, sot edhe mbasi kan kaluar 24 vjet nga kjo histori e papërsëritshme tragjike, shqiptare. Edhe pse vetë disa regjisorë pranojnë se në Shqipëri, ka “brumë” për skenarë e filma që trajtojnë këtë temë, mirëpo, projektet e tilla filmike nuk janë të shumta.
Burgu i Spaçit u mbyll në vitin 1990 me një vendim të posaqëm të Këshillit të Ministrave, atëherë mbas lirimit të gjithë të burgosurve politikë. Burgu i Spaçit është i braktisur tërësisht në vitin 1991. Që atëherë ai ka mbetur i braktisur dhe i shkatërruar si nga erozioni, por dhe nga banorët e zonave përreth, të cilët duke shfrytëzuar moskujdesin e shtetit, e kanë “zhavtur” për materiale inerte, duke e bërë atë si një vend “ku duket se i ka rënë bomba”.
Pëllumb Lamaj dhe rikujtimi i tij në filmin dokumentar
Filmi dokumentarë “Spaçi: Simboli i Qëndresës Antikomuniste” i Pëllumb Lamajt, realizuesi i këtij dokumentari tregon se, është një film dokumentar i metrazhit të mesëm, 30 minuta, që sipas tij, një dokumentar, që në 30 minuta ka mundur të kapë në mënyrë simbolike, pothuajse çdo simbol të kësaj periudhe të tmerrshme që kaluan këta njërëz dhe përse !? Duke folur për filmin “Spaçi simboli i Qëndresës Komuniste”, Lamaj tha në këtë film “flasin disa prej atyre që e jetuan Spaçin, dhe u bënë simbol i vërtetë i qëndresës atnikomuniste.
Zoti Lamaj, i cili jeton në shtetin Nju Xhersi- SHBA, ka vuajtur vetë 11 vjet në burgun e tmerrshëm të Spaçit. Ai tani kujton me dhimbje edhe 41 – vjetorin të Revoltës së Spaçit në maj 1973, kur për tre ditë me radhë, të burgosurit morën nën kontroll kampin. Pas shtypjes së revoltës, 4 të burgosur u pushkatuan, Skënder Daja, Pal Zefi, Dervish Bejko, dhe Hajri Pashaj, ndërsa dhjetëra të tjerë u dënuan me nga 25 vjet burg. Dëshmorët e Spaçit, ata martirët, të cilët pas Revoltës së Spaçit, u pushkatuan me gjyq special, brenda 24 orëve mbasi ndodhi ngjarja që tronditi thellë regjimin komunistë. Duke sjellë kujtimet rreth kësaj ngjarjeje Pëllumb Lamaj, tha se prej kësaj dite, pra ditëve të Revoltës së të burgosurve, burgu i Spaçit, u konsiderua si burgu më i tmerrshëm, në Shqipëri. “Aty u fut fryma e egër e terrorit, frikës dhë e shtypjes”, ka deklaruar Lamaj.