të flasim bukur – Dielli

Nga Petrit Malushi / Çdo gjuhë, nga përdoruesit e saj, bëhet funksionale vetëm nëpërmjet të dëgjuarit , të folurit, të lexuarit dhe të shkruarit. Por ndërsa dy aktet e para, pra të dëgjuarit dhe të folurit, realizohen prej çdo personi që në fazat e para të jetës, si procese biologjike, dy aktet e tjera , të lexuarit dhe të shkruarit janë të kushtëzuara me arsimimin gjatë rritjes dhe zhvillimit fizik e intekektual të njeriut. Pashmagshmërisht janë fjalët dhe mënyrat e të folmeve të mjediseve familjare, ku i çdo sapolindur vjen në jetë , që vënë shtresat e para të fjalorëve dhe trajtat e ligjërimeve te kushdo. Më pas në institucionet arsimore merren njohuri e koncepte shkencore , që njerëzit të flasin e të shkruajnë sipas rregullave të përcaktuara gjuhësore. Nga ky nivel ata i kanë të gjitha mundësit që të reflektojnë ndaj çfarë kanë marrë jo në përputhje me këto rregulla.

Realiteti

Realisht të folmet e mjediseve familjare, shoqërore, sociale dhe zyrtare, nuk arrijnë të demonstrojnë një të folur korrekt, sipas rregullave të shkencave e disiplinave gjuhësore që mësohen në jo pak vite në shkollat e të gjitha niveleve e degëve të arsimit parauniversitar, apo edhe në atë universitar, madje edhe jashtë kësaj kornize. Arsyet janë nga më të ndryshmet , objektive dhe subjektive, që nuk mund të tejkalohen , pra gjuha e folur s’e arrin dot perfesksionin e gjuhës së shkruar. Do të ishte një arritje në se të gjithë folësit, megjithse tek disa ekziston dëshira, në çdo mjedis, do të bënin përpjekje ta përdornin gjuhën siç e mësojnë edhe në të folur. Problemi është se, si gjuha e folur edhe gjuha e shkruar demonstrohen, pra përdoren në jo pak raste, me deformime nga ajo që mësohet në tekstet mësimore. Në se do të kishte një institucion statistikash, shifrat për këto shkelje ndoshta do të shkonin në nivelet të pamendueshme. Specialistë të fushës së gjuhësisë, gjuhëtarë të niveleve të ndryshme, mësues të lëndëve të gjuhës shqipe e letërsisë, apo edhe njerëz të fushave të tjera, që kanë vlerësuar se mund të japin ndihmesë, kanë trajtuar vazhdimisht në mënyrë konkrete e analitike si duhet dhe si nuk duhet folur dhe shkruar, pra kur është folur e shkruar gabim dhe si duhet folur e shkruar saktë. Faktet kanë qenë e janë të shumta në raport me rregullat e morfologjisë, sintaksës, drejtshkrimit, drejtshqiptimit, kulturës gjuhësore, fonetike e leksikore, në marrëdhëniet brenda vetë gjuhës shqipe dhe në marrëdhëniet e saj me gjuhët e tjera. Dhe askush i kësaj fushe nuk e ka të vështirë, në se vendos të trajtojë çështje me një tematike të tillë, të kërkojë e gjejë fakte të reja. Veç mjediseve, mediat elektronike dhe të shkruara , shtëpitë botuese, që nga numri, lloji, niveli, kohështrirja e programeve,numri i faqeve etj, etj, janë “të pasura” në këtë drejtim.

Kur lexojmë dhe dëgjojmë

Po u referohemi mediave dhe shtëpive botuese pasi janë mjete të komunikimit masiv dhe të drejpërdrejta, ku pasqyrohet ashtu siç është realisht formimi dhe niveli gjuhësor së pari i çdo botuesi, drejtori, kryeredaktori, redaktori, gazetari dhe së dyti i të ftuarve, të intervistuarve, politikanëve, shtetarëve, specialistëve të çdo fushe e deri te qytetarët apo banorët më të thjeshtë të zonave rurale, pa asnjë lloj diferencimi, të cilët përzgjidhen për të qënë të pranishëm brenda kornizave të emisioneve televizive e radiofonike apo në faqet e gazetave e revistave. Vetë forca e medias është e tillë që të imponon tërheqje vëmendjeje dhe pëqendrimin për gjithçka që parakalon në ekran edhe në fraksion të sekondit, apo lexon në radhët e një kryeartikulli dhe artikulli kur shfleton një gazetë a revistë. Sytë dhe veshët e secilit duket sikur luajnë rolin e pajisjeve të një “skaneri gjuhësor” që s’u shpëton asgjë, ndërkohë që shkeljet gjuhësore mund të kalohen normalisht në një bisedë familjare, shoqërore, tavoline, takim të rastësishëm , shërbim në supermarket etj.

Pse nuk jemi folës të mirë ?

Po pse nuk bëhemi dot “folës të mirë” ne përdoruesit e gjuhës ? Arsyet ? ! Janë të shumta e të natyrave të ndryshme, është folur e shkruar për to dhe synimi i këtij shkrimi është të përpiqemi ta flasim dhe shkruajmë gjuhën ashtu siç e mësojmë. Shkeljet gjuhësore apo deformimet e shtrëmbërimet në disa raste janë krejt të papranueshme. Kur një politikan ngatërron gjinitë e emrave, apo të përemrave vetorë të vetës së tretë, nuk përshtat mbiemrin në gjini numër dhe rase me emrin, një shtetar bën lëmsh trajtat e shkurtra apo të shkurtra të bashkuara, një zyrtar i ndërton fjalitë me rend jo të drejtë, një gazetar nuk di t’i vendosë foljet në kohët dhe mënyrat e tyre, ngatërron vendosjen e emrit në fjali sipas rasave, trajtën e shquar me të pashquarën, nuk përputh shenjën më shënjuesin pra formën me përmbajtjen e fjalës, del nga tematika, bën pyetje si komente , në gazeta intervistat duken si përshkrime, futen fonema që nuk i ka alfabeti i gjuhës shqipe, hiqen të tjera që nuk duhet të hiqen, në shkresat zyrtare datat nuk shkruhen si duhet të ndara nga muaji dhe viti me pikë, ka përzierje të shkronjave të shtypit me ato të dorës, nuk përdoren kur duhen shkronjat e mëdha dhe shënjat e pikësimit në fillim, në mes apo në fund të fjalisë, zëvendësohen fjalët shqipe me fjalë të huaja të panevojshme… reagimi vjen natyrshëm.

Sigurisht,mund të bëhemi

Sërish , përse të ndodhin kaq shumë shkelje gjatë përdorimit të gjuhës shqipe, gjithnjë referuar asaj se si ajo mësohet në shkollë, dhe , a mundet ne të arrijmë nivelin e një folësi të mirë ? Duke analizuar të gjithë faktorët, në kontekstin e jetës së njeriut, familjarë, shoqërorë, socialë, intektualë etj, peshën kryesore e mban ai arsimor. Më konkretisht, të gjithë kryejmë arsimin e detyruar të ulët e nëntëvjeçar, pjesa më e madhe edhe arsimin e mesëm e të lartë, e pas përfundimit të çdo viti shkollor, në dokumentet përkatëse nuk mungojnë edhe vlerësimet e niveleve sipërore. Mësimi i gjuhës shqipe me rubrikat e të folurit, të dëgjuarit, të lexuarit e të shkruarit fillon qysh në klasën e parë e nuk ndërpritet deri në klasën e dymbëdhjetë apo të trembëdhjetë të shkollës së mesme, me ngarkesë javore pesë, katër, tre e dy orëshe, sipas cikleve përkatës. Gjatë kësaj shtirjeje në programet mësimorë trajtohen të gjitha dukuritë gjuhësore dhe rregullat që duhet të zbatohen gjatë përdorimit të fjalëve e fjalive, njësive më të vogla e më të mëdha se to, për t’u bërë folës e shkrues të mirë. Në orët mësimore trajtohen fonemat, morfemat, fjalët, togfjalëshat, fjalitë, paragrafet, tekstet, kuptimet e fjalëve, funksionet e tyre, fjalëformimi, klasat e fjalëve, kategoritë gramatikore të tyre etj, etj. Brenda një viti shkollor me javë të plota mësimore, e më tej në dymbëdhjetë vite, nuk ngelet asgjë pa thënë, pa u shkruar e pa u analizuar. Sigurisht jo gjithçka që mësohet në shkollë sistemohet në mënyrë të plotë në vetdijen e secilit, megjithatë konceptet bazë vështirë se fshihen nga kujtesa përfundimisht. Po atëherë, të përpiqemi të mendojmë se duhet të flasim ashtu siç mësojmë në shkollë, të mbajmë mend sa më shumë rregulla nga ato të mësuara gjatë viteve të shkollimit, të bëjmë autokontrolle të ligjërimeve tona, të reflektojmë ndaj shkeljeve tona gjuhësore, të dallojmë tek të tjerët shtrëmbërimet gjuhësore, të vlerësojmë mjedisin ku ndodhemi, pozicionin nga flasim, nivelin e dëgjuesve dhe të bashkëbiseduesve etj, etj. Të përpiqemi të mbajmë mend që në strategjinë e të folurit veç cilësive të një folësi të mirë, të kemi parasysh se të folurit është një akt thelbësor i veprimtarisë së përditshme të çdo njëriu. Të dish të flasësh është një aftësi e rëndësishme, por edhe e vështirë për ta zotëruar. Njerëzit mësojnë që të vegjël të flasin, por të dish të flasësh si duhet është krejt tjetër gjë. Të dish të flasësh do të thotë të jesh folës i mirë. Kjo është e rëndësishme në të gjitha situatat ligjërimore të folësve , por rëndësi të veçantë merr në situatat zyrtare dhe kur flitet para një publiku me nivel, që vëmendshëm do të kuptojë atë që thuhet e gjykon mënyrën e të folurit. Ndërkohë që në strategjitë e të shkruarit të mos harrojmë se të dish të shkruash është një aftësi shumë e rëndësishme për jetën e përditshme, si në shkollë edhe në çdo mjedis tjetër familjar, zyrtar, pune, shoqëror , social etj. Por për të qenë një shkrues i mirë do të thotë të dish të shkruash një tekst të vërtetë, të saktë, të rregullt e koherent që është me të njëjtën linjë me situatën komunikuese.

Çfarë mësojmë në shkollë ?

Më poshtë , për të mos lodhur kontigjentin e lexuesve që s’tregojnë asnjë lloj interesi për gjuhën pasi, ose janë folës “shumë, shumë të mirë”, ose janë antonim jo i plotë i tyre, po sjellim fare pak shëmbuj nga më tipikët , kur rëndom në të folur dhe në të shkruar përballemi me shkelje të rregullave të mësuara në shkollë. Theksojmë edhe një herë , synimi i këtij shkrimi është ndihmesa qoftë edhe minimale për të pare të folurin dhe të shkruarin në raport me çka mësohet në programet mësimorë, për të reflektuar sado pak. Kujtojmë se, krahas njohurive për gjuhën në të gjitha klasat, në klasën e nëntë, në pjesën e dytë të “Gjuha shqipe” , ku jepen njohuri nga “Morfologjia” në rubrikën “Njohuri gjuhësore” (faqet 180-182) shtjellohet tema mëismore “Përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra” . Në hyrje të kësaj teme , në krye të faqes, të futura në korniza , jepen pesë objektivat dhe pesë qëllimet e kësaj teme. Midis të tjerave, madje të parat janë : Të mësojmë: – Përdorimin e drejtë në rasë, numër dhe vetë të përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra e të bashkuara- që të arrijmë : Të përdorim në rasën, numrin dhe vetën e duhur përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra e të bashkuara. Pas rikujtimit se çfarë tregon përemri vetor i secilës vetë, në cilat rasa dalin trajtat e shkurtra dhe si formohen trajtat e shkurtra të bashkuara, ilustrimit me dy fragmente teksti, për të dalluar përdorimet e sakta dhe jo të sakta të përdorimit të trajtave të shkurtra në gjuhën e folur dhe të shkruar, jepen shëmbuj për gabimet që bëhen në përdorimin e përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra në rasë, numër dhe vetë. Gabime në rasë: Shpesh në vend të trajtave të rasës emërore ose kallzore ne, ju përdoren trajtat e rasës dhanore neve, juve. E gabuar – Mendoj që neve duhet ta hedhim hapin e parë. (rasa dhanore). E saktë – Mendoj që ne duhet ta hedhim hapin e parë. ( rasa emërore). Gabime në numër : Shpesh hasen përdorime të gabuara të trajtës së shkurtër të rasës dhanore të vetë së tretë njëjës (atyre ) i në vend të shumësit (atyre) u. Kur kundrinori i zhdrejtë është një emër ose përemër në numrin shumës , edhe trajta e shkurtër duhet në shumës , pra u dhe jo i. E gabuar – Këto nuk i përgjigjen fjalëve që kam thënë unë. E saktë – Këto nuk u përgjigjen fjalëve që kam thënë unë. Gabime në vetë : Gabohet dhe në përdorimin e trajtës së shkurtër të vetës së tretë shumës (atyre u) në vend të vetës së dytë shumës (juve ju ose ju ju ) si dhe e kundërta . E gabuar – Juve u kam folur herë pas here, por nuk keni zënë mend. E saktë – Juve ju kam folur herë pas here , por nuk keni zënë mend. Ndërsa në “Kulturë gjuhe” (faqja 283), shkruhet : “ Të mësojmë : Ç’janë ligjërimet dhe stilet e gjuhës standard – që të arrijmë – Të dallojmë e të përdorim drejt në të folur e në të shkruar ligjërimet dhe stilet e shqipes standard”. Në këtë temë mësimi , sërish si në klasat e mëparshme, rikujtohet se gjuha shqipe e folur ka tre ligjërime dhe e shkruar ka katër stile: ligjërimin e shkujdesur, ligjërimin bisedor, ligjërimin libror dhe stilin e veprimtarisë shkencore e teknike, stilin e veprimtarisë shtetërore e administrative, stilin e veprimtarisë shoqëore e politike, stilin e veprimtarisë letrare dhe artistike. Për secilin rast jepen veçoritë dhe ilustrimet me shëmbujt përkatës. Nga klasa e tetë mjafton të përmendim te “Emrat” (faqja 159) përdorim e gabuar të trajtave të pashquara e të shquara , “Numërorët” ( faqja 171), tek të cilët vetëm numërori tre del në trajtën e gjinisë femërore tri shoqe dhe në trajtën e gjinisë mashkullore tre shokë. Në faqen 187 lexohet se ka disa mënyra për shkrimin e datës : muaji shënohet me fjalë, muaji shënohet me shifra arabe dhe ndahet nga data dhe viti me pikë, muaji shënohet me shifra romake dhe ndahet nga data dhe viti me pikë. Por po këtu te “Mbani mend” shkruhet : “ Nuk këshillohet ndarja e datës nga muaji dhe viti me vijë të pjerrët”. Nga klasa e shtatë brenda këtij shkrimi ia vlen të sjellim në kujtesë mësimin e faqes 194, ku ndër të tjera citojmë : “Përemrat vetorë të vetës së parë dhe të dytë nuk kanë trajta të vaçant për gjininë , pra ata përdoren si për gjininë mashkullore edhe për gjininë femërore. Përemri vetor i vetës së tretë ka trajta të veçanta për gjininë mashkullore dhe për gjininë femërore(ai/ajo, ata/ato)”. Gjykojmë se shëmbujt e mësipërm janë të mjaftueshëm për arritjen e qëllimit të këtij shkrimi. Pra me qenë se të gjithë arsimohemi , i kemi mundësitë për t’u bërë “folës të mirë” të gjuhës shqipe, ashtu siç e mësojmë në shkollë.