Nga Uka GJONBALAJ/

Në Mal të Zi egzistojnë dy kisha-Ortodokse:Ajo autoqefale -Malaziase, që u krijua më 1993, para shkëputjes, edhe me pavarësinë e Malit të Zi nga Serbia më 2006 e udhëhequr nga Metropoliti Mihajlo i paraquajturi ;”Mirash Dediq” dhe u njoh si bashkësi fetare nga Qeveria e Malit të Zi në vitin 1999 , por mbetet e panjohur kanonikisht nga kishat e tjera ortodokse.

Është dhe kisha ortodokse Serbe e udhëhequr nga Metropoliti Antillofije,që  mbanë kishat ortodokse në Mal të Zi nën patronatin e saj dhe janë të pakta ato që administrohen nga kisha autoqefale Malaziase.

Sic shihet, ka një farë ngjashmerie me kishën ortodokse Shqiptare në krye të së cilës gjendet Anastas Janullatosi, i sjellur nga Greqia nën pretekstin se nuk kishte pas të 90-tave priftërinj shqiptarë me gradë që ta udhëhiqte kishën ortodokse Shqiptare.

Sic e dimë, në Elbasan ndodhet edhe kisha autoqefale Shqiptare e udhëhequr nga At Nikollë Marku, e përkrahur kryesisht nga diaspora shqiptare.Pra kisha ortodokse Shqiptare lufton që të shkëputet nga ajo Greke dhe ajo Malaziase lufton që të shkëputet nga kisha Serbe.

           Derisa kisha ortodokse Autoqefale Shqiptare nuk gëzon asnjë përkrahje nga Qeveria dhe shteti Shqiptar unë mendoj se qarqet greke presin që Janullatollasi të vdesë në krye të saj dhe pastaj varri i tij të martirizohet si i shenjtë, të kthehet në vend pelegrinazhi fetar, duke i dhënë shkak kishës Ortodokse Greke për pretendime të mëtutjeshme.

Përkundër kësaj, kisha ortodokse Malaziase përkrahet nga qeveria dhe shteti Malazias, i cili dëboi në dhjetor të 2018, jo pak por 30 murgjë dhe priftërinj të kishës ortodokse Serbe së bashku me familjet e tyre, duke arsyetuar që sipas ligjeve të Ministrisë së Brendshme nuk i plotësojnë kushtet për t’i ktyer shërbimet fetare në Mal të Zi.

E  tëra kjo  shkoi edhe në gjykatën Administrative të Malit të zi e cila shumicën e rasteve i refuzoi dhe ca të tjera janë ende nën procedurë.

Historianët shqiptarë e spjegojnë dukurinë e konvertimit të kishave Katolike Shqiptare në ato Ortodokse gjatë shekujve me ardhjen e Osmanllinjëve dhe kalimin e popullatës nga besimi kristian në islam.

Kjo dukuri pretendohet edhe në shumë kisha Shqiptare në Kosovë duke u nisur nga Manastiri i Decanit, kisha e Pejës, e shumë kisha të tjera ortodokse Serbe, që u ngritën në themelet e kishave katolike Shqiptare.

Rasti më i freskët është ai me kishat e Shasit, ku në një nga shumë kisha që thuhet se ishin në Shas, kisha e Shën Gjonit ndërpreu meshën në kohën e mbretërisë Jugosllave më 1927.Kjo ndërprerje zgjati gjer në 2013 kur dy meshtarët: Don G Grabanica dhe  Don S Filipaj mbajtën meshën në kishën e Shasit dhe në vazhdimësi bëhet  ky rit.

Rasti tjetër ishte në Rumi, në Malësinë Shqiptare,ku kisha ortodokse Serbe me ndihmën e ushtrisë Serbe në fund të viteve 80′ vendosi një kryq që shihej me kilometra të tëra larg dhe në fund të 2018 betonizoi kishën ortodokse serbe, edhe përkundër reagimit të faktorit shqiptar , organet e Ministrisë së Brendshme e arsyetuan kinse me lejet e pronës, kinse të lëshuara që në kohën e princit Nikolla.Në fakt thuhet se shqiptarët janë duke ndërtuar xhami në Malin e Rumisë!

Dhe së fundi të kthehemi te kisha Ortodokse Serbe në fshatin Martinaj.

Plava dhe Gucia  me dekada të tëra ishin nën protektoratin e Vezirit të Shkodrës, natyrisht që aty ka xhami që nga kohërat e vjetra, popullata ishte shumicë e besimit islam ashtu që kisha ortokse serbe thuajse s’kishte fare.

Pas shkëputjes me dhunë të Plavë -Gucisë, që fillojë më 1879, luftën legjendare të Nokshiqit ë gjer me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912 dhe vazhdoi me masakrat e 1913-1914-ës gjer te ajo e fundit 1917/18 me krijimin e mbretërisë Serbo Kroato Slovene,

Gjersa gjatë Luftës parë Botrorë, mbrëtëria e  Mali i Zi ishte e preokupuar në konvertimin me dhunë të Shqipatarëve të trevës së Plavë- Gucisë , Pejës me rrethinë në besimin ortodoks, qe në shumicën e rasteve u bën edhe masakra sic qe ajo e Previsë (më18 tetor 1912- 9 mars 1913) që në të dy rastet u masakruan mbi 1300 shqiptarë dhe të ashtuquajtur boshnjakë , menjëherë pas largimit të ushtrisë Turke nga Gucia në Tetor të 1912.

Natyrisht se me krijimin e mbretërisë Jugosllave gjërat ndryshojnë dhe shumica e emigrantëve nga Plavë-Gucia u kthyen në trojet e tyre të djegura dhe të uzurpuara nga kolonistë serb e malzaias, shumica e të cilëve u tërhoqën vetë duke e ditur se ishin në toka të uzurpuara.

Në këtë kohë Kisha Ortodokse Serbe filloi që kishat e braktisura katolike shqiptare t’i uzurpojë dhe t’i konvertojë në kisha ortodokse.

Në Vuthaj asnjëherë nuk u ndërtua kishë edhe pse në këtë kohë i raportohej princ Nikollës( Dr Isa Bica-Masakra e Previsë, gusht 2013; Plavë) se në Vuthaj po ndërtoheshin dy kisha .Vuthajt ishin ne kufirin shqiptar dhe ishte vështirë të ndërtohej kishë.

Dhe qëllimet e tyre vazhduan gjer më 1933 , kur filluan ndërtimin e kishës në pronën e një Martinasit të ikur në Shqipëria;-Omer Cuka Prelvukaj, që ishte vendosur në kohën e mbretit Zog i Parë, si shumë emigrantë të tjerë nga kjo krahinë në Gurëz për t’mos tu kthyer më në vendlindjen e vet.

Ndërtimi i Kishës zgjati për 3 vite dhe shumë shqiptarë u detyruan të ndihmonin në ndërtim dhe pas hapjes më 1936, në mungesë të besimtarve sllavë, i detyronin edhe fëmijët shqiptarë të merrin pjesë gjatë liturgjive të tyre.

Kishës i erdhi fundi kur ushtria e Mbrëtërisë Jugosllave ishte në ikje nga Gjermanët dhe Plavë Gucia si gjithë tokat e tjera Shqiptare jashtë kufijve të Shqipërisë së 1912(Përjashtim bën vetëm krahina e Chamërisë) bashkohen  me shtetin amë shqiptar nën okupimin Italian.

Thuhet se me gurët e kishës u ndërtue shkolla Fillore e Martinajve, dhe kisha nuk është ndërtuar më prej asaj kohe.

Gjatë kohës së Komunizmit religjionet ishin të pa dëshiruara nga ideoligja Socialiste e vendeve të Lindjes, edhe pse ish Jugosllavia ishte më tolerante nga te tjerat, objektet e kultit egzistonin  por ata që ishin anëtarë të PK nuk lejoheshin të ushtronin religjionin.Pas viteve të 90-ta ,përfaqësuesit e kishës ortodokse serbe nga Veriu i Malit të Zi , vijnë cdo vit për të mbajtur liturgji në themelet e kishës duke i provokuar banorët shqiptarë dhe ca duke përfunduar edhe në gjyqe për kinse pengimit të kryerjes së ceremonive fetare apo pengimin në tentativë për rindërtimin e kishës ortodokse.

Këtë vit ata sërish tentuan më 30 Prill që të fillonin me ndërtimin e kishës,por hasën në kundërshtim me organet komunale që ua refuzuan kërkesën.

Toka ku pretendojnë të ndërtojnë kishën është e regjistruar si pronë e kishës qysh nga viti 1999, gjoja si ” trashegimi ”, cka e nënkupton se  gjithcka është jashtëligjore.

Një logjikë e thjeshtë kundërshton se si ka mundësi kisha Serbe të jetë ”trashëgimtare” e pronës së vllazërisë Prelvukaj?

Duke bërë këtë analizë lindin shumë  pyetje:

E para- Për cfarë i duhet kishës serbe një kishë në fshat ku  nuk jeton asnjë kolonist nga shekulli i kaluar? Natyrisht pas kësaj këmbëngulje qëndrojnë planet gllabruese të kishës dhe shtetit serb, që në shekuj kanë pushtuar dhe synojnë të pushtojnë tokat fqinjve.

E dyta -a munden Martinajt, që po zbehen cdo ditë nga ikja e rinisë dhe vdekjet e të moshuarve, ti përballojnë këto provokime të pandalura të kishës ortodokse serbe?

Dhe së treti- qeveritë tona shqiptare, a mund të bëjnë më tepër në nivele të qeverive që ti parandalojnë këto synime shoveniste të kishës ortodokse Serbe?

Unë besoj se organet komunale të Gucisë nuk do t’i përballojnë ankesat dhe sulmet e kishës Serbe në gjyqet malaziase që me siguri do të jenë në favor të kishës Serbe.

Shfaq opinionin tim se Martinajt duhet të fillojnë që të ndërtojnë një objekt të tyre, në vend të kishës, pasi që janë trashëgimtarë të pronës dhe sic ndodhi në Shas në korrik të 2018 të gjithë Shqiptarët e krahinës së Plavë Gucisë , të dy besimeve dhe tu bëhet thirrje edhe qytetarëve të ashtuquajtur “‘boshnjakë”, që të gjithë së bashku ti kundërvihen të bashkuar kishës Serbe.

Po ashtu do t’i kërkoja mërgatës në SHBA dhe Europë të cilët kanë emigruar nga kjo krahinë, ta ndihmojnë komunën e Gucisë financiarisht, në mënyrë që të dalin fitues në përballjen me legjislacionin dhe institucionet malaziase. 

Uke Gjonbalaj

Staten Island, Ny

Maj 2019