Elida Buçpapaj :Viktimat vijojnë të mbeten të persekutuara nga genocidi i kujtesës

December 15, 2015 by dgreca

Nga Valeria Dedaj/

Vajza e poetit, Vehbi Skënderi, tregon për kalvarin e vuajtjeve që ka kaluar i ati./

Si poete dhe publiciste, por edhe si një njeri që i ka përjetuar persekutimet komuniste, Elida Buçpapaj, hapjen e dosjeve e shikon domosdoshmëri për viktimat.

Shkrimi i një fejtoni do t’i ndryshonte jetën plotësisht. Aty do të niste zanafilla e vuajtjeve të tij dhe të familjes. Bëhet fjalë për poetin Vehbi Skënderi (1929-2011). Vehbi Skënderi shkruan fejtonin “Klubi i të qetëve” dhe një pamflet për të cilin kishte bashkëpunuar me një grup të shquar intelektualësh, që e dërgoi për botim te “Zëri i Popullit”. Në të kritikonte rëndë institucionet e Akademisë së Shkencave. Por pamfleti nuk botohet, edhe i dorëzohet Byrosë Politike. Në Komitetin Qendror e akuzonin ai nacionalist. Pasi i shpëton burgut, e dërgojnë për riedukim, si punëtor në Hidrocentralin e Vaut të Dejës. Por ky ishte vetëm fillimi i vuajtjeve të tij, ata do të vazhdonin ta endnin nga një vend në tjetrin, deri në repartin e plehrave në Kombinatin Poligrafik. Vajza e tij, Elida Buçpapaj, poete edhe publiciste prezanton për lexuesin vuajtjet që i ka shkaktuar familjes së saj sistemi komunist. Ajo ndalet edhe te domosdoshmëria e hapjeve të dosjeve në vendin tonë.

E nisim nga fëmijëria. Vitet kur poeti, Vehbi Skënderi, babai juaj ju tregonte përralla dhe plotësonte çdo dëshirë tënden. Si i kujton sot ato vite?

Elida Buçpapaj:Fëmijëria ime ishte efemer, si një ëndërr, që zgjat sa zgjasin ëndërrat. Më kujtohet kopshti 31 tek ish-Blloku, ku babi vinte e më merrte e më mbante në krahë. Nganjëherë më çonte tek gjyshja që e kishte shtëpinë ngjitur me Hotel Internacional, pas ish-Lidhjes së Shkrimtarëve, tek rruga e Kavajës. Ishte një rrugë që netëve të dimrit mbante erë tym, kështu e kam të fiksuar. Babi më adhuronte, më kishte kthyer në një objekt poetik. Në një poezi që më ka kushtuar (se më ka kushtuar poezi pa fund), unë yjet i konsideroja fëmijë të hënës. Pastaj kujtoj shtëpinë. Kur më tregonte përralla. I krijonte këto përralla enkas për mua. Ishte një personazh miush, rebel që sfidonte mbretëreshën dhe aventuronte. Pastaj më deklamonte poezitë e Nolit, sepse deklamonte si një aktor i madh, merreni me mend që një fëmijë pa shkuar ende në kopsht të dëgjojë Rent or Marathonomak, apo Anës Lumenjve, pastaj më deklamonte poezitë e tij, duke më mbajtur në gjunjë përballë makinës së shkrimit, ose më lexonte libra. Nganjëherë më merrte tek Revista Ylli ku punonte, kujtoj gjithçka nëpër mjergull. Kur shkoja tek revista Ylli më kujton Ajtanga Lubonja që punonte me babin. Kur mbusha pesë vjeç, babi na solli në shtëpi kolegun e tij, fotografin e Revistës Ylli, Petrit Kumi që më bëri fotografi shumë të bukura. Megjithëse unë i kisha flokët e verdhë, i thosh mamit që të m’i krihte alla Xheki Kenedi me kordele. Revista Ylli asaj kohe kishte një vizion shumë modern, pasi aty punonin disa shkrimtarë e poetë, si Naum Prifti, Kin Dushi, kryeredaktor kishin Qamil Buxhelin. Lidhja e Shkrimtarëve ishte ku është sot Teatri Popullor, babi më merrte me vete nganjëherë edhe aty, i pëlqente të luante shah, megjithëse nuk krenohej se ishte një lojtar i madh. Por gjithçka mbaroi pa nisur mirë dhe u zhduk sa hap e mbyll sytë.

Fill pas botimit të fejtonit “Klubi i të qetëve ose Klubi i të lumturve” për Klubin e Lidhjes se Shkrimtarëve dhe të Artistëve, në vitin 1967, jeta juaj do të ndryshonte plotësisht. Shqetësimet e babait, ishin edhe pjesë e juaja… Çfarë kujton nga ajo periudhë?

Elida Buçpapaj:Tek fejtoni “Klubi i të qetëve” nis zanafilla e vuajtjeve tona. Unë vetë nuk e kam lexuar kurrë këtë fejton, sepse, si ju thashë, kam qenë shumë e vogël dhe ia kanë zhdukur. Kanë ardhur në shtëpi dhe ia kanë marrë kopjet që kishte. Atëherë nuk kishte komputer si sot. Mund të jetë ndofta në Arkivin e Shtetit. Por kalvari i tim eti nisi kur, në të njëjtin vit me “Klubin e të qetëve”, ai duke bashkëpunuar me një grup të shquar intelektualësh si Profesor Selman Riza, Profesor Ligor Mile, Profesor Dhimitër Pilika, Kolonel Dilaver Radeshi, historiani i mirënjohur Zija Shkodra, majori Bektash Bedo etj shkroi një tjetër pamflet që e dorëzon për botim në Zërin e Popullit. Aty kritikoheshin rëndë disa institucione të Akademisë së Shkencave. Sipas një biografie të shkruar nga vetë babi, në këtë pamflet kritikohej Instituti i Historisë, që në vend se të merrej me figura e epoka madhore të historisë kombëtare, merrej vetëm me Haxhi Qamilin, duke mos bërë asnjë monografi për Pirron e Epirit, Teutën e Ilirisë, Skënderbeun, Ali Pashë Tepelenën, Hasan Prishtinën, Ismail Qemalin e Fan Nolin, duke mos bërë asnjë studim për Lashtësinë, Mesjetën, Rilindjen Kombëtare, duke mos bërë asnjë studim për Kosovën. Kritikohej edhe Instituti i Gjuhësisë që në atë kohë nuk kishte përgatitur ende Fjalorin e Gjuhës Shqipe. Këto dy institucione që mbuloheshin direkt nga krimineli Manush Myftiu krijonin bazën ideologjike të sistemit. Pamfleti nuk botohet. Zëri i Popullit që asaj kohe drejtohej nga Todi Lubonja ia dorëzon dorëshkrimin sekretarit të parë të Tiranës dhe me të merret Byroja Politike, duke e cilësuar veprimtari armiqësore grupazhi e njëjtë me Konferencën e Partisë së Tiranës. Babi më tregonte se në Komitetin Qendror, gjatë seancash të terrorit të gjyqit politik, e akuzonin për veprimtari antiparti sepse, sipas tyre, sulmonte institucionet e superstrukturës së shtetit, e akuzonin edhe si nacionalist, meqë u deklarua se Kosovën e shihte si pjesë të Shqipërisë. Gjyqi ishte kaq i tmerrshëm sa njëri prej pjesëtarëve, i ndjeri Bektash Bedo, vrau veten.

Unë s’kisha vajtur ende në shkollë, por e përjetoja tmerrin e vonesave të babit që kthehej në mesnatë, i shkatërruar nga marrja në pyetje. E kujtoj edhe se si qante babi kur vrau veten Bektash Bedo. Kur i shpëtoi burgut dhe e dërguan për riedukim si punëtor në Hidrocentralin e Vaut të Dejës, kjo njerëzve të shtëpisë iu duk si shpëtim. Me kujtohet se asaj nate kur u mor vendimi nga Komiteti Qendror, unë nuk e kisha konceptin e kohës, dhe m’u duk mesi i natës kur nusja e xhaxhait të vogël më mori e bashkë shkuam tek një ëmbëltore që ishte aty ku sot është sheshi para Muzeumit për të blerë tullumba për gjithë familjen që na priste.

Dhe pikërisht këtu do të merrte fund edhe fëmijëria ime, pa shkuar ende në klasën e parë, kur babi u nis në Vaun e Dejës dhe mua do të më ndërpriteshin të gjitha, përrallat, recitimet, vetë fëmijëria.

Regjimi i heq të drejtën e botimit dhe e dërgon në kantieret e klasës punëtore… ç’mund të thoni sot pas kaq vitesh për këtë dënim të sistemit?

Elida Buçpapaj: Dënimi në Vaun e Dejës ishte njëri prej dënimeve, ose preludi i dënimeve që babit nuk ju ndanë kurrë deri sa vdiq këtu në Zvicër. Ambasada e Shqipërisë në Bernë bënte takime folklorizante deri në banalitet, por kurrë nuk ndërmori një aktivitet vlerësues për tim atë. Fakti që në krye të Ambasadës së Shqipërisë për 8 vjet qendroi një ish-censor i Komitetit Qendror që kishte mbetur i pakonvertuar dhe me mendësinë totalitariste, paçka se i emëruar nga PD, tregon se Shqipëria nuk e ka ende një sistem demokratik të mirëfilltë.

Pas një gjyqi politik, babin e dërguan si punëtor në hidrocentralin e Vaut të Dejës. Ia hoqën të drejtën e shkrimit e botimit. Punonte me tre turne, sondist. Fliste me ne në telefon dy herë në javë. Bashkë me mamin shkonim tek Posta Qendrore e Tiranës sepse nuk kishim telefon në shtëpi dhe komshinjtë bezdiseshin e nuk pranonin që një grua e re dhe një fëmijë të flisnin nga telefoni i shtëpisë së tyre me një të dënuar të Partisë.

Në kantier babi i kishte caktuar vetes një kuotë shpenzimesh, hante vetëm 67 lekë në ditë dhe të tjerat ia niste mamit për rritjen time. Ai nuk i kishte mbushur ende 40 vjeç kur shkoi në Vaun e Dejës. Por megjithë vuajtjet e tij dhe izolimi që përjetonim ne në Tiranë, babi i deshi ata njerëz me të cilët punonte dhe shumica e tyre, punëtorë të thjeshtë dhe inxhinierë ia kthyen respektin me respekt.Lidhja e Shkrimtarëve ishte e mbushur me hipokritë e matrapazë arrivistë që për rehatin e tyre ishin gati të ngrohnin duart në zjarrin e inkuizitorëve. Në kantier, e provokonin rëndom, por pas pesë vitesh punë si punëtor, i dhanë prej kantierit një karakteristikë shumë pozitive. Babi kujtonte gjithmonë miqësinë e bukur me piktorin Nexhmedin Zajmi që e forcoi në kantier.

Herë pas here vendimet kundër tij, ishin nga më të ndryshmet. Si arriti babai juaj që të duronte gjithfarë torturash… A fliste me ju?

Elida Buçpapaj:Ishte një regjim shumë mizor. Vetë izolimi ishte i tillë sa dukej se gjithë globi fillonte e mbaronte në hapësirën territoriale të Shqipërisë.. Unë tashmë shkoja në shkollë. Me çelësin në qafë. Babi më kishte edukuar botën e librit. Kur kthehesha në shtëpi lexoja libra pa fund. Ndofta kam qenë në klasën e parë apo të dytë kur kam lexuar Andromakën, tragjedinë e Euripidit dhe vuaja me fatin e të vesë të Hektorit me të cilën kishte rënë në dashuri Akil Pelidi. Po ashtu më magjepsnin Jetët Paralele të Plutarkut. Vetëm lexoja. Kur e mbaroi dënimin, babi rikthehet në Tiranë. Midis viteve 1971-1972. E lënë të punojë si korrektor, pastaj si redaktor në Shtëpinë Botuese Naim Frashëri në redaksinë e poezisë. Ne ishim të lumtur dhe ndërsa posa e kishim marrë pak veten dhe rifilluar jetën, “rehabilitimi” zgjati vetëm disa muaj dhe në marsin e 1974, babin e akuzojnë si pjesëtar të një qendre korrupsioni. Kjo është temë më vete, e pazbardhur.

Unë tashmë këtë fazë tmerri e kujtoj fare mirë sepse isha në tetëvjeçare. Kjo periudhë që zgjati një dekadë e sa ishte ferri i ferrit. Babin e heqin nga puna, ia heqin prapë të drejtën e botimit, ia djegin librat dhe ne si familje na internojnë në një fshat të tmerrshëm pas Dajtit. Kur shkuan për ta parë, mami e tmerruar vetëm qante. I shitëm të gjitha plaçkat e shtëpisë. Babi me ato para iu lut hallës që të më mbante për të vazhduar shkollën, por burri i hallës nuk pranoi se kishte frikë. Babi u sëmur, villte natë e ditë vrer e nuk qëndronte dot në këmbë. U bë kockë e lëkurë dhe u plak menjëherë.

Një ditë e thërrasin në lagje. Ishte një paradite vere dhe shkolla kishte mbaruar. Tek ne kishte ardhur xhaxhai i Durrësit, që punonte si oficer. Të më merrte mua për pushime. Po priste babin të kthehej. Menduam se mos e kishin thirrur që t’i jenin ndonjë punë qoftë edhe si punëtor krahu, se ishte pa punë. Por e kishin urdhëruar që ta linim shtëpinë brenda një kohe të shkurtër, ku edhe ia kishin komunikuar internimin në atë fshatin pas Dajtit. Ky ishte fundi sepse nga ai fshat zor se kthehej njeri aq i izoluar ishte. Kur babi i ra derës, unë po lexoja në dhomën e gjumit. Derën e hapi xhaxhai. Babi vrapoi tek ballkoni për t’u hedhur, shtëpia jonë ishte në katin e tretë, por xhaxhai nuk e la dhe kështu e shpëtoi. Unë nga zhurma dola nga dhoma e kur e pashë skenën, nisa të qaj me të madhe.

Kjo periudhë ka shumë për të treguar. Unë do të kujtoj sidomos armiqësinë e njerëzve që na lanë vetëm nga frika e regjimit. Shoqëria ishte bërë edhe më mizore si regjimi, kënaqej me dramat dhe tragjeditë njerëzore.

Një nga propozimet që iu bë më tepër se një herë ishte që ai të bëhej pjesë e Sigurimit të Shtetit, gjë që nuk e pranoi asnjëherë… Ku e gjente forcën për të kundërshtuar, ata më të lartët. Pasi rreziku që i kanosej medoemos që ishte edhe më i rëndë nga gjendja ku ishte?

Elida Buçpapaj: Po babi më ka treguar se i kanë propozuar disa herë që të bashkëpunojë me Sigurimin e Shtetit dhe nuk ka pranuar. Kjo edhe i ka kushtuar shumë në jetë, por ishte rruga që zgjodhi. Që kur unë kam nisur të mbaj mend, kujtoj tim atë që më flet gjithmonë për drejtësinë dhe të vërtetën, për fjalëmbajtjen dhe ndershmërinë. Nga babi trashëgoj edhe talentin, vokacionin për të shkruar. Kam nisur të botoj prej vitit 1991 dhe prandaj që në shkrimet e para kam kërkuar hapjen e Dosjeve të Sigurimit të Shtetit. Moshapja e tyre ka qenë fatkobi i këtij tranzicioni, sepse njerëzit e Sigurimit prej 25 vitesh janë pjesë e oligarkisë dhe kupolës shtetërore. Tranzicioni u komprometua fillimisht nga përfshirja në politikë dhe institucione e ish-Sigurimsave dhe pastaj nga korrupsioni. Pa integritet të zyrtarit të lartë publik, nuk ka shtet të së drejtës.

Nga ana tjetër ishit ju dhe nëna, çfarë kalonit gjashtë asaj periudhe, që doemos nga një familje e nderuar ju konsideronin, me “biografi të keqe”. Sa të vështirë e kishit gjendjen që ishte krijuar në familjen tuaj?

Elida Buçpapaj: Kam thënë edhe diku tjetër, që Spaçi jetohej edhe në mes të Tiranës, kur shoqëria të fuste në një karantinë virtuale si një njeri i molepsur dhe pastaj të gjuante me gurë fyerjesh. Mendoni një vajzë e re që e fyejnë me të gjitha mënyrat. Sepse shoqëria i izolonte ata që partia i dënonte, dhe kur dënohej njëri anëtar i familjes, dënohej e gjithë familja, përfshi ne fëmijët. Persekutimi ishte si një këmishë që e mbaje të veshur në trup. Kishim të bënim me një shoqëri persekutore. Kolegët e babit ishin zhdukuar nga faqja e dheut. Babin e priste vetëm Sterjo Spasse dhe Zisa Cikuli.

Është shumë e dhimbshme kur flasin për persekutim nga diktatura ata që kanë jetuar mes privilegjeve dhe persekutimin e kanë jetuar si fobi, sepse dinin që edhe brënda sistemit stalinist ekzistonte lufta e llojit.

Diktatura me shërbëtorët e saj ne na e kishte shfarosur sensin e perspektivës. Ishim pa të ardhme. Pastaj babin e dërgojnë të punojë në repartin e plehrave në Kombinatin Poligrafik. Unë mbarova gjimnazin dhe më çuan në Kombinatin Josif Pashko si punëtore në fabrikën e pllakave. Por megjithatë, unë gjithmonë kam thënë se në atë katrahurë ishim prapë me fat, sepse mbetëm të bashkuar të tre, që e donim deri në kockë njëri-tjetrin. Them kështu sepse kam parasysh se diktatura ka shkatërruar familje të tëra. Vetëm ndalimi i së drejtës së shkollimit për fëmijët e të dënuarve është krim i diktaturës.

Kur mori fund kjo torturë për ju? Çfarë ndodhi pas vdekjes së Enver Hoxhës në familjen tuaj?

Elida Buçpapaj:Kjo torturë nuk mori fund asnjëherë. As sot. Nuk ka ende rehabilitim të shtresës së persekutuar. Në vitin 1991, kur ishte rrëzuar Muri i Berlinit dhe ishin mbajtur zgjedhjet e 1991, unë pasi mbaruar fakultetin për letërsi me korrespondencë, pasi kisha mbrojtur anglishten dhe tema e diplomës ishte botuar në Revistën shkencore të Institutit Kultura Popullore, shkova me Skënderin t’i kërkoja Luan Omarit, në Akademinë e Shkencave, mundësinë për të punuar si punonjëse shkencore, pasi kisha përgatitjen e duhur dhe meqë erërat e ndryshimit frynin dukshëm, por kërkesa ime iu duk zotit Omari si padrejtësia më e madhe në botë.

Jeta jonë gjithësesi ndryshoi si për gjithë shqiptarët. Rashë në dashuri dhe u martova me një njeri të letrave, me Skënder Buçpapajn, një selfmademan i ndershëm dhe shumë i zoti. Na lindi djali i parë Prizreni që i dha kuptim gjithçkaje dhe na lumturoi gjithë familjen, duke nisur prej babit. Fitorja e 1992 i frymëzonte gjithë shqiptarët të shpresonin për ndryshim. Por ishte një liri e kontrolluar. Dhe ky kontroll vijon për çerek shekulli. Nga Vëllai i Madh.

Ndërkohë unë kisha nisur karierën time si gazetare.Jam e para reportere shqiptare femër që raportoja nga Tirana për Zërin e Amerikës në prag të zgjedhjeve të 22 marsit 1992. Shpresonim se po ndryshonim botën për mirë. Nuk e kishim mendjen tek hakmarrja, veç tek një sistem i ri, që të ishte diametralisht ndryshe nga tmerri gjysmë shekullor. Por ishte një iluzion. Shteti i së drejtës është vetëm ëndërr për shqiptarët edhe sot e kësaj dite të cilëve u vazhdon kalvari në një formë tjetër.

Elida, një nga diskutimet më të mprehta që është bërë këto kohë është hapja e dosjeve. Ju personalisht si mendoni, a jeni pro apo kundra hapjes së tyre? Bashkë me përgjigjen duhet edhe një argumentim i mendimit, pasi nëse je për pro, çfarë të mirash do të kishte për ata njerëz që i kanë vuajtur në kurriz ato dënime? Po për shoqërinë?

Elida Buçpapaj: Që në shkrimet e mia të para kam kërkuar që të hapen Dosjet. Pretendimi i hakmarrjes së viktimave është pretekst cinik, sepse të gjithë të persekutuarit i kanë njohur persekutorët e tyre dhe ne nuk dimë asnjë rast që persekutori të ketë patur ndonjë vuajtje nga ish-viktima. Hapja e Dosjeve duhet të shoqërohet me dënimin e krimeve të diktaturës, që ka kryer genocid ndaj popullit të vet.

Lexova një lajm dje se qeveria shqiptare ka një plan kërkimi për eshtrat e 6000 viktimave të komunizmit, ndërsa disa ditë më parë Ambasadorja e Be-së në Shqipëri, Romana Vlahutin, nënvizoi faktin se hapja e dosjeve duhet të ishte bërë më parë. Zonja Vlahutin vuri në spikamë se regjimi komunist vrau rreth 7 mijë kundërshtarë politikë, afro 6 mijë të tjerë janë zhdukur dhe nuk kanë varre, diktatura burgosi dhe internoi dhjetëra mijëra të tjerë dhe mijëra dosje të shërbimit sekret janë ende të mbyllura. Po pse shoqëria shqiptare duhet të presë një diplomate të huaj të evidentojë këto krime rrënqethëse. A ka ndërgjegje kjo shoqëri. Po institucionet e shtetit a ekzistojnë ?

Ne duhet t’i hapim Dosjet. Kjo është domosdoshmëri. Kryejmë një detyrim ndaj viktimave. Dhe do të jemi të fundit në Europë.

Brezat e ardhshëm nuk kanë pse të mbeten peng i hipotekave të ish-Sigurimsave dhe censorëve të historisë. Brezat lëvizin, ata fëmijë që lindën më 22 marsin e 1992, sot janë 23 vjeçarë, ndërsa ish-Sigurimsat vijojnë të bëjnë karierë në politikë, janë kasta oligarke, ashtu si Byroja Politike.

Shteti i së drejtës kërkon zyrtarë me integritet. Vetëm atëherë liria dhe demokracia bëhen reale. Shteti i së drejtës kërkon zgjedhje të lira e të ndershme e jo deputetë listash të zgjedhur nga dora e kryetarit të partisë. Kjo është kriptodiktaturë.

Shqiptarët më në fund duhet ta njohin historinë e kalvarit gjysmë shekullor. Mjaft më me zhurmuesa. Kryeministri Rama e krahasoi para disa ditësh ISIS me nazizmin, ok, por krahasimi i tij ishte gjysmak, sepse duhej ta krahasonte edhe me diktaturën komuniste. 23 gushtin e Europa e kujton si Ditën e Viktimave staliniste dhe naziste, ndërsa ne, edhe pas 25 vitesh, kemi ende dilema të pafalshme dhe viktimat vijojnë të mbeten të persekutuara tash nga genocidi ndaj kujtesës./

Dëshmitë, torturat ndaj femrave në burgjet dhe kampet komuniste

July 27, 2013 by dgreca

Kalvari i grave në burgjet e komunizmit” një botim me dëshmi nga rrëfimet e grave që vuajtën në burgjet dhe kampet komuniste/

Nga Valeria Dedaj/

-“Kalvari i grave në burgjet e komunizmit” e autores Fatbardha Saraçi (Mulletin), një botim që përfshin rrëfimin e grave që vuajtën në kampet dhe burgjet komuniste. Fatbardha Saraçi vendos kontributin e jetës së saj për 20 vite radhazi duke zbardhur dëshmi në rreth 600 faqe libër. Ngjarje të vërteta që i japin jetë mijëra vajzave dhe grave që mbajtën të fshehura vuajtjet në kampet e diktaturës. Saraçi sjell shifra konkrete rreth këtyre ngjarjeve. Në një intervistë për “Shekullin”, Fatbardha Saraçi tregon se me apo pa gjyq për motive politike janë pushkatuar 450 gra, janë burgosur 7367, janë internuar 20,000 familje, kanë vdekur në internim 7022 qytetarë, që nga fëmijë deri të moshuar. “Vetëm në qytetin e Shkodrës janë 4000 familje që nuk i kanë gjetur eshtrat e të pushkatarëve kjo domethënë se nënat e tyre nuk e kanë pasur mundësin të vendosnin një lule, në një varrë”, thotë Saraçi.

“Kalvari i grave në burgjet e komunizmit” një botim që përfshin tre vëllime me dëshmitë dhe rrëfimet e grave që vuajtën në burgjet dhe kampet komuniste. Më çfarë materialesh arkivore keni punuar për realizimin e këtij libri?

Libri ka lindur që nga fëmijëria ime. U rrita me të ndër vite, ashtu sikurse u rrita me dhimbjen në këtë luftë. Fillimisht shkruaja në zemrën time, në trurin dhe shpirtin tim, brenda vetes për çdo moment, ngjarje, dhimbje dhe vuajtje. Këtu e zuri zanafillën libri me ngjarje nga jeta e të presekutuarëve. Jeta jonë përjashtonte çdo logjikë njerëzore, ishte ferri Danteskë me rrathët e tij të tmerrshëm në realitetin komunist. Mbasi fituam të drejtën e fjalës dhe të shprehjes, arrita të shkruaj. Kam 20 vjet që punoj për të. Femrat e shtresës së të presekutuarëve politike kanë vuajtur shumë. Ato vuajtjen e morën me vete në përjetësi, por lanë pas dhimbjen e madhe dhe pa pakufi. Në libër tregoj jetët reale të nënave, grave, vajzave, fëmijëve dhe foshnjave që e përjetuan deri në palcë luftën e klasave, që unë e quaj racizmin komunist shqiptar “sui generis”, se është më i veçanti nga vendet e tjera të kampit socialist. Kur shteti s’mundi t’ia dilte me burrat u kap me familjet e tyre, me gratë dhe fëmijët. Shumë prej tyre i mbajtën në internim deri me rënien e regjimit komunist.

Në libër prezantohen fakte reale të ndërthurura nëpërmjet zhanrit letrar. Përse keni zgjedhur këtë trajtë rrëfimi?

Nëse do të shkruaja një roman të mirëfilltë mbi këtë temë, lexuesit nuk do të më besonin, mund të mendonin se i kam shtuar ngjarjet nga mendja ime. Librin e kam punuar që të jetë i kuptueshëm për brezin e ri, prandaj përdora histori reale të grave që kam njohur në fëmijërinë time. Kam përdorur dialogun si një mënyrë të tërthortë të të shkruarit, ku dhe e vërteta del nga goja e tyre, në vetën e parë. Në këtë mënyrë mendova se bëhet më i besueshëm duke e shoqëruar dhe me fotografi.

Cila ka qenë historia më e rëndë nga materialet që keni botuar?

Çdo ngjarje përbën një histori tronditëse me vete. Vajza të reja të torturuara nëpër hetuesi, ku përdorej dhunë fizike, elektroshok etj, gra që u janë dënuan apo u janë burgosur burrat, vëllezërit, djemtë (që u ndoqën me vite nëpër kampet e punës skllavërore). Për mua historia më e rëndë nga të gjitha ngjarjet që kam përfshirë në libër është një natë e fundit të gushtit1949 ku në kampin shfarosës të Tepelenës vdiqën 33 fëmijë, duke u ndarë nga jeta në mënyrën më të padrejtë. Të shumtët ishin mirditorë. Ç’kishin bërë ata fëmijë, ato foshnje që prisnin të pinin qumësht nga gjiri i nënës?! Ç’pati shteti komunist me ta që nuk i konsideronte shtetas shqiptarë? Por pjesa më e dhimbshme është zemra e atyre nënave që pranuan vdekjen e foshnjave.

A mund të flasim me shifra reale rreth ekzekutimeve, keqtrajtimit, apo dënimeve të llojeve të tjera që ka pësuar femra shqiptare gjatë periudhës së komunizmit ‘44-‘90?

Në një nga faqet e librit kam shkruar bilancin për egërsinë e krimit komunist. Për motive politike me apo pa gjyq janë pushkatuar 450 gra, burgosur 7367, internuar 20,000 familje dhe kanë vdekur në internim 7022 qytetarë, fëmijë e të moshuar. Vetëm në qytetin e Shkodrës 4000 familje nuk i kanë gjetur eshtrat e të pushkatarëve, nënat e tyre nuk e kanë pasur mundësin të vendosnin një lule ne varrë…Shifrat janë të paimagjinueshme për mënyrën sesi lufta e klasës u zhvillua në vendin tonë. Nëse ishte dënuar një nga familjarët, pasojat duhej t’i vuante gjithë fisi. Gratë u kujdesën për burrat e tyre nëpër burgje, duke i ndjekur nëpër kampet e punës, duke u dërguar ushqime dhe mjekime. Ato iu kushtuan vetëm familjes, rritën fëmijët dhe i edukuan, aq sa harruan se ishin të reja dhe të bukura. Kjo është gjëja më e bukur e këtyre nënave që kaluan sakrifica, por dhuruan shumë dashuri aq sa mbetën në zemrën tonë si heroina të pavdekshme.

Nga ishin dhe çfarë shtrese u përkisnin këto vajza dhe gra?

U dënuan femra të shkolluara që përfaqësonin opozitën. Si shembull për tu përmendur mbetet shkrimtarja Musine Kokolari, ajo ishte një ndër ato që ndihmonin rezistencën antikomuniste. Gjithashtu dënoheshin vajza që nuk pranonin idetë komuniste dhe ateizmin, dënoheshin mësuese, gjimnaziste për agjitacion dhe propagandë. Persekutimi ishte për të gjitha shtresat e shoqërisë, vetëm sepse nga partia në pushtet ishin cilësuar familje reaksionarësh. Së fundmi partia shtet dënoi dhe femra të kastës komuniste, familjarët e tyre u cilësuan revizionistë. Vajza që ishin rritur dhe në bllokun e udhëheqësve provuan internime, dënime, ndarje nga burrat dhe rritën foshnjet në internim.

Cilat kanë qenë arsyet pse një femër mund të dënohej asokohe?

Janë vrarë dhe dënuar femra që nuk iu nënshtruan sistemit të ri komunist, janë dënuar pa bërë krime, por vetëm për agjitacion dhe propagandë politike etj. Për shembull biologen Sebika Kasimati e kanë vrarë pa gjyq dhe e kanë varrosur në një gropë, së bashku me burrat në shkurtin e vitit 1951.

Përveçse hulumtuesja e kësaj teme, ju jeni dhe pjesë e “kalvarit të përgjakshëm” që kaloi mbi “shpin” familja juaj…Çfarë kujtoni nga ajo kohë?

Unë jam pjesë e kësaj shtrese, por librin se kam bërë vetëm për familjen time. Familja ime, Mulleti u etiketua shumë rëndë dhe kjo e ndoqi gjatë gjithë sistemit komunist. Libri përshkruan të gjitha kampet e internimit, në veçanti kampin e Tepelenës. Në vitin 1992 djali i xhaxhait Reshit Mulleti u kthye nga internimi. Ajo “Zonja Hajrie” që në Shqipëri gajaseshin së qeshuri me të, përjetoi vuajtje pafund në internim, por qëndroi një grua besnike e ndershme, punëtore, e papërkulur dhe në veçanti një nënë e mrekullueshme për djalin e saj të vetëm. Dhimbje të madhe kam përjetuar kur shkova në Savër të Lushnjes, kur ajo ishte e sëmur. E gjeta në një dhomë të vogël me llamarina, dërrasa e kashtë, vuante në mes të llucës së Myzeqesë. I kishte mbetur në kujtesë shtëpia e babait të saj, plot dritë dhe me shumë lule apo dhe jorganët e bardhë të atllasit. Me imagjinatë ishte në Tiranën e saj, mbante mend adresën e shtëpisë në Vjenë, (domethënë atje ku kishte martesën e saj) etj. Por tashmë çdo gjë ishte fashitur, ajo në vitin 1980 u nda nga jeta në moshën 70 vjeçe, në një kasolle. Kjo komedi tek ne në Shqipëri ka fituar çmimin “Nobel”, e quajnë vepër arti dhe është shpërndarë në kaseta në të gjithë rruzullin tokësor, e kanë marrë me vete emigrantët që të qeshin, por djali i xhaxhit që fëmijë, deri sa vdiq u “sha” prej saj, me emër real. Sistemi komunist u hakmor me një fëmijë, i “dhunoi” të drejtat e tij. Këto janë vepra të realizmit socialist që janë trumbetuar. Ndërsa familja ime nuk u lejua të jetojë në shtëpinë tonë në Tiranë, të cilën e kishte ndërtuar babai. Na u grabit çdo gjë, mbetëm pa një të ardhme jetike, na dërguan në Kavajë ku provuam vetëm baraka, kasolle dhe ahure. Kemi provuar luftën e klasës në të gjitha aspektet e jetës… u rritëm, u shkolluam, punuam dhe na dëbuan. Por ne u rrahëm me jetën, u forcuam dhe nuk u dorëzuam asnjëherë, na shoqëroi dashuria për njëri-tjetrin. Mirësia e familjes së mamasë nga Shkodra na dhuroi shumë dashuri dhe na dhe mundësi shkollimi. Më shumë më dhimbset jeta e babait, nënës dhe motrës Donikë që vdiq në maturë të vitit 1951.

Me botimin e këtyre librave a mendoni se keni arritur që të transmetoni tek brezi i ri fakte mbi një të vërtetë, që deri më sot as historianët nuk e kanë bërë?

Ky libër është me vërtetësi të pamohueshme, të pakundërshtueshme për të gjithë shqiptarët kudo nëpër botë. Është befasues për ata njerëz që se kanë provuar apo se kanë besuar se kanë ndodhur këto gjëra në Shqipërinë tonë. Ky libër është një pikë ujë nga gjithë ai oqean vuajtjesh, sepse nëpërmjet tij mund të njihesh me plagët e mëdha që u krijuan në diktaturë. Ky libër është kundra harresës, është mbijetesë, kujtesë, dëshmi dhe shkrimi i saj. Mbijetesa nuk është vetëm akt personal, por dhe detyrë mision për të dëshmuar. Është detyrë shoqërore fisnike, unë plotësova një detyrim kombëtar të domosdoshëm, sepse kujtesa është pavdekësi, por njëherazi dhe histori që të mos harrohen sesi u mohuan të drejtat dhe liritë e njeriut, sepse harresa ka fatkeqësinë e përsëritjes së të keqes, në forma të ndryshme. Është një libër shuplakë për ata që nuk na dhanë drejtësi. Jetët e tyre ishin tmerr dhe torturë që u kishte thurur shteti i tyre. Ishte heshtja e madhe ndaj së keqes, zëri i vuajtjes, i dhimbjes i shëmtimit, ishte periudha e tronditjes e vdekjes. Ishte brenga e madhe, sepse ishte burgosur fjala e zemrave. Egërsia e këtij dënimi kishte verbuar vetë drejtësinë dhe vdekjen. Se sa do të transmetohet tek brezi i ri, atë nuk e di!! Unë e kam botuar librin për kujtesë, por sa do të lexohet nuk e di!! Kjo i përket qytetarëve të mësojnë ose jo të vërtetën.

Çfarë mendoni se duhet bërë ende për këtë shtresë të shoqërisë? Mendoni se kjo periudhë ka nevojë dhe për forma të tjera që të demonstrojë faktet reale të kësaj periudhe? Për shembull sikurse është ndërtuar Muzeu i Krimeve të Komunizmit në Shkodër.

Pas 22 vitesh është shumë vonë të mendohet se ç’mund të bëhet për ata që vuajtën, shumë prej tyre e lanë këtë botë. Te ne nuk është dëshmuar krimi komunist, por është hedhur manteli i heshtjes dhe i harresës. Nuk është kërkuar falje nga ata që i kanë bërë këto krime, sepse ishin krime shtetërore që drejtoheshin nga kreu i aparatit të KPPSH, domethënë nga diktatori dhe shkonte tek të gjithë diktatorët që drejtonin shtetin, Shqipërinë time. Diktatura hoxhiste zgjati 46 vjet, ishte një holokaust i vërtetë. Efektet e këtij holokausti që zgjati prej pesë dekadash janë të paimagjinueshme. Kjo kohëzgjatje e bëri tek ne komunizmin shumë çnjerëzor. Unë thashë të vërtetën me anën e penës sime, domethënë në libër, por format e transmetimit të kësaj të vërtete janë të shumëllojshme me anë të filmit, muzikës, pikturës, skulpturës, etj. Në veçanti media është ajo që punon për të shëruar shoqërinë shqiptare, kurse muzeumet janë të domosdoshme kur për to punohen nga njerëz dhe njohës të mirë të kësaj shtrese. Mendoj se duhet të përfitojmë nga eksperienca gjermane, hungareze, çeke etj. Unë do doja që shumë piktorë dhe skulptorë të arrinin ta përjetësonin vuajtjen mbijetesën, shpresën që nuk vdes kurrë apo dhe lirinë kur heshtjes ndaj së keqes i thotë ndal.

Sipas jush cili ka qenë fati i gruas në diktaturë?

Në diktaturë femrat kanë studiuar, përparuar, emancipuar dhe kanë dhënë ndihmesën e tyre në shoqëri. Shoqëria jonë ka qenë e indokriminuar. Në çdo aspekt të jetës janë detyruar të përdorin luftën e klasës, se nuk mund të bëhej asgjë nëse nuk do t’i bëhej biografia çdo njeriu që do të punonte apo të studionte. Në përshkrimin biografikë futej dhe gjyshi kur donin të të fundosnin, kurse kur donin të lëshonin pe i mbyllnin sytë, por e përdornin për një kohë tjetër. Në diktaturë femrës i mohohej shkolla e lartë, vendi i punës zgjidhej me vështirësi në distanca të largëta dhe përveçse me pagesë minimale, shikohej dhe me sy të keq. Epitetet për to ishin nga më ofendueset, s’ishin të mirëpritura për të formuar familje, s’kishin të drejtën e lavdërimit, të shpërblimit, dënoheshin për një fjalë goje. Në rastet që u jepej mundësia për të punuar dhe për t’u shkolluar, sapo egërsohej lufta e klasës ato i largonin nga puna në mënyrën më të shëmtuar.

Po sot si e shikoni përdorimin e lirisë prej femrës shqiptare?

Liria?! Kur fillon liria? Liria fillon në një familje, me edukim, shkollë, studim etj. Por sa kjo liri çmohet dhe se si përdoret? Në rinin time e çmoja shumë lirinë, por nuk kishim të drejtën e fjalës së lirë, të shprehjes, besimit për miqësinë, shoqërinë, lirinë për të dashur etj. apo të kishe mundësinë për të gjetur shokun e jetës, të dëgjoje muzikën që pëlqeje, të lexoje libra që nuk lejoheshin etj. Të gjitha këto mundësi vajzat, sot i kanë. Por vajzat që të fitojnë lirinë duhet që të studiojnë, të përparojnë në ngritjen intelektuale duke vlerësuar më shumë mençurinë dhe jo të mbiçmojnë bukurinë se është shumë e përkohshme. Duke studiuar vajzat bëhen më të zonjat e vetes, duke punuar fitojnë pavarësinë e tyre ekonomike që u sjell pavarësinë dhe lirinë. Liria fitohet, nuk dhurohet. Kjo është madhështia e lirisë, shërbimi ndaj së vërtetës, të mos heshtësh ndaj së keqes dhe të kundërshtosh shtypjen.

Si nënë dhe si femër, cili është mesazhi juaj për gruan shqiptare?

Si nënë u uroj të gjitha nënave të punojnë pa u lodhur, me përkushtim që fëmijët e tyre të marrin edukimin e mirë, me norma të moralit njerëzor, t’i mbajnë sa më afër dhe t’u dhurojnë shumë dashuri, sepse vetëm me dashuri arrihet e mira. Nënave u uroj të shkollojnë fëmijët që të marrin drejtimin e duhur, të mos e ndiejnë veten vetëm dhe të shkojnë në rrugë të gabuar. Për të gjithë femrat uroj suksese në punë, në studime të arrijnë majat më të larta, të bëhen krijuese dhe të suksesshme se janë baza e familjes, e ardhmja e shoqërisë sonë, përparimi ynë.

Gjyzepina Androkio (Çoba,1925 )

Vajzë e familjes Çoba, motër e monsinjor Ernest Çobës. E martuar me italian, kishte dy djem. E futën në burg sepse shkoi në konsullatën italiane të merrte pensionin e burrit të saj (italian). E dënuan 18 vjet burg, me heqje lirie nga viti 1957 deri në vitin 1975. ia dënuan djalin e madh me 7 vjet burg, ndërsa djalin tjetër ia internuan. Mbas vitit 1991 u largua familjarisht për në Itali.

Sadije Kazazi

Vendosja e diktaturës në fund të vitit 1944 e gjeti në vejë, me katër fëmijë (tre vajza dhe një djalë). Për të dhe për të gjithë fisin Kazazi erdhën kohë të vështira, jo vetëm nga ana ekonomike (që iu grabit çdo gjë), por Kazyzët i kishin vu në shënjestër dhe komunistët i ndiqnin, sepse ato ishin atdhetarë…Ajo në shtëpinë e saj për afër dy vjet strehoi nipin e burrit të saj dhe bënte lidhjen e Saitit me të vëllain e Jup Kazazit. Ajo në shtëpinë e saj për afro dy vjet strehoi nipin e burrit të saj dhe bënte lidhjen e SAitit me të vëllain e tij Jup Kazazin. Agjentët e sigurimit arritën me e zbulue ku ndodhej, Sait Kazazi. Shtëpia u rrethua, e torturojnë nanë Sadijen, bashkë me vajzën e sa të madhe Syrihanëm por ato qëndrojnë heroina, nuk tregojnë. Por zgjedhjen tragjike e bëri vetë Saiti, që në pamundësi për rrugëdalje, vrau veten, nuk pranoi t’i dorëzohej kriminelëve të kuq, ishte 6 tetor 1946. për këtë qëndrim Sadijen e dënojnë me 15 vjet burg, por bën 5 vjet, por sa doli nga qelitë e burgut komunist, ndërroi jetë…Fëmijët e saj e vazhduan jetën plot me vuajtje…

Dhurata Sokoli

Shqipëria e rrethuar me tela, ushtarët tabu ruanin kufirin. Ishte viti 1990, trumbetohej me të madhe se nuk do të kishte vrasje e në kufi, e shumta do të dënoheshin me 5 vjet burg ato që kapeshin në kufi. Shumë të rinj dhe të reja e morën parasysh rrezikun dhe tentuan të kalojnë kufirin shtetëror, shumë prej tyre u vranë si në veri dhe në jug të vendit. në muajin prill 1990 u vra një çift, një vajzë e një djalë. Po pse? Ata ishin një çift që duheshin, por mentaliteti primitiv-komunist nuk i lejonin të realizonin ëndrrën e tyre, martesën, kështu që vendosën të kalonin kufirin Bunë-Ulqin…Por rojet i diktuan. Vajza doli me trup përpara djalit që e desh më shumë se veten, por rojet shqiptare gjuajtën mbi ta, i vranë, i zvarritën dhe i groposën të dy. Të mbështjellur në një batanije, i varrosën natën, që të mos i shikonte kush…në vitin 1991 në gazetën “Republika” një inxhinier, që ishte roje nate në nënstacionin e Koplikut, vuri re ushtarë që hapën gropën. Këtë ngjare e publikoi guximtari në gazetë. Me këtë artikull motra e djalit gjeti varrin.

Fetije Fuçiterni

Motër e Sheuqet Mukës, gruaja e Sali Vuçiternit, ministër në kabinetin e Mbretit Zog. Saliu z dënua nga komunistët me burgim të përjetshmen. Nën Fetijes iu konfiskua pasuria, u nxor nga shtëpia, e përzunë nga Tirana. U vendos në Shkodër. Muaj për muaj e ngarkuar nisej drejt Burrelit për të parë burrin dhe vëllain. Provoi shtegtimet e rrugëve. Burri i vdiq në burg. Ja treguan të vdekur mbas murit të burgut. Mbeti e vetme me një të vdekur përpara. E mbështolli dhe e lidhi mirë për ta transportuar në një makinë të ngarkuar me gëlqere për ta dërguar në Tiranë. për tre ditë nuk e lejuan që ta varroste. Jetoi me shpresë se mos takohej ndonjë herë me djalin e vetëm të familjes Vuçiterni, 52 vite pa e parë. Mbylli sytë si një halle e teze e nderuar, me nipër e mbesa.