Instituti i Studimeve Historike “Lumo Skendo”, nisi botimin e veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit në 12 vëllime përgatitur nga studiuesi dhe historiani Uran Butka. Nje botim i jashtëzakonshëm për nga përmbajtja, bashkëkohor për nga aktualiteti dhe luksoz për nga bibliofilia.

Në veprën 1 përfshihet një studim i plotë shkencor për jetën dhe vepren madhore të Mid;hat Frasherit (Lumo Skëndo)  shkruar nga Uran Butka, si edhe publicistika e zgjedhur e Mid’hatit, diplomacia elitare e tij dhe dokumente autentike, me vlera te mëdha per historinë dhe kulturën shqiptare;  në veprën 2 janë esetë dhe studimet historike, filozofike, pedagogjike, gjuhesore, gjeo-politike; etnike, sociologjike, kulturore; në vepren 3 -krijimtaria letrare (“Hi dhe shpuzë”) dhe kujtimet, duke filluar nga Frashëri, Janina, Stambolli, vëllezërit Frasheri, kongresi i Manastirit, kuvendi i Vlorës, Lufta e Parë Botërore, Zvicra, Parisi, ku Mid’hati ishte kryetar i delegacionit shqiptar ne Konferencen re Paqes, Athina, ku ishte ambassador i Shqiperisë, Londra, Bostoni e Neë Yorku, ku beri vizitën e paharruesme për të sensibilizuar politikën amerikane në mbështetje të çështjes shqiptare (kujto promemorien drejtuar presidentit Wilson); ne librin 5-6 letërkëmbimi me personalitetet e shquara shqiptare dhe të huaja; ne vellimin 7 pershtypjet e tij të udhëtimit nëpër gjithë hapësirën shqiptare por edhe në Europë; ne vol. 8 vlerësime dhe kritika per librat shqip dhe të huaj; në vëllimin 9- udhëtarë të huaj në Shqipëri,; në vëllimin 10-11 ditaret; në vëllimin 12  bibliofgarafia.

Nje pasuri e madhe kulturore ende e panjohur apo e varrosur, që i kthehet kombit dhe kultures shqiptare. Bashkë me të edhe Mid’hat Frashëri. Pra, mund ta quajmë kthimi i mbramë i Midhat Frashërit.

Natyrisht ka qenë një punë tejet e vështirë dhe e mundimshme, që nuk mund të kryhej pa hulumtimin dhe njohjen e thellë të kesaj vepre te jashtezakonshme përgjatë këtyre 25 vjetëve. Teksti është kthyer në alfabetin dhe drejshkrimin e sotmë., për t’u bërë sa më i rrokshëm nga lexuesit, sidomos nga rinia dhe nxënësit, duke ruajtur ngjyrimin dhe veçotitë gjuhësore të autorit.

Janë shfrytëzuar arkivat e Shqipërisë, veçanërisht Arkivi i Shtetit, ku ruhet një pjesë e mirë e veprës së M.Frashërit. Mandej arkivat e Stambollit, Londrës, Romës, Parisit, Bukureshtit, Sofies, Gjenevës dhe Lozanës si edhe shtypi shqiptar dhe i huaj, gazetat e revistat prestiioze europiane dhe ato amerikane, ku Mid’hat Frasheri ka botuar artikujt, promemoriet, fjalimet, analizat , panfletet politike e diplomatike, etj.

Për lexuesit e gazettes “Dielli” po botojmë promemorien e Mid’hat Frashërit drejtuar Presidentit Wilson në vitin 1919, si delegat i Shoqërisë Panshqiptare “Vatra” të SHBA në Konferencën e Paqes në Paris.

*

ANEKS I MEMORIES PËR PRESIDENTIN WILSON[1]

I – Rikrijimi këtë radhë i një Shqipërie të qëndrueshme, duke riparuar padrejtësitë dhe dyshimet e shfaqura ndaj saj në Konferencën e Berlinit 1880 dhe asaj të Londrës 1913, është i nevojshëm për paqen e Ballkanit dhe ësht’ i imponuar nga parimet e lirisë.

Në vitin 1880 Goschen në letrën e tij nr.82 drejtuar kontit Granville (me datë 26 korrik – madje Blue Book nr.15, 1880, Pjesa Il, faqe 184) insistonte në njohjen e një province të gjerë shqiptare, që do të përfshinte të gjitha territoret e banuara nga shqiptarët.

2- Nëse çështja shqiptare nuk përfitoi deri tani nga çdo lloj mbështetje diplomatike, arsyeja qëndron në vetë dy drejtimet politike të ushtruara nga Rusia cariste dhe nga Monarkia austro-hungareze.

Carizmi përpiqej të mbështeste pretendimet, po aq të padrejta sesa fyese, të sllavëve të jugut dhe të Greqisë; Austria, përkundrazi, ishte e detyruar të merrte pozicion në favor të Shqipërisë, megjithëse nisur nga një qëllim egoist dhe jo pa insistuar në prapamendimet e saj. Çdo lëvizje kombëtare shqiptare akuzohej, pra, nga armiqtë tanë si një makinacion austriak dhe si një lëvizje e rreme, e drejtuar kundër sllavizmit dhe helenizmit.

Disa prej fuqive të mëdha u nxitën nga ky fakt dhe mbajtën një qëndrim pak të favorshëm – po aq haptas armiqësor – në lidhje me Shqipërinë. Kështu aspiratat kombëtare të shqiptarëve nuk u morën parasysh.

3 – Aktualisht, kur Austro-Hungaria dhe politika e saj nuk përbëjnë veçse kujtime politike dhe kur revolucioni rus varrosi perandorizmin moskovit, çështja shqiptare duhet të gjejë rrugën e saj të vërtetë, d.m.th. që duhet të përfitojë nga mirësia e fuqive të mbledhura në Konferencën e tanishme të Paqes, sipas shembullit të çdo evolucioni tjetër të drejtë dhe të paanshëm.

4 – Pretendimet serbe mbi Shqipërinë dhe pushtimi i vilajetit plotësisht shqiptar të Kosovës më 1913 ishin vdekjeprurëse për të. Serbia që realizoi unitetin e saj kombëtar nëpërmjet krijimit të një Jugosllavie të madhe, duhet të heqë dorë përgjithmonë nga krahinat shqiptare, të cilat janë dhe kanë qenë përherë toka shqiptare. (Shiko kufijtë etnografikë të Shqipërisë, të cilat duhet të jenë gjithashtu edhe kufij politikë).

5 – Greqia përfiton pjesë të pasura nga aneksimi i ishujve dhe nga privilegjet në Azinë e Vogël dhe për asnjë shkak nuk duhet të ushqejë synime imperialiste mbi Epirin (Shqipëri e Jugut).

6 – Italia nuk mundet më t’i drejtohet ekuilibrit të Adriatikut në momentin, kur ajo nuk ka më frikë nga fuqia e Austro-Hungarisë së vjetër.

Eshtë një pikë evidente – dhe Konferenca e madhe e tanishme duhet ta marrë parasysh – që pushtimi i Vlorës nga Italia është e barabartë me copëtimin dhe fshirjen e Shqipërisë përfundimisht nga lista e kombeve dhe e shteteve. Asnjë ndërhyrje nga një shtet i huaj nuk duhet toleruar në Shqipëri, kjo në interes edhe të vitalitetit të Shqipërisë vetë, e cila përpiqet në qëllimin e shmangies së fërkimeve të mëvonshme, fakt i rrezikshëm për Fuqitë e Mëdha.

7 – Shqipëria në kufijtë e saj etnografikë, që ne do t’i shënojmë më poshtë, duhet të krijojë një shtet plotësisht të pavarur.

Megjithatë Shqipëria, nëse ajo nuk do ndërhyrje nga të huajt, ajo ka nevojë për një ndihmë pa interes dhe mirëdashëse me qëllim, që të mbështetet në fillimin e jetës së saj politike. Kjo ndihmë duhet t’i jepet Shqipërisë nga një fuqi jo direkt e interesuar në Ballkan, për një periudhë disa vjeçare (p.sh. 5 vjet), dhe ne mendojmë se Republika e madhe Amerikane do të kryente një shërbim të jashtëzakonshëm për njerëzimin duke realizuar këtë mision.

8 – Kufijtë etnografikë të Shqipërisë, që duhet të ndihmojnë kufijtë politikë, janë si më poshtë:

Në jug: Kufiri i vjetër greko-turk i kohës para luftës ballkanike të 1913, d.m.th. Gjiri i Artës, lumi i Artës dhe Pindi.

Në lindje: Mali i Gramozit, matanë Kosturit, vargjet e kodrave në lindje të Manastirit si dhe kodrat midis Prilepit dhe Veleshit, liqeni i Kaplan (në lindje të qytetit të Shkupit) dhe një linjë e zgjatur e këtij liqeni në Zibefteka ( pjesa më jugore e kufirit të vjetër serbo-turk përpara 1913).

Në veri dhe veri-lindje: kufiri i vjetër (përpara 1913) serbo-turk deri në fshatin Belotekiza (në veri-lindje të qytetit të Mitrovicës); nga Belotekiza kjo linjë demarkacioni duhet të arrijë deri në kufirin e vjetër – Turqi- ­Mali i Zi, duke vazhduar me vargmalet e quajtura të Rrojit (Tergovishta) – Guci, Plavë, gjithë Malësia si dhe Ulqini dhe Tivari (dy qytete që iu dhanë Malit të Zi pas luftës ruso-turke të 1878), duhet t’i mbeten Shqipërisë, si dhe Podgorica e Shpuza. Në Perëndim: bregu i Adriatikut nga Tivari në veri, deri në Prevezë në jug.

Për t’u konsultuar mbi Shqipërinë:

Blue Book, 1880, numër 15, pjesa I dhe II, sidomos korrespondencat e Lordit Titz Maurice dhe Goschenit drejtuar Kontit Granville. “Shqipëria dhe shqiptarët” nga Koloneli Berker, Paris 1990. “Macedonia its races and their future” by Brailsford, London 1906, kapitulli mbi Shqipërinë.

Bradas, “Die Ausdehnung der Slaven”, Gotha 1869.

1. von Hahn: “Udhëtimi prej Beogradit në Selanik”, Vjenë 1862, Gabriel Louis Jaray: “Mbreteria e re e Shqipërisë”, Paris 1914, chez Hachette.

Hartat etnografike:

Lejean: hartë etnografike e Turqisë së Evropës, 1862.

Hartë etnografike e Sllavëve, Moskë 1867.

Krepert: Hartë etnografike e Turqisë së Evropës 1876, Berlin.

1. Sax: Hartë e Evropës, Vjenë 1877

Maqedonia, etnografia dhe statistika (në gjuhën bullgare) nga Vassil Kentschoff, Sofia 1900,  harta me ngjyrë.

Harta etnografike të vilajeteve të Selanikut, Kosovës dhe Manastirit, nga Instituti i Etnografik në Sofje (1907), me një shënim statistikor shumë të detajuar 250 faqe.

Shënim: Dy punimet e fundit të botuara nga bullgarët asgjësojnë pretendimet bullgaro-sllave mbi pjesën perëndimore të Maqedonisë, d.m.th. mbi krahinat lindore të Shqipërisë.

Për t’u lexuar: broshurat dhe fletë-volantet e W. Hovard de Philadelphie, i cili ka qenë tri herë në Shqipëri dhe ka konstatuar me sy egërsitë e papara e të pakufishme të kryera nga serbët dhe grekët në veri-lindje dhe në jug të Shqipërisë.

Mid’hat Frashëri

Delegat i Shoqërisë Panshqiptare “Vatra” në SHBA

[1] 1. M.Frashëri i ka drejtuar Presidentit Wilson të SHBA-së, mbrojtësit të çështjes shqiptare, një përkujtesë, të cilën nuk e kemi gjetur ende, me gjithë kërkimet tona. Aneksi i memories, që po botojmë, është hartuar nga M. Frashëri në frëngjisht dhe gjendet në Arkivin e Shtetit (dorëshkrim). Përktheu nga frëngjishtja: Rudina Shiroka