Uran Butka – Dielli

NJË LETËR E PANJOHUR E SHKRIMTARES MUSINE KOKALARI …

March 28, 2021 by dgreca

– Ese mbi dy shpirtra të letërsisë dhe kulturës/

NGA URAN BUTKA/*

Qysh në vitin 1992, si një brengë pamundësie të mëparshme, hulumtova nëpër arkiva veprat e shkrimet e Musine Kokalarit, gazetën e saj “Zëri i Lirisë”, dokumentet arkivore mbi fatin e saj tragjik dhe shkrova esenë “Mesazi i Musine Kokalarit” si edhe një skenar filmi dokumentar për Të. Meqenëse këto sprova ishin të paplota dhe joshteruese, jam marrë në vazhdimësi, çdo herë duke gjetur diçka të re në jetën dhe veprën e saj, ende te pazbuluar tërësisht.

Në Arkivin e Shtetit zbulova këto ditë një letër të panjohur të Musine Kokalarit drejtuar mikut dhe dijetarit Sotir Kolea. Në arkiv ruhen gjithashtu disa letra të shkrimtares Musine Kokalari me personalitetet kulturore të botës shqiptare e të huaj, që hedhin dritë mbi personalitetin e saj intelektual të jashtëzakonshëm për atë kohë, procesin e saj krijues, vetëdijën e shkrimit dhe veprimtarinë e saj jetësore, kulturore e politike. Më i spikatur është letërkëmbimi me Midhat Frashërin, Aleksandër Xhuvanin, Sotir Kolenë, Ernest Koliqin, Eqrem Çabej, Xhuzepe Skiro, Angelo Leoti etj, letërkëmbim tashmë i botuar.

Sotir Kolea ishte studiues, leksikograf, autor i një fjalori disagjuhësh me bazë shqipen, autor i “Një tufë proverbash”, publicist dhe botues i gazetës ”L’Albanie” në vitin 1914 në Zvicër, si edhe veprimtar i spikatur i çështjes sonë kombëtare, drejtor i Bibliotekës Kombëtare gjatë viteve 1928-1937. Pas kësaj kohe, ai u vendos në Elbasan, qendër e arsimit dhe e studimeve shqiptare. Pikërisht atje ia dërgonte letrat Musineja dhe i kërkonte gjykin kritik për veprat e saj të para, meqenëse mungonte një kritikë e vërtetë, siç shkruante ajo: “Në Shqipëri nuk gjen kënaqësi ose nxitje, se nuk ka një kritikë në kuptimin e vërtetë të fjalës”.

Shkrimtarja e parë shqiptare ishte e ndërgjegjshme për udhën që kish zënë, origjinalitetin, por edhe vështirësitë në drejtimin letrar të saj dhe botimet, duke u nisur që nga libri i parë (1944) ”Siç më thotë nënua plakë”, ku botën ajo e vëshron me sytë e mendësinë nënos plakë, ndërsa te libri me përralla”Rreth vatrës” (1944), rrëfimi përrallor vjen nga gjyshja plakë, por bota këqyret dhe jepet me syrin dhe mendësinë e fëmijës edhe për fëmijën. Musineja, siç e pohon edhe vetë, del nga vetja e zbret në moshën e fëmijëve, komunikon e dialogon thjeshtë me ta si një fëmijë, ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë që flasin e shkruajnë së lartmi nga mosha e përvoja e tyre letrare dhe mbeten të ftohtë e të huaj. Ndonëse disa shkrimtarë të njohur të asaj kohe kishin shkelur ne këtë taban, si Mitrush Kuteli me “Tregime të moçme shqiptare”, Ali Asllani me “Hanko Halla”, apo Ernest Koliqi me “Hija e maleve” etj., por ndryshe nga ata, vepra e të cilëve është mirëfilli letrare, apo ndryshe nga “Përrallat” e Sotir Kolesë, që ishin mirëfilli nga goja e popullit, Musineja ndjek udhën e vet origjinale, ndërmjet narativës popullore dhe autorësisë së saj letrare.

“Mendimi im ka qenë që t’u jap të vegjëlve një libër, që të mos i lodhë dhe vehten e tyre të mos e gjejnë në një botë të huaj. Në një botë shqiptare, në një vatër, ku edhe të mëdhënjtë të thonë se vërtet kështu kemi rrojtur. Kur e kam shkruar, nuk kam qenë unë, po një Musine e vogël dhe si e tillë- me mendime të thjeshta dhe gjuhën pyetje-përgjigje…Më duket që kam mundur të hyj në shpirtin e të vegjëlve”- përsiat Musineja.

“Po ju dërgoj “Dasmën gjirokastrite”, – i shkruante ajo Kolesë në një letër të mëparshme, – por jo të gjithë, mbasi ende nuk ka mbaruar. Puna ecën ngadalë në shtypshkronjë. U rri në kokë punëtorëve, por megjithëkëtë ka disa gabime. Të shohim sesi do ta gjeni ju”…

Letra e sapozbuluar, mban datën 8.02.1945, është e panjohur dhe e papërfshirë në botimet e Musinesë. Ajo e shkruan këtë letër në çastin më të mjeruar të jetës së saj. Dikush mund të mendojë se koha më e tmershme e jetës së saj ishte ishte ajo e burgut të Burrelit, më pas e internimit të gjatë dhe e sëmudjes së rëndë të kancerit, që i mori përfundimisht jetën. Por jo, këto periudha të vuajtjes së parrëfyer të jetës së saj ajo i kishte përballuar me dinjitet, me forcën e karakterit, të vetmisë dhe të lirisë së brendshme.

“Shpirti ka nevojë për vetminë për të qenë i lirë” shkruan ajo. “Ne e kërkojmë lirinë jashtë vetes, ndërkohë që ajo është brenda nesh”.

Në letrën që po shqyrtojmë, gjejmë momentin më të keq shpirtëror të jetës së saj, “e goditur rëndë, e mbuluar me zinë dhe në dallgën më të madhe të jetës”.

Sapo regjimi komunist i kishte pushkatuar pa gjyq vëllezërit e saj, Muntazin dhe Vesim Kokalarin. “Plumbat që shtrinë përdhe Muntazin dhe Vesimin të vdekur, na kanë goditur edhe ne, na lënë kufoma të gjalla për jetë, për të vuajtur gjithnjë sa të jemi në jetë” – shkruan hidhur ajo në këtë letër.

Musineja ishte nga një familje e njohur e Gjirokastrës. Vajzë e vetme e juristit të njohur Reshat Kokalari, motër e vëllezërve Muntaz, Vesim dhe Hamit Kokalari, veprimtarë të shquar të kulturës shqiptare, themelues të librarisë “Venus” dhe të shtëpisë botuese “Mesagjeritë shqiptare”, themeluar më 1942, që botonte dhe përhapte vepra të vyera nga literatura botërore e shqipe, si “Hamleti” e “Makbethi” të Shekspirit, “Rubairat” e O. Khajamit, “20 vjet ngatërresa ballkanike” të Durhamit, “Ivanhoe” të Skottit, “Kosova-djepi i Shqiptarizmit”, të Hamit Kokalarit, librat e Musinesë e të tjera.

Vetë Musineja ishte një intelektuale, që ishte ushqyer me ideologjinë kombëtare të Rilindësve tanë të mëdhenj, e quante veten nxënëse të Sami Frashërit, kishte idhull Naimin dhe Mid’hat Frashërin, ndërkohë qe kishte kulturë perëndimore, ishte demokrate dhe kundërshtare e çdo ideilogjie e praktike totalitare.

“Në odën time të vogël, shkruan ajo në ditarin e saj, përballë kam vënë fotografinë e iluministit të shquar, Samiut, të poetit Naim, të patriotit Sotir Kolea, të punëtorit të gjuhës shqipe e të lëvizjes Kombëtare, Jani Vreto, të arsimtarit Koto Hoxhi, të mendimtarit Naum Veqilharxhi, të të nderuarit De Rada dhe të të urtit Aleksandër Xhuvani. Në vetminë time nuk jam vetëm, jetoj me njerëz të nderuar, të ditur e demokratë, që kanë punuar për vendin, për mëmëdhenë gjersa mbyllën sytë…Unë jam nxënësja e tyre…”

Kryetari i komunistëve, Enver Hoxha, i cili e kishte kushërirë të dytë Musinenë, nuk e kurseu jo vetëm atë, por tërë fisin e Kokalarëve. Më 12 nëntor 1944 terrori i kuq me urdhër të tij dhe zbatuar nga Kristo Themelko, pushkatoi pa gjyq e pa faj pranë hotel “Bristol”,11 personalitete të shqura të Tiranës, ndërmjet tyre vëllezerit e saj Muntaz Kokalari dhe Vesim Kokalari. Po ashtu u pushkatuan pa gjyq Syrja dhe Emin Kokalari, Hivziu vdiq në burg dhe Isai në internim. Muniri vrau veten. Musineja u burgos dhe u internua. Bijtë dhe nipërit e tyre u hodhën rrugëve, u internuan dhe u persekutuan pafundësisht.

Arsyen e këtij persekutimi familjar na i rrëfen Muntaz Kokalari, vëllai i Musinesë, tek një letër më 9.11.1944, që e kishte shkruar për znj.Makbule tri ditë para pushkatimi të tij:

“ Po përjetojmë ditë të vështira. Kam vendosur me brengë në zemër, të largohem nga Shqipëria ime e bukur, nga familja e dashur….Këtë vendim e mora mbasi më njoftuan disa nga miqtë e mi të besuar, se jeta ime dhe e të afërmve të mi është në rrezik nga bashtua, Enver Hoxha. Ai ka urdhëruar djajtë e kuq kundër nesh. Kjo kuptohet: thjesht për motive personale.Kjo është fatkeqësi e kombit tonë dhe e Shqipërisë së gjorë, që ka rënë në duart e një njeriu të përbindshëm, tinzar, hakmarrës, inatçi, dinak, megaloman, egoist, kumarxhi e gënjeshtar, që i do njerëzit nën vete; edhe kur qe jashtë për studime nuk dha asnjë provim, mbeti pas kabareve, kazinove etj. Ne intelektualët gjirokastritë ia dimë të gjitha sa i vlen lëkura, prandaj kërkon të na asgjësojë..”

Dhe i asgjësoi.

Musinenë e vrau shpirtërisht persekutimi absurd e kriminal i familjes së saj. “Ky qe fati im , më i hidhur se vdekja “ –i shkruante ajo S.Kolesë.

Njëherësh, edhe fati hidhur i ndërprerjes së dhimbshme të krijimtarisë së saj. “Sot mora nga shtypi librin e parë dhe po jua dërgoj. Ta kini për vete si kujtim të punës sime më të mirë, që pandeh se kam bërë, dhe të fundit. E mbani për vete, mbasi nuk e nxjerr në shitje. E para, se është dasmë dhe në zi’ duket qesharake; e dyta, se nuk dua më as të punoj, as të shkruaj”.

Është fjala për librin “Sa u tund jeta” (Dasma gjirokastrite, ku shkrimtarja paraqet saktësisht antropologjinë, ritet, zakonet, veshjet, dialogët, këngët e vallet, lotët dhe gëzimet e dasmës shqiptare, rezultat i një punë të gjatë, pasionante e të palodhshme ndaj folklorit – por në funksion të tekstit letrar) ), libër që M. Kokalari ia dërgonte të porsabotuar Sotir Kolesë si një kujtim të mbramë në një kohë zije, por që e konsideronte edhe si punën e saj më të mirë, që për fat të keq ishte edhe botimi i saj i fundit, sepse nuk mund të shkruante më. Kjo ishte për shkrimtaren e re, më e rëndë se vdekja.

“Përse të punosh? Përse të shkruash? Përse të jetosh?” –klithte shkrimtarja Kokalari, në dëshpërimin e saj të pafund.

Ky dëshpërim, por edhe revoltë njerëzore dhe intelektuale e përfshin edhe atin e saj shpirtëror, Sotir Kolenë, të nderuarin atë, -siç i thoshte ajo. Në letrën e përgjigjes së Sotirit ( dorëshkrimi gjendet në Arkivin e Ministrisë së brendshme, Fondi 140, dosja 2912,viti 1945, letër e pabotuar më parë), gjejmë dhimbjen e lotët e Kolesë per humbjen vëllezërve të saj Muntaz dhe Vesim Kokalari, për të cilët “kam qarë së largu dy miqtë e çmuar që hikën’ e na lanë në lulen’ e moshës; kam qarë të dy të rinjtë që nuk qenë vetëm lavdijë për të vehtët, po qenë së bashku dhe shpresa për ne, për të paskëtajmen, se kombi ka nevojë për bij që qenë Mumtazi dhe Vesimi, me zëmër për së mbari, me gjykim të matur dhe mendje të pjekur”, por gjejmë edhe papajtueshmërinë e tij ndaj persekutimit “me kaqë egërsim”.

Ai i shkruan Musinesë: “Shuplaka e fatit’ që shkrepi mbi ju, zonjëzë dhe mbi der’ të juaj është aq e tmerrshme sa ndofta as emër nuk ka të posaqëm në gjuhën tënë, në gjuhën e një kombi që për të gjat’ shekujve, ka pas’ qënë rrahur dhe pjekur’ e djegur’ ndër cen e rrëbjera. As fjalë ngushëllimi nuk kam ku t’i gjenj se helëm i zi, që ju shtrydhi zemrën juve dhe të juajve, është nga ata që nuk kan të zbutur me fjal as me lotë. Bashkë me ju dhe me miqt të mirë të derës’ së juaj, kam qarë së largu dy miqtë e çmuar që hikën’ e na lanë në lulen’ e moshës; kam qarë të dy të rinjtë që nuk qenë vetëm lavdijë për të vehtët, po qenë së bashku dhe shpresa për ne për të paskëtajmen, se kombi ka nevojë për bijë që qenë Mumtazi dhe Vesimi, me zëmër për së mbari, me gjykim të matur dhe mendje të pjekur. Zemërës së juaja dhe Zotit Hamit ju qoftë ngushëllimi të kryerët të detyrave të ra dhe të rënda që her’ e prap’ e sotëme ju shtroj mbi gjithë të tjerat edhe faqe pindërvet dhe faqe të miturve dhe nënave të tyre, që jeta nëpërkëmbi me kaqë egërsim”.

Gjithsesi, i urti Kolea, edhe ai në prag të vdekjes, i jep kurajë, forcë dhe uzdajë Musinesë, për ta vazhduar jetën dhe punën e saj, se puna është ilaçi i gjithçkaje, por edhe detyrë ndaj vetes, njerëzimit, kombit dhe botës.

“Një gurrë ngushullimi gjithë aq të vërtetë do t’ ju falinj puna, kjo detyra e shenjtë edhe faqe vehtesë edhe faqe botësë, që është prejt’ e zemrës, shëndet i trupit dhe pus’ i harrimit për troces të jetës; detyrë faqe vehtes jo vetëm sa rreh zemëra po dhe më pas, se jeta zgjatet pak a shumë edhe përtej varrit, detyra faqe hjerësvet, që ka njeriu te të vetët dhe faqe atyre që kanë qenë më parë, detyra faqe miqve dhe faqe njerëzimit, detyra faqe kombit, atdheut edhe botës”.

*E dergio per Diellin autori.E falenderojme.

Tri letra të panjohura të poetit Manush Peshkëpia

March 6, 2021 by dgreca

( ose një ese për poezinë) ….?

NGA URAN BUTKA/Pikërisht ditën e 26 shkurtit 2021, të premten, pra, ditën e përvjetorit të 70-të të pushkatimit të poetit Manush Peshkëpia më 26 shkurt 1951, zbulova në Arkivin e Shtetit tri letra të panjohura të tij, që mbajnë datat 30 qershor 1944, 31 korrik 1944 dhe 17 gusht 1944, fondi 54, dosja 67 dhe që i drejtohen Sotir Kolesë, atdhetarit dhe dijetarit të shquar.

Ishte rastësi, apo një zë i paplotësuar, i paqetë, që nuk rreshti së trokituri tek unë pikërisht atë ditë?

Zërat e pavdirë, që vijnë nga e kaluara dhe që përbëjnë nënkrësën tonë, duhet të jemi të aftë t’i kapim, t’i dëgjojmë dhe t’i ndjejmë, për të kuptuar rrënjët tona.

Zëri i Manush Peshkopisë na vjen sot përmes tri letrave tejet interesante, në të cilat autori shfaqet në fushë të kulturës shqiptare e më gjerë si një hulumtues, njohës dhe kritik i poetikës shqiptare në përgjithësi dhe poetikës së Çajupit në veçanti.

Manushi ishte edhe vetë një poet i ndjerë, përkthyes dhe studiues.

I rritur në një mjedis familjar e shoqëror nacionalist dhe të kulturuar, në mes të librave dhe njerëzve të ditur, Manush Peshkëpia u afirmua si një personalitet fuqishëm atdhetar, por edhe si krijues. Rrugës së krijimtarisë letrare ai i ishte futur aty nga fundi i viteve ’20-të dhe u shqua në vitet ’30-40 për krijimet poetike, por edhe për përkthimet nga frëngjishtja, italishtja dhe anglishtja. Gjithashtu, u bë i njohur sidomos në rubrikën e ndërtuar bashkë me Mid’hat Frashërin “Të huajt për ne, ne për të huajt”.

Bashkëpunimi me Midhat Frashërin ka qenë i frutshëm në fushën e kulturës, por edhe të idealit të përbashkët kombëtar. Po kështu edhe komunikimi me vëllain e vet nacionalist Nexhat Peshkëpinë, Vedat Kokonën, Mitrush Kutelin etj

Në esenë “Poemi i Shëndaumit” të Mitrush Kutelit, transmetuar më 19.04.1944 nga M.Peshkëpia në Radio Tirana, ku drejtonte emisionin letrar, ai tërhoqi vëmendjen e opinionit publik për një “shqiptar të

ri me vlerë dhe intelektual në kuptimin më të gjerë të fjalës”, për talentin e letrave shqipe, Mitrush Kutelin.

Poezitë e M.Peshkopisë shfaqeshin tek revistat me prestizicioze të kohës, sidomos tek “Përpjekja shqiptare “ e Branko merxhanit, krahas krijuesve te poetëve të viteve tridhjetë, si Nexhat Hakiu, Vedat Kokona, Nonda Bulka, Dhimitër Shuteriqi, Sotir Caci, Arshi Pipa etj.

Me këtë rast po japim per lexuesin poezinë lirike te njëzetvjeçarit Manush Peshkëpia titulluar ”Shpirt’i ri”, botuar në revistën “Përpjekja shqiptare”:

Nëndë muaj n’errësirë

Nëndë muaj krejt i mpirë

E zë mall’ i përvëluar.

shpirt’ i ri posa gatuar

N’errësirë s’duron dot,

Do të vijë në këtë botë

Të shoh’ dritën e kulluar.

Shpirt’ i ri posa gatuar

Lindi, ra në botën t’onë,

Po – i shkreti shpirt’ i njomë

Zu të qaj’, oh, i penduar!

Është shpirti i ri, i sapogatuar, i Manushit dhe i brezit të ri përparimtar të asaj kohe, që ëndërronin për një botë të re, që digjeshin për një dritë të kulluar, por që ranë një botë të vrazhdë e të trishtë, zhgënjyese. “Revista letrare” shkruante atëbotë: ”Doli nga shtypi libri i M.P., por nuk gjindet asnjë kopje e këtij botimi”. I zhgënjyer autori që s’pa as dritën e botimit!

Manushi spikati më së shumti si poet i vetvetishëm dhe i ndjerë. Atë e ka çmuar veçanërisht albanologu gjerman Maksimilian Lambertz, njohës i mirë i gjuhës, letërsisë historisë shqiptare, i cili në botimin “Antologjia e letërsisë shqiptare” (Albanishes Lesebuch, Leipsig, 1948) e përshiu edhe poetin Manush Peshkëpia, duke botuar edhe dy vjersha të tij “Nënës” dhe “Flokëvedhës”.

Shkrimtari dhe përkthyesi i mirënjohur Vedat Kokona është shprehur kështu për mikun, poetin dhe njeriun Manush Peshkëpia:

“…Shumë nga shokët e mi vdiqën zemërplasur pas dekada vuajtjesh dhe mjerimesh. Një nga këta fatzinj, ishe dhe ti, Manush. Askush nuk të ka njohur sa të kam njohur unë, si vëllai yt, gjashtëdhjetë vjet më parë, atëherë kur ti dhe unë gicilonim muzën dhe këndonim pranë burimit të Hipokrenit. Si duket,

Polimnia s’na deshi shumë dhe na la… Shumë njerëz kam njohurnë jetën time, pak kam çmuar, shumë pak kam dashur siç të kam dashur ty. Ti shkruaje vjersha pa e hequr veten poet. Të mos jesh poet , s’është faj. Faj është të mos jesh njeri. Ti, Manush, ishe poet-njeri. Pak poetë kam njohur të tillë. Mund të bësh vjersha patriotike sa të duash pa qenë as poet e as patriot, siç ka shumë, por vështirë tepër ta duash atdheun dhe gjuhën si i doje ti. Ti doje një Shqipëri demokratike, të cilën, për fatin tënd të zi, nuk

pe, sepse re tok me shokët në një varr të përbashkët. Ti doje një Shqipëri demokratike, të cilën ne të tjerët patëm fatin ta shohim. Për të vazhduar udhën që kishe ndërmarrë ti, neve na duhet ajo dashuri që kishe ti për vendin e shumëvuajtur dhe për gjuhën e ëmbël shqipe. Lum ata nga pasardhësit e tu që do të vazhdojnë udhën tënde të ndriçuar nga drita jote.”

Tri letrat e pabotuara më parë, që po sjellim për lexuesin, i drejtohen dijetarit Sotir Kolea, njëherësh edhe mikut të familjes Peshkëpia. Në atë kohë Manushi punonte si redaktor në “Radio Tirana” dhe ishte atje një zë i spikatur i kulturës shqiptare. Në kohën që do të jepte nje emision radiofonik për poetin Andon Zako Çajupi, i kërkonte me përgjërim të urtit Sotir Kolea informacion për jetën dhe veprën e Çajupit, sepse po përgatiste edhe nje botim (broshurë) per krijimtarinë thuajse të panjohur të Çajupit. Sotir Kolea kishte jetuar disa vjet në Egjypt, ku banonte Çajupi dhe e njihte mirë jetën dhe veprën e tij.

Shfaqet qartësisht prirja e Manushit per hulumtime dhe studime të reja ne fushë të letërsisë dhe autorëve të saj.

Ndryshe nga dy letrat e tjera, ku kërkon informacion, në letrën e dytë të datës 31 korrik, Manush Peshkëpia shfaqet si një mendimtar evropian, drejtpeshues paanshëm i letërsisë, gjykues pa komplekse dhe tejet original për poezinë e Çajupit, por edhe të autorëve të tjerë të letërsisë shqiptare edhe të huaj. Madje kapërcen edhe mendimin që i shfaq Sotir Kolea ne letrën-përgjigje të tij lidhur me Çajupin, i cili e kishte stigmatizuar dhe konfliktualizuar publikisht Dr. Adhamidin, këtë personalitet historik si edhe familjen e tij, siç bëri edhe me Midhat Frasherin tek “Klubi I Selanikut”. Ndryshe nga ç’e paraqiste Çajupi tek komedia “Pas vdekjes” si një mjek të paaftë dhe sharlatan, Dr Adhamidi, doktor në mjekësi i Universitetit të Monpelierit, ishte njëherësh edhe kryetar I shoqërisë “Bashkimi” të Egjiptit, ministër në qeverisjen e Princ Widit,, përfaqësues i parë i shtetit shqiptar në Romë, kryetar i Komitetit shqiptar në Gjenevë, që dha një ndihmesë të madhe në mbrojtjen e çështjes shqiptare nëpërmjet shkrimeve dhe përpjekjeve te tij përgjatë Konferences se Paqes në Paris dhe Lidhjen e Kombeve, si edhe me letrën drejtuar Presidentit Wilson në vitin 1918.

Ja reagimi i Manush Peshkopisë, kur merr përgjigjen e S.Kolesë:

“Nuk përjashtoj se jeta e poetit tonë Çajup s’ka qenë skandaloze, por ngul këmbë se vepra e tij nuk është për t’u hedhur poshtë, apo për t’u fshirë… Episdodi i poetit Çajup me familjen Adhamidi nuk ka qenë i huaj per mua, dikush më kish bërë fjalë për të. Por ky episod, që unë bashke me ju e quaj të turpshëm, nuk ia unj vleftën poezisë së Andon Çakos. Marr lejën që me këtë rast t’ju kujtoj se kam lexuar në vëllimin “Poesia” të Benedetto Groces, kur ky thotë se për të gjykuar një vepër të një poeti, nuk duhet ta nënvleftësojmë këtë me jetën private të autorit… Për të vleftësuar vleftën e një poeti nuk duhet ta konfondojmë këtë me jetën private të autorit, këto janë dy gjëra që nuk lidhen me njëra tjetrën, thekson Manushi.

Siç shihet, poeti dhe studiuesi objektiv Peshkëpia, qysh në atë kohë, përshfaq forminin e tij si një mendimtar dhe kritik modern perëndimor në gjykimin e shkrimtarisë. Këtu ai del në fushën e teorisë së letërsisë dhe i paraprin mendimit më përparimtar shqiptar, ndryshe nga mendimi zyrtar i kohës së tij, por edhe i kohës më pas, diktaturës, kur vlera e një poeti përcaktohej nga deologjia apo elementet e biografisë së tij së tij, siç ndodh shpeh edhe sot e kësaj dite.

Manushi gjykon me kokë të tij dhe me këmbë në tokë:

“Unë për veten time jam i mendimit, që kur gjykojmë shkrimtarët, e sidomos poetët tanë, duhet të rrojmë brenda atmosferës sonë. S’kemi pse të matemi me shtetet e tjerë, as ballkanas, pa le pastaj evropianë. Dhe duhet të kemi paraasysh se gjuha jonë e shkruar letrare s’e ka arritur as shekullin dhe, pra, s’kemi një traditë letrare. Mund të mburremi vetem me folklorin tonë të pasur, Kështu, pra, që Çajupin mund ta cilësojmë si poet të tonit tonë popullor, ashtu se edhe të tjerë. Por, siç thosha edhe me lart, Çajupi, të paktën ka marrë nga goja e popullit dhe është munduar ta veshë me petkun e poezisë, brenda mundësive te tij dhe në gjuhën tonë të pazhvilluar Dhe të mos harrohet sidomos që ay ka bërë poezi gjysmë shekulli më parë, ahere kur s’kishte nje alfabet të caktuar, po sikushdo shkrimtar e trillonte një abece të tijën”

Manushi mendon se çdo poet ka shtatin e vet, ndricon botën me dritën e vet të vetmjaftueshme, aq sa ka fuqi dhe shpirt. Këtë mendim ka edhe per vetveten. Bukur e përcakton Vedat Kokona: “Ti shkruaje vjersha pa e hequr veten poet. Të mos jesh poet , s’është faj. Faj është të mos jesh njeri. Ti, Manush, ishe poet-njeri”.

Koha e ardhme do të sjellë të tjerë poetë e të tjera vlera më të mëdha, mendon Manushi. “Gjersa të kemi edhe ne një Dante, një Gëte, një Shekspir, ka për të kaluar kohë e gjatë, ndofta mund të nevojiten shekuj me radhë. Nashti për nashti kemi vetëm këta. Midis Fishtës e Shirokës, Naimit dhe Çajupit, Asdrenit dhe Lasgushi, Nexhat Hakiut dhe Vedat Kokonës, ndryshimi është shumë relativ. Një notë më e mirë, një numër më pak. Vleftë absolute nuk kemi. Sikur të marrim n’analizë veprën madhështore edhe të madhështorit Fishta, pikërisht në kryeveprën e tij “Lahuta e Malcis” besoj se edhe atje do të gjejmë vargje dhe jo poezi, dhe ndofta jo tek tuk”.

Manushi ishte gjithnjë në kërkim të vetes dhe të të tjerëve. Ai nuk nginte mite, por edhe as nuk minimizonte kërkënd. Ishte kundër atyre, që disa poetë i ngrinin në qiell, ndërsa të tjerët i i ulnin në tone minore. Ai përpiqet t’i afrohet të vërtetës, ndonëse jo gjithnjë ia arrin. Se edhe ai vetë poet është. Ai shkruan: ”Çajupin, një shoku im “dottore in lettere” ma cilësoi si poet të tonit “minor”. Unë e kundërshtova dhe i thashë: Po cilët kemi ne në Shqipëri të tonit “madhor”? Ndoshta Fishtën, sepse rekllama e madhe e ka ngritur në qiell, atje tek nuk qëndron dot. Bile dikush e ka vënë në krah të Homerit, ashtu sikundër, këtu e tre vjet më përë, një i krisur mendsh e vuri Ethem Haxhiademin tonë kundruall Sofokliut. Por këto, i nderuar z.Kolea, janë krahasime qesharake dhe dëftejnë se nuk jemi të gatuar ende. Emrat e Homerit, Sofokliut e të tjerë janë yje që shkëlqejnë prej mijëra vjetësh, dritën e të cilëve s’kanë mundur ta errësojnë as Dantet, Hygotë dhe Shekspirët”

Eshtë me interes të theksohet se anash letrës dërguar S.Kolesë, M.Peshkëpia shënon me shkrim dore: “Si vete puna e fjalorit tw gjuhës sonë? Akini edhe shumë për të punuar? Ai ishte i interesuar për punimet shkencore të Sotir Kolesë dhe e punëtorëve të tjerë të shqipes. Dihet se puna më e madhe, më e plotë studimore e Kolesë mbetet hartimi i pesë fjalorëve shqip grengjisht, shqip greqisht etj, ku më kryesori ishte fjalori i gjuhës shqipe, ende i pabotuar, për të cilin punoi që nga viti 1905 e deri në fund te jetës, duke përdorur metodën e krahasimit për çdo fjalë të shqipes me fjalorët më të mëdhenj të botuar në gjuhët greke e frenge.

Manush Peshkëpia zbuloi se n Bibliotekën Kombëtare ( drejtor i së cilës ishte Sotir Kolea në vitin 1928) ekzistonte një pako e dërguar nga Jani Vreto, me nënshkrimin: “Të hapet në vitin 1945”, pra, pas 15 vjetësh nga koha e dërgimit. Duke qenë se Çajupi kishte vdekur në vitin 1930, dhe po plotësoheshin 15 vjet nga ajo ditë, Manushi mendonte se plikoja me dorëshkrime do të ishte e A. Z. Çajupit, dërguar në atdheun e tij. Por edhe kjo hamendësi, enigmë apo fakt, u fshi nga koha, sepse viti 1945 ishte viti i fillimit të inkuizicionit komunist në Shqipëri dhe jo i letrave, i poezisë.

( Botuar në gazetën letrare “ExLibris”, 6 mars 2021)

Ja edhe tri letrat origjinale:

C:\Users\Uran\Desktop\F.54---67.2-208 Manush Peshkepia.jpg

C:\Users\Uran\Desktop\F.54---67.2-209 (1) M.Peshkepia.jpg

C:\Users\Uran\Desktop\F.54---67.2-210 Peshkepia.jpg

C:\Users\Uran\Desktop\F.54---67.2-211 peshkepia.jpg

KONGRESI I LUSHNJËS

January 20, 2021 by dgreca

Më 21 janar 1920 nisi punimet Kongresi Kombëtar i Lushnjës, i cili miratoi Aktin Kushtetues për pavarësinë e plotë të Shqipërisë dhe të shtetit shqiptar, si edhe zgjodhi Këshillin e Lartë prej 4 vetash, regjencën, që do të kryente funksionet e kryetarit të shtetit dhe Këshillin Kombëtar me 37 vetësh, në funksion të parlamentit. Kryetar i Kongresit u zgjodh Aqif Pashë Elbasani. Kongresi formoi qeverinë demokratike me kryeministër Sulejman Delvinën. Kongresi i Lushnjës me vendimet e tij kombëtare i hapi rrugën Luftës çlirimtare te Vlorës dhe themelimit tw shtetit shqiptar të lirë, të pavarur dhe demokratik.

Me këtë rast, po ju dërgoj një shkrim të thuktë të Mid’hat Frashërit për Kongresin e Lushnjës, nxjerrë nga studimi i tij “Probleme të Shqipërisë Indipendente”.

Uran Butka/

Mid’hat Frashëri /

KONGRESI I LUSHNJËS/

Situata kishte ardhur në atë pikë fort të vështirë, kur brenda në Shqipëri, prej vetë shqiptarëve, bash nga ana e atyre drejtpërdrejt të interesuar, po përgatitej një ngjarje që do të ndryshonte rrjedhën e punëve brenda në vend dhe do të krijonte një korrent të ri në opinionin politik të botës, duke vënë lakuriq aspiratat e shqiptarëve.

Në të marrë fund të luftës, ishte parë agimi i një kohe të re: okupimet e huaja kishin qenë përndryshe edhe një ilaç i çmueshëm për të formuar ndërgjegjen kombiare; me disiplinën dhe rregullin relativ që kishin prurë sundimet ushtarake, ishte zhdukur edhe dufi i pasioneve, i rivaliteteve personale; ishte ngritur gjer në një shkallë lëngata-fort e vjetër, për fat të keq, e regjionalizmës Këto të mira, në mos me rrënjë të thella, të paktën në sipërfaqe dhe në dukje, kishin ardhur prej kushteve të reja që kishte prurë më tepër se nga çdo tjatër administrata austriake, që kishte stabilizuar autoritetin, kishte shtrënguar botën të punojë dhe të hajë bukën me djersën e ballit dhe kishte krijuar një burokraci thjesht shqiptare, duke shtuar në një mënyrë të çuditshme numurin e shkollave fillore. Këto situata të reja ishin të volitshme për zhvillimin e ideve kombiare, ide, dëshirë dhe vullnet që ishin bukur manifestuar para dhe në kohën që u mblodh Kongresi i Durrësit, kur u formua qeveria provizore.

Shpresat e vëna në qeverinë dhe në dërgatën, që vajti të ankohej përpara konferencës, nuk mbushën premtimet dhe shpejt erdhi një moskënaqësi e shtuar akoma më tepër, kur politika e një mandati italian mbi Shqipërinë dhe projekti i një komisari po merrnin një karakter praktik, tërë duke u konfirmuar dhe me marrëveshjen e re Tittoni-Venizelo: këto janë shtytkat prej të cilave dolli manifestimi kombiar i madh i njohur nën emrin Kongresi i Luslmjës (28-31 janar 1920).

Kongresi i Lushnjes do të kishte efektin e thellë të theksojë në aspiratat e kombit idenë e indipendencës absolute dhe të integritetit të vendit, duke u dhënë të kuptonin edhe të huajve, botës politike, se vendi punon pas parimeve të kombësisë, duke u mbështetur mbi të drejtat e tij pa qënë vegël e ndonjë pushteti të huaj. Mund të thuhet se që nga Lidhja e Prizrenit, ishte manifestimi i parë me një rëndësi fare të veçantë për këtë popull, e një punimi të bërë me fuqinë që buronte vetëm prej trupit të tij.

Vendimet e Lushnjës kishin dy detyra: 1- të realizonin brenda në Shqipëri një qeveri thjesht kombiare për të gjithë vëndin. 2-të mbahej një atitudë gjithashtu kombiare dhe larg çdo dyshimi përpara konferencës; të dy punët aq të rënda, njëra sa dhe tjatra.

Do të kujtojmë këtu se kur u mbështollën të pesëdhjetë përfaqësuësit në qytetin e vogël të Myzeqesë, vendi gjendej nën okupatën efektive, aq ushtërore sa edhe civile të Italisë, sidomos nga Vjosa e në kufi të Greqisë: Shkodra ishte nën një sundim internacional (francez, englez, italian) dhe Korça gjendej nën një administratë franceze; megjithëkëtë, pa asnjë përjashtim, të gjitha viset kishin çuar delegatë, ishin bashkuar në politikë dhe në vullnet.

Realizimi i pikës së dytë të programit lypte një durim dhe hollësi veprimi, me qenë indipendentë prej dëshirës së atyre direkt të interesuar në punë. Por zbatimi i pjesës së parë varej drejtpërdrejt nga aktiviteti që do të zhvillonte vetë populli, prej besimit që do të inspironte regjimi i ri, ky regjim i inauguruar në kondita kaq të vështira .

Marrja në dorëzim e Shkodrës (25 mars 1920) qe i pari sukses politik, bashkë me të dhe një shënjë simpatie e dhënë prej Fuqive të Mëdha. Ishte dhe shkalla e parë për grupimin e copëve të ndryshme të mëmëdheut rreth një autoriteti të vetëm. Të marrët e Gjinokastrës (27 prill), të lëshuarit e Korçës prej francezëve (I5 maj) dhe të bashkuarit e saj në një mënyrë paqësore, plotësoi edhe njëherë suksesin e qeverisë së re, shtoi besimin e saj dhe ngjalli akoma një herë vullnetin e kombit, i cili kurorëzoi veprën e nisur në Lushnje duke mbajtur tre muaj me radhë një përpjekje të ashpër në Tepelenë dhe Vlorë dhe duke parë që (më 17 gusht 1920) ky qytet dhe gjithë pikat e Shqipërisë të zbrazeshin prej çdo ushtrie, prej çdo administrate të huaj.

Kjo pemë s’ ishte arrirë pa vështirësi dhe pa rreziqe të panumurta. Sforcimi i zhvilluar ishte një send titanik kur barazohet me mjetet që dispononte kombi. qeveria dhe shteti i ri: pa organizim, pa ushtri, pa polici as gjindarmëri, pa një ovull në arkë, i ndarë nga bota e qytetëruar, se udhët ishin prerë prej qeverive pak simpatike, rrethuar prej tre fqinjve aspak të favorshëm dhe më tepër akoma, të zvjerdhur prej çdo mbështetjeje morale. pa ndonjë ndihmë reale ose të paktën, simpati efektive diplomatike. Duke marrë në konsideratë këto rrethana, mund të thuhet se vepra e mbaruar në motin 1920 prej shqiptarëve është prej atyreve që s ‘kanë shëmbuj të shumtë.

Edhe kjo energji e dëftyer shfaqet në një formë akoma më kolosale në kujtofshim se kur zhvilloheshin ato përpjekje me ndalimet që ishin ngrehur prej të huajve, një vështirësi jo më pak importente ndezi një flakë të shkurtër brenda në gji të popullit: rreth Tiranës një lëvizje esadiste, një reaksion i vërtetë sërish po ngrinte krye (qershor 1920) duke shpikur një rrezik të tmerrshëm për të lindurin e ri dhe më tepër për prestigjin e tij. Me urtësi të madhe qeveria diti të ndalojë çdo krisje armësh dhe qetësoi nervozitetin duke dërguar një komision pranë Esadit në Paris. Zhdukja e këtij monstre pak javë më vonë, duke thyer idolin e tyre, theu edhe hovin e atyre që vazhdonin të ushqeheshin me ide tradhëtore dhe fanatike, të atyre që kujtonin se lumturia mund të ngrihet mbi çrregullsi, mbi punime arbitrare të influencave personale duke mohuar hamoninë që sjell një autoritet legal dhe kombiar.

Por, në qoftë se fuqia e lindur nga mbledhja e Lushnjës regjistroi në aktiv të saj një nga një kaq fitime dhe nderime, bash kur vendi kishte nevojë për gjithë fuqitë e tij, kur zhvilloheshin përpjekjet në Vlorë, një vështirësi e madhe. me rrënime dhe gjakderdhje krijohej nga ana e serbëve në veri dhe veri-lindje të Shqipërisë: serbët kishin zënë vend fort më brenda vijës së caktuar më 1913, kështu që kufijtë e njohura në Londër, akoma s’ishin liruar të gjitha dhe kjo situatë përgatiste një vuajtje dhe lëngatë të madhe.

Të dy vitet, 1919 dhe 1920, brenda në Shqipëri dhe përpara Konferencës së Paqës, qenë një luftim i paprerë kundër Traktatit të Fshehtë të Londrës, kundër copëtimit të Shqipërisë. Kongresi i Lushnjës dhe përpjekjet e gjakta të Vlorës kurorëzuan veprën patriotike duke proklamuar botërisht dhe me bujë vullnetin e kombit. Këto gjeste zgjidhën në një mënyrë definitive çështjen, duke siguruar triumfin e dy parimeve: indipendencën politike dhe integritetin tokësor. Pas atyre ngjarjeve Konferenca e Paqës më nuk guxoi të vërë në bisedim cënimin e këtyre dy të drejtave.

Por efekti më i madh i luftimeve do të ishte për psikologjinë e brendshme tè popullit, për dinjitetin dhe karakterin e tij. Më 1912 ishte shfaqur tek shqiptarët një besim i rrezikshëm dhe fort i dëmshëm, sipas së cilit Shqipërinë s’e bënë shqiptarët, po e bëri Evropa. Ky mentalitet kishte për rezultat fatal një aparati, një mefshtësi dhe një moskujdesje. Meqenëse na bënë të huajt, atëhere ne më s’na binte ndonjë barrë, ndonjë detyrë. Logjika, vërtetë një logjikë e shtrembër, e donte që, kush e bëri, kush u bë shkak të bëhet, ay le të përpiqet ta kërrejë në krye! Gjykim i vdekshëm që vret dhe shkatërron çdo përgjegjësi për një komb. Kurse tani, më 1920, Shqipëria u bë, u krijua, u gatua jo vetëm prej vetë shqiptarëve, por edhe kundër Evropës, kundër gjithë pushteteve dhe kombeve të mbështjella rreth Konferencës së Paqes. Punën e bënë vetë shqiptarët, kundër keqdashjes së të tjerëve, pa asnjë ndihmë syresh, as edhe makar një simpati nuk vonoi të vinte, kur pa bota se shqiptari përqipej për veten e tij, me fuqinë dhe mjetet e veta. Një ngjarje e tillë ka një rëndësi të madhe për historinë e një kombi. Ekzerson një veprim, influencon gjithë jetën e tij. Është një kandil: ndrit dhe duhet të ndriçojë kurdoherë që gjendet në errësirë dhe në të keqe, në çdo kohë dhe në çdo rasje. Të mbajturit mend të akteve të mëdha të patriotizmës është një lumturi si edhe një detyrë.

Homazh për të dënuarin politik, Kujtim Isuf Luzaj-Ndërroi Jetë në Sandiego

December 10, 2020 by dgreca

Nga Uran Butka/

Kujtim Luzaj u lind më 18.06.1940 në Vlorë.

Rrjedh nga një familje atdhetare dhe intelektuale nga Kanina. Ati i tij, professor Isuf Luzaj, , i shkolluar në Francë e mandej në Amerikë, intelektual me përmasa kombëtare e ndërkombëtare, nacionalist dhe antifashist i orëve të para, bashkëpunëtor i ngushte i Mid’hat Frasherit, që bashkë me Hysni Lepenicën dhe Skënder Muçon, themeluan Ballin Kombëtar të trevës së Vlorës në vitin 1939 dhe luftuan kundër pushtimit Italian të Shqipërisë. I internuar në ishullin Ventotene, bashkë më 14 vlonjatë antifashistë, rezistoi atje kombëtarisht dhe nuk pranoi të nderonte alla-fashiste, së bashku me Safet Butkën, Abaz Ermenjin, Selman Rizën, Llazar Fundon, Bego Gjonzenelin, Abduraman Kreshpanin e të tjerë. Madje, në Ventotene ai ndihmësoi ne hatimin e Manifestit të Ventotenes, program politik i Evropës së ardhshme te Bashkuar e demokratike.

Përfaqësues i Ballit Kombëtar të Vlorës në Kuvendin kombëtar të Mukjes për një Shqipëri të lirë, demokratike dhe etnike, ai u përrpoq për bashkimin e forcave politike shqiptare, të djathta e të majta, për një luftë të përbashket kundër pushtuesve nazifashistë, por kur u prish marrëveshja e Mukjes nga komunistët dhe nisi lufta civile, Isuf Luzaj iku përfundimisht nga Shqipëria në emigracion politik, për ta vazhduar atje përpjekjen kombëtare, duke lënë në Kaninë nënën e gjorë dhe gruan me pesë fëmijë të mitur, më e vogla vajza një vjeç që vdiq në Qishë-Bardhë, ku i kishte internuar familjarisht regjimi komunist.

Në emigracion Luzaj arriti të bëhej një personalitet i shquar i kulturës dhe shkencës me përmasa kombëtare dhe ndërkombëtare, profesor i merituar i Amerikës, me rreth 150 vepra në fushë të filozofisë, letërsisë, historisë dhe artit, të vlerësuara ndërkombtarisht.

Regjimi komunist i Enver Hoxhës e mohoi Isuf Luzajn dhe veprën e tij madhore, ndërsa persekutoi pa mëshirë familjen e tij në Vlorë. E shoqja, Drita Refat Mezini nga familja atdhetare e persekutuar Mezini e Vlorës vuajti në internim bashkë me fëmijët jetimë, duke bërë punët më të rënda, ndërsa e motra e Isufit, Rahileja, u dënua 10 vjet me burgim për motive politike. E kështu me rradhe tërë rrethi familjar dhe miqësor.

Kujtim Luzi u rrit në varfëri, por genet dhe edukata e familjes e shtynë të mësonte dhe të kryente me sukses shkollen tetëvjecare dhe te mesme ne Vlore. Jo më tutje.

I pakënaqur nga regjimi dictatorial, në vitin 1960 ai tentoi te arratisej në grup, por u arrestua nga forcat e Sigurimit të Shtetit në Starovë të Pogradecit . Gjyakata e Lartë Ushtarake e përbërë nga n/kolonel Hydai Bejo, n/kolonel Xheladin Muharremi dhe major Haki Keta, me pjesëmarrjen e prokurorit ushtarak Gazmen Jusifati, e dënoi me 10 vjet burg, me akuzën e tradhëtisë ndaj atdheut, për tentativë arratisjeje jashtë vendit dhe me konfiskimin e pasurisë si dhe heqjen e të drejtës elektotrale. E mbyllën në burgun efamëkeq të Burrelit, ku hoqi tmerret e këtij burgimi kriminal.

Në fund të kryerjes së denimit 10 vjecar, ridënohet përsëri më 3.06.1968 me 4 vjet e 6 muaj te tjera heqje lirie nga Gjykata e Lartë ushtarake e përbërë nga Syyhbi Dedej, Hajri Shehu dhe Petrika Mushi, me akuzën për agjitacion e propagandë kundëer pushtetit popullor në burgun e Burrelit, sepse kishte ruajtur në xhepin e brendshëm një poezi të shokut të tij të burgosur, Mid’hat Ahmetit, të cilin e vranë rojet e burgut, kur tentoi te arratisej nga burgu i Burelit!

Letrën me poezinë e ruante në gji si një kujtim të shokut të pushkatuar, dhe siç del edhe nga gjyqi, as ia kishte treguar apo lexuar njeriu., pra letra nuk ishte përdorur për propagandë apo agjitacion. Sic thuhet edhe në dokumentin e gjyqit, “në këtë letër veprimtaria armiqësore kundër pushtetit si edhe thurrja e lavdisë ndaj elementit armik të dënuar, shprehet me figura letrare, dhe kuptimi i këtyre frazave është krejt i qartë”.(Dokumenti i Gjykatës , dt.3.06.1968)

Pra, u dënua çnjerëzisht me heqje lirie jo vetëm fizikisht, por u dënua me burg edhe shpirtërisht, edhe ndjenja e brendshme, edhe ruajtja e shenjtë e kujtimit për shokun martir të lirisë, edhe liria e privatësia njerëzore, por edhe ndjesia artistike, vokacioni për poezinë e bukur, që e mbante në gji!

Për këtë “krim” të bukur, u ridënua edhe me katër vjet e gjysmë burg pa asnjë faj e pa anjë fakt ligjor, si qindra të burgosur të tjerë që dënoheshin e ridënoheshin, që të mos delnin të gjallë nga burgu.

Mirëpo, Kujtimi ia doli. Madje me faqe të bardhë, sepse qëndroi denjësisht, duke e nderuar veten dhe familjen Luzaj.

U lirua nga Reparti nr.321 Burrel më 7.9.1972, duke e kryer të plotë dënimin.

Pas mbarimit të burgimit, u internua në Sherisht të Vlorës. Vitet e internimit, ndoshta ishin më të rënda se të burgimit, sepse vuatja dhe poshtërimi ishin tashmë për gjithë familjen Luzaj. Në internim krijoi familjen duke u më mrekullueshem, vajzën Hyrien dhe dy djem Ndriçimin dhe Drisantin.

Ne vitin 1992 , me përmbysjen e sistemit komunist, Kujtimi me gjithë familjen e tij, si edhe me vëllezerit Muhametin, Dalanin dhe motrën Elisabete, emigojnë në SHBA, në Çikago ku rronte ende babai i tyre Isuf Luzaj dhe jetuan bashkë me të deri sa ai mbylli sytë në vitin 2000 . Më pas Kujtimi shpërngulet me familjen e tij në Kaliforni së bashku me Xhaxhain e tij Ifraimin, I cili u kthye nga Argjentina, ku kishte emigruar. Jetuan se bashku deri në vitin 2005, kur xhaxhai ndërroi jetë. Eshtrat e tij dhe të Isuf Luzajt u kthyen në Shqipëri nga familja dhe u varrosën me nderime në Kaninë.

Kujtimi, ndonëse e larg atdheut, mallin për vatanin e ruajti deri sa mbylli sytë më 1 dhjetor 2020 në Sandiego të Kalifornisë, me dëshirën e fundit që të prehet në dheun e të parëve, pranë prindërve të tij, në Kaninë.

Reagim- A DUHET PERURUAR BUSTI I AQIF LLESHIT NË DIBËR TË MADHE?

September 18, 2020 by dgreca

Më datë 23 shtator 2020, në Dibër të Madhe do të inagurohet busti i Aqif Lleshit, njërit ndër bashkëpunëtorët e kauzës shoviniste serbo-madhe në gjysmën e parë të shekullit të kaluar,jo vetëm në krahinën e Dibrës, por në mbarë hapësirën shqiptare. Që ironia të jetë edhe më e madhe, pas tërë kësaj ceremonie të shëmtuar qëndronKëshilli komunal i Dibrës. Nuk e kemi të qartë se cilët kanë qenë arsyet, dhe mbi cilët fakte është mbështetur, kur ka vendosur të marrë një hap të tillë, kur dihet mirëfilli se të gjitha burimet arkivore në Tiranë, Prishtinë, Shkup dhe Beograd tregojnë se Aqif Lleshi së bashku me vellanë e tij, Halit Leshin, ishin zbatues te vendosur të politikave antishqiptare të Nikolla Pashiqit, S.Vukmanoviç Tempos, Rankoviçit etj. Por, kush ishin vëllezërit Lleshi dhe çfarë thonë burimet relevante të kohës.

Vëllezërit Halit e Aqif Lleshi në historiografinë shqiptare e më gjerë konsiderohen si dy figurat më të besuara të politikës serbomadhe. Miqësia e tyre me Beogradin daton që nga viti 1915, kur para Milisav Jeliç (bashkëpunëtor i Nikolla Pashiqit) betohen se do t’i zbatojnë në përpikmëri detyrat e dhëna nga Qeveria e Mbretërisë Serbe. (Milisav Jeliç: Halit Lleshi ka qenë vazhdimisht për bashkëpunim më të ngushtë me Serbinë dhe i qëndronte gjithmonë rob ndaj fjalës së dhënë.). Që të dy, gjatë Luftës së I Botërore u rreshtuan në rradhët e ushtrisë serbe dhe për dy vjet rresht (1916-1918) si ushtarë të Esat Pashë Toptanit së bashku me ushtrinë serbe qëndruan në ishullin e Korfuzit. Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, kur ushtria serbo-malaziaze pushtoi Dibrën e Poshtme, Lumën dhe Hasin, në këto krahina, krahas vendosjes së administratës së dhunshme civile, pushtuesit serb themeluan edhe një këshill me emrin “Këshilli i shqiptarëve të organizuar”, në krye të të cilit qëndronin disa mercenarë (esadistë), si Ymer Efendiu, Halit e Aqif Lleshi, Taf Kaziu, Alush aga i Lumës etj. Në kuadër të këtij këshilli, u formuan njësi të xhandarmërisë”, të cilat qenë nën patronazhin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Mbretërisë SKS-së, përkatësisht, të konsullit të saj në Dibër, Nikolla Jovanoviç. Të tilla batalione u formuan dy në Dibër nën komandën e Halit Lleshit dhe të Tafë Kaziut si dhe një në Lumë, që drejtohej nga Alush Aga i Bicajve. Ndër këta batalione, besueshmëri më të madhe tek autoritetet politike e ushtarake serbe, pati batalioni që udhëhiqej nga Halit Lleshi. Këtë e pohonte komandanti i Armatës së III, i cili përmes një letre, kërkonte nga Ministria për Punë të Jashtme, që batalioni i Halit Lleshit, të shpërblehej për besueshmërinë e dhënë ndaj politikës serbe:

“…Te batalioni i Halit Lleshit nuk mbisundon çrregullimi dhe disciplina. Batalioni i Halitit jo vetëm se nuk duhet çarmatosur e të konsiderohet si i rrezikshëm për rendin dhe sigurinë në front, porse duhet shpërblyer dhe të pranohet haptazi besueshmëria, lojaliteti dhe gatishmëria që me urdhërin tonë të futet menjëherë në aksion dhe të njëjtin ta kryejë me dëshirën më të madhe. Në këtë pikëpamje batalioni i Halitit është më i mirë dhe më i sigurt se të tjerët, sepse nuk ka tradhëtuar, siç është rasti me batalionin e krahut të djathtë…”.

Në gusht të vitit 1920 kur paria e Dibrës dhe e Lumës në krye me Elez Isufin organizoi kryengritje të përgjithshme për çlirimin e këtyre krahinave shqiptare, thuajse tërë paria e Dibrës u rreshtua përkrah kryengritësve në përjashtim të dy vëllezërve Lleshi, Haliti dhe Aqifi, të cilët si agjentë të politikës serbe, me batalionin e tyre qenë rreshtuar përkrah ushtrisë armike, përkatësisht asaj SKS-së. Siç është e njohur botërisht pas shuarjes së kryengritjes, ushtria serbe së bashku me mercenarët shqiptarë, përfshi këtu edhe dy vëllezërit Lleshi, dëbuan mbi 40.000 banorë shqiptarë nga këto dy krahina, të cilët u vendosën në Tiranë, Elbasan e Shkodër, dogjën e shkatërruan mbi 140 fshatra, 738 persona (gra, fëmijë, pleq, burra) u vranë apo u dogjën të gjallë; u shkatërruan tërësisht 6.248 shtëpi, 101 magazina dhe dy dyqane, 113 mullinj, 50 teqe, 18 xhami; u plaçkit apo u shkatërrua 11.057.750 kg drithë, u rrëmbyen 6.228 bagëti të imët e të trashë dhe 1.535 kuaj.

Si rrjedhojë të asaj dhe të veprimeve te tjera antishqiptare, Halit Leshi u vra si tradhtar i kombit në vitin 1923 nga ana e disa atdhetarëve shqiptarë të Dibrës së Poshtme. I vëllai i tij, Aqifi vrasjen e Halitit e konsideroi si një vrasje e “porositur” drejtpërdrejt nga Ahmet Zogu. Menjëherë pas kësaj, Aqifi së bashku me familjen e tij e të vëllaut u arratis në Beograd, ku vazhdoi t’i shërbente politikës serbo-madhe, për të cilën ai qe betuar. Kjo dëshmohet edhe në Elaboratin e hartuar në vitin 1929 nga atasheu ushtarak jugosllav në Tiranë, në të cilin ndër të tjerave thuhet: “Aqif Lleshi – i njohur si kundërshtar i A. Beut dhe miku i ynë…”. Falë kësaj miqësie, qeveria e atëhershme Mbretërore Jugosllave me fondet e veta shkolloi të birin e Aqifit, Mustafën, dhe të birin e Halitit, Haxhi Lleshin. Pas pushtimit të Shqipërisë nga ushtria fashiste italiane, me urdhër të qeverisë jugosllave, Aqifi së bashku më të birin dhe nipin e tij vendoset në Dibër të Madhe, nga ku përpiqen të krijojnë klimë për një kryengritje të financuar dhe menaxhuar nga jugosllavët. Më vonë, përkatësisht pas kapitullimit të Italisë dhe formimit të organizatës nacionaliste shqiptare “Lidhja Dibrane”, në të cilën u kyç thuajse e tërë paria e atëhershme dibrane, në përjashtim të Aqifit e të Haxhiut, të cilët vazhdonin t’i shërbenin Ozna-s (UDB-së), vetëm se tash e kishin ndërruar gëzofin, duke u shndërruar në komunistë. Ata me urdhër të Svetozar Vukmanoviq – Tempo (i deleguari special i KQ LKJ-së dhe i Titos për Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe Greqi), në tetor të vitit 1943 arritën ta dëbojnë udhëheqjen politike e ushtarake shqiptare nga Dibra e Madhe për ta vendosur atë jugosllave. Menjëherë pas kësaj në Dibër erdhi Tempo, i cili në fjalimin e tij të gjatë, Dibrën e Madhe e shpalli si një “Zonë të lirë jugosllave”. Rrjedhimisht u vendos administra jugosllave në vend të asaj shqiptare si dhe në vend të shkollave shqipe u hapën shkollat jugosllave. Një dukuri e tillë zgjati deri në nëntor të vitit 1943, kur paria dibrane në krye me Ali Maliqin, Uk Camin, Hysni Demën, Fiqiri Dinen, Shemsi Hatipin etj., pas një kryengritje të shpejtë arritën t’i dëbojnë komunistët jugosllavë dhe ata shqiptarë me në krye Haxhi e Aqif Lleshin, me çka Dibra e Madhe sërish u shpall qendra politike, kulturore dhe arsimore e prefekturës.

Mirëpo gjatë luftës se Dyte Botërore, Aqif Lleshi, i dërguar nga jugosllavët, veproi aktivisht në prefektuatën e Dibrës, për të nisur dhe shperthyer atje luftën civile mes shqiptarëve dhe për ngritjen atje të pushtetit komunist jugosllav. Në arkivat e shqipërisë ka fakte të shumta per ketë veprimtari. Po përmendim vetem dy ngjarje në Peshkopi dhe në Dibër të Madhe, në vitin 1943. Në betejen e Peshkopisë, 19 tetor 1943, mes forcave nacionaliste, ku merrte pjesë gjithë paria e Dibres nga njera anë, dhe nga ana tjetër forcat nacionalçlirimtare, ku merrte pjesë batalioni i rekrutuar nga Aqif Lleshi prej 100 mercenarësh, bashkëngjitur edhe batalioni serbo-maqedonas prej 60 vetësh i komanduar nga ultra-shovinisti Peter Brajeviç ( i cili më vonë mori pjesë në betejën e Drenicës kundër Shaban Polluzhës, ku bumbi edhe njerën këmbë, si edhe më pas kryegjyqtar në qyqin kundër Gani Kryeziut në Beograd për ta dënuar atë me vdekje, por nuk e lejuan britanikët). Paria e Dibrës kërkoi vetem që të largohej batalioni i huaj nga Peshkopia dhe te mos kishte luftë mes shqiptarëve. Por shtabi komunist refuzoi. Ndërhyri eshe oficeri britanik Hends, por nuk u dëgjua. Në raportin e Njazi Islamit, komisar i batalionit partizan të Dibrës, drejtuar Shtabit të përgjithshëm NÇ, më 24.10.1943, lexojmë “Parija, tue pa se ne mbanim gjithënjë pozitat tona e tue marrë si pretekst që ne s’e kishim mbajtur fjalën që kishim dhanë se do të largojshim partizanët jabanxhinj, rrethojnë Pëshkopinë. Tue e pa këtë gja, zëmë prita luftimi. Puna u ashpërsue keq. Atëhere del përsëri kapiteni anglez, i cili kërkon me kambëngulje që të mbajmë fjalën e dhanë dhe t’i heqim partizanët e huaj”.

Në këtë luftë u vranë dhe u plagosën 60 nacionalistë, dhe disa partizanë, mes tyre u vra edhe edhe malazezi Vllado Rakoceviç, i batalionit serbo- maqedonas, që më në fund u largua për në qytetin e Dibrës. Sipas Lutfi Rusit, agjent i Beogradit, i ngarkuar per te mbikëqyrur Strugën “çeta partizane e Sharrit, nën komandën e Petar Brajoviç- Gjuro, ndërhyri menjëherë në luftimet e Peshkopisë dhe partizanët e kësaj çete treguan trimëri të rallë, duke kontribuar që të thehet rrethimi i qytetit dhe të zmbrapsen forcat mercenare të bajraktarëve”!( Botimi “Lufta civile ne Shqipëri 1943-1945”).

Beteja tjetër e përgjakshme u bë më 27-31 tetor 1943 në qytetin e Dibrës. Edhe këtu merrnin pjesë batalioni i Aqif Lleshit si edhe batalioni serbo-maqedonas i Peter Brajeviç. Gjatë luftimeve në Dibër, forcat nacionaliste humbën 70 luftëtarë, ndërsa forcat partizane 5 të vrarë dhe 12 të plagosur. Një luftë civile e nxitur dhe e realizuar nga sllavo-komunistët dhe veglat e tyre shqiptare, si Aqif Lleshi etj.

Haxhi Lleshi i shkruante Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH më 21 tetor 1943, pra dy ditë pas betejës së Peshkopisë: “Një fjalim që mbajti Tempo në Kërçovë drejt vijës së luftës sonë, tha se së shpejti edhe në Dibër do të ngrehim flamurin maqedonas dhe në rast se do të kundërshtojnë reaksionarët, do ta ngrehin Ushtria Nacionalçlirimtare shqiptare. Kjo, shumë me vend”- shkruante me dorën e tij Haxhi Lleshi.

Pas mbarimit të LDB-së, Haxhi Lleshi u emërua ministër i Punëve të Brendshme të Qeverisë së RP të Shqipërisë(1944-1946).Si ministër iPunëve të Brendshme ai bashkëpunoi ngushtë me qeverinë Jugosllave dhe në marrëveshje me ministrin e Brendshëm të Jugosllavisë Rankovicrealizuan vrasjen e 1000shqiptarëve të Kosovës dhe të Maqedonisë, që kaloninin nëpër Shqipëri dhe brenda teritorit të Shqipërisë (Kukës, Pukë, Shkodër, Ulqin) gjatë muajve mars-prill 1945 , kur kolonat me shqiptarë të rekrutuar edhe nga trevat shqiptare te Tetoves, Shkupit, Dibres, (eshaloni i dytë) shkonin per t’u asgjesuar në Tivar për spastrim etnik të Kosovës dhe trevave shqiptare në Maqedoni. (Masakra e Tivarit ku u vranë pabesisht 3447 shqiptarë të pafajshëm dhe u zhdukën shumë të tjerë).

E pohojëkëtë dokumentet jugosllave (Arkivi i LNÇJ nr.9/4 K1411; Arkivi I Kosovës, F OKKM-k10/29, 335 dhe dokumentet shqiptare(AQSH, F206, v 1945) Në një dokument të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë lexojmë: “Me mijëra kosovarë të pafajshëm janë pushkatuar në masë, ilegalisht dhe pa gjyq, nga organet e UDB-ë . Në këto masakra të pashëmbullta ndaj popullsisë së Kosovës, ka marrë pjesë Koci Xoxe, në fillim të vitit 1945, kur në cilësinë si ministër i Brendshëm i Shqipërisë, ai autorizoi oficerët e UDB-së që të pushkatonin ilegalisht dhe pa gjyq , në tokën shqiptare, më tepër se 1000 kosovarë të pafajshëm”(Arkivi I MJ të Shqipërisë dosja 191, v.1949),

Në tëvërtetë ministër I brendshëm në virtin 1945,kur u realizua masakra e Tivarit ka qene Haxhi Lleshi, jo Koci Xoxe, por qeveria shqiptare e fshehu emrin e Haxhi Lleshit. Ndersa Aqif Lleshi ka qenë rekrutuesi i shqiptarëve në krahinën e Dibrës për t’i çuar ata si mish për top në Tivar.

Për këto shërbime dhe shumë të tjera, Aqif Lleshi u shpërblye nga padronët e tij jugosllavëfillimisht me postin e kryetarit të rrethit të Dibrës, e më pas edhe të deputetit republikan e federativ. I biri i tij, Mustafa Lleshi u emërua kryeshef (naçallnik) i OZN-ës, më vonë i UDB-ës dhe përgjegjës kryesor i brezit kufitar Ohër-Tetovë. Roli i tij antishqiptar erdhi në shprehje veçmas pas Informbyrosë (korrik 1948), ku në emër të “zbulimit” të informbyroistëve shqiptarë, kreu arrestime e vrasje të shumta në Dibër, Strugë e më gjerë. Burimet arkivore hedhin dritë se autoritet e atëhershme komuniste jugosllave kishin hapur disa qendra të spiunazhit në brezin kufitar me shtetin shqiptar, përfshi edhe në Dibër të Madhe, me të cilën qendër udhëhiqte pikërisht i biri i Aqifit, Mustafa Lleshi.

Më 4 shtator të vitit 1950, Aqifi së bashku me të birin e tij Mustafën dhe me anëtarët tjerë të familjes, u arratisën në Shqipëri. Burimet e proviniencës policore hedhin dritë se arratisja e tyre qe organizuar nga anae vet UDB-së, me të cilën udhëhiqte Mustafa Lleshi. Ky shërbim sekret jugosllav-maqedonas, menjëherë pas “arratisjes” së Lleshajve, ndërmorri një aksion të dhunshëm në Dibër të Madhe dhe fshatrat shqiptare përreth, me ç’rast arrestoi 38 persona, gjoja si bashkëpunëtorë të ngushtë të Aqif Lleshit, të cilët u dërguan në burgun famëkeq jugosllav Goli Otok. Ndërkohë familjarët e tyre në numër 262 u internuan në Gradsko të Velesit.

Lidhur me figurën e Aqif Lleshit, gazeta e atëhershme në gjuhën Shqipe “Flaka e Vëllazërimit”, gjatë vitit 1950 ka shkruar në dy raste. Përderisa në korrik të atij viti, Aqifi konsiderohej si “burështetas i vërtetë jugosllav”,menjëherë pas largimit do të etiketohet si “kulak, bajraktar dhe spiun i hegjemonisë serbe”. Ja se si kjo gazetë e përshkruante atë në dy pamje te ndryshme:

“…Një ndër kandidatët që gjendet në listën e Frontit Populluer të Maqedonisë për deputetë në parlamentin e RFPJ, asht edhe Aqif Lleshi, të cilin rrallë ka njerëz në vendin tonë që të mos e njofin ose të mos kenë ndigjue për te. Qysh në vitin 1941, Aqifi megjithse plak, së bashku me familjen e tij, rroku armën dhe filloi luftën kundër okupatorit… Në vjetin 1943 Aqifi u lidh dhe u bashkua me Lëvizjen Nacjonal Çlirimtare dhe prej atëherë punonte dhe luftonte simbas udhëzimeve të saj… Ai sikurse edhe në kohën e luftës edhe tashti mbas çlirimit, në kohën e drejtimit të vendit tonë dhe të një jete ma të lumtun për njerëzit tonë punues punën e vetë nuk ka ndërpremun, por gjithnji pa kursye kurgja e vazhdon prej çlirimit për çdo aksjon gjindesh për ballë popullit dibran.. Për të gjithë këto merita që ka Aqifi, populli i Dibrës që në ditët e para mbas çlirimit i besoi detyrën me rëndësi dhe e zgjodhi si kryetar të këshillit të rrethit të Pushtetit Populluer të Dibrës…”, – thuhej në shkrimin e parë të gazetës, ndërsa, në shkrimin tjetër tre muaj më vonë: “Polit emigrantat në vende inform-byroiste dhe zotnit e tyne të udhëheqjevet të partivet inform-byroiste fituen edhe një forcë të shëndoshtë – kullakun bajraktar, njeriun e pallatit dhe spiunin në shërbim të klikës hegjemoniste serbomadhe të paraluftës dhe të organeve fashiste italjane gjatë okupacjonit të vendit tonë, Aqif Lleshin, që para do kohe hiku në Shqipnin Enveriste…”.

Mund të paraqisnim edhe argumente të tjerë, por mendojmë se janë të mjaftueshëm dhe shpresojmë për një reflektim te Këshillit Komunal Dibër si edhe të qytetarëve të saj, për të mos e lejuar inagurimin e një busti për antikombëtarin Aqif Lleshi.

Uran Butka, studiues, Tiranë

Qerim Lita, studiues, Shkup

Saimir Lolja, studiues, SHBA

Shoqata “Bashkësia Dibra”: Tofik Jegeni, kryetari Këshillit, Saimir Shatku, sekretar i Pergjithshem, Prof.Bujar Kapexhiu, kryetar.

13 shtator 2020

Disa dokumente arkivore per ilustrim:

Ministria e Ushtrisë dhe e Marinës

Njësia e përgjithshme ushtarake

Proc. Xh. Nr. 48.425

28 janar 1920, Shkup

KOMANDANTIT TË ARMATËS SË QARKUT TË III

Komandanti i krahut të majtë të Frontit Shqiptar përmes Procedimit Nr. 92 nga data 17 të këtij muaji ma dërgoi raportin me sa më poshtë vijon:

“Vice Konsulli z. Nikolla Jovanoviq më njoftoi se, ka hyrë në negociata me Shaqir Demën parinë e Hemeshit, i cili më herët është arratisur te italianët, ndërsa tash dëshiron kthimin e sërishëm në anën tonë dhe ta ndihmoj çështjen tonë. Kushtet e Shaqir Demës janë: Të largohet Halit Lleshi nga Bulqiza dhe t’i jepen 300 napolona për shpenzimet që i ka pasur deri më tash. Z. Jovanoviq ia ka dhënë besën të qëndrroj në Homesh përderisa nuk merr përgjigje nga Ministria për Punë të Jashtme. Z. Jovanoviq mori përgjigje se mund të pranohet dhe t’i jepen para sa është e mundur….”

KOMANDANTIT TË ARMATËS SË QARKUT TË III

Halit Lleshi e ka marrë Çafë Bulqizën, dogji 3 shtëpi, ende po zhvillon luftime.

Kolonel, Mihajlloviq

(ДАРМ. Ф. ВИИ, М. 342, Пов. Бр. 210)

….Në Mirditë shpërtheu kryengritja e përgjithshme kundër Qeverisë së Tiranës dhe në përgjithësi kundër unitetit të Shqipërisë. Bajraktari i Mirditës, Marka Gjoni, më 17 korrik 1921 shpall Republikën e Mirditës, me qendër në Shkodër dhe themelon qeverinë e republikës së re, e cila në Paris dërgoi delegacionin e saj. Kryengritjes i bashkëngjiten ish përkrahësit e Esat Pashës, Osman Bali dhe Halit Lleshi ….Që nga viti 1915 Halit dhe Aqif Lleshi ishin të lidhur me Serbinë dhe kjo miqësi e Llesheve ishte e njohur. Pas vrasjes së tij, Aqifi kaloi kufirin dhe u vendos në Beograd, ndërsa te Lleshët arrinin lajmet se ka pasur pritje miqësore si mik i vjetër dhe i besueshëm. Në Shqipërinë e atëhershme, kjo pati rëndësi të madhe për çka gjatë kohë kjo është përfolur….”.

(ДАРМ.Ф. ВИИ.М.349, Beograd, 11 maja 1952 godine)