Visar Zhiti – Page 27 – Dielli

RITAKIMI ME ETËHEM HAXHIADEMIN, I DHEMBSHUR DHE ME SHPRESË…

June 17, 2020 by dgreca

– në vend të një letre falenderimi /

nga Visar Zhiti/

Rivjen për të gjithë tragjediani poet, Etëhem Haxhiademi. Është ngjarje kulturore, me rëndësi, është art dhe kujtesë kombëtare, është frymë, njohje e shpirtit të së kaluarës dhe ardhmëri.

Është vepër që qëndron, që s’e mposhtën dot ndalimi i egër, burgu mizor i diktaturës, vdekja e Autorit në burg, harresat e rënda, humnerore.
E rilexova me ëndje dhe mall, menjëherë, sa po i solli posta librat dhe dita m’u duk si me lajmin e mirë.
…Miku i tim eti, – thashë me vete, – që ia kishte ruajtur librat edhe gjatë përndjekjeve, shkrimtari i ndaluar që e kisha lexuar fshehurazi në rininë e parë dhe isha magjepsur.
Kur shkonte në Elbasan, im atë më merrte dhe mua fëmijë, kam njohur familjarë të Haxhiademit, por mungesa e tij aty më dukej si padrejtësi, si torturë dhe sikur më shfaqej atyre mureve fantazma shekspiriane e Autorit, ndikim leximesh.
…Dhe tani gjatë rileximit, dy librat e tij të parë, m’u dukën të reja ashtu siç ndodh me kryeveprat. I kam ende ndër duar… Të botuara së pari në shekullin e shkuar, në gjysmën e tij të parë, ato sollën shkrimtarin që mungonte, tragjedianin sa kombëtar, po aq ballkanik dhe europian.
“Lira” e Et’hem Haxhiademit kumbon bukur, e përzishme, ngazëllyese, plot me mite, përndritje dhe ujra, me ritme dhe rima të begata shqip.
Ndërsa në tragjedinë “Pirro” Haxhiademi ngre si askush tjetër një pallat mbretëror hijerëndê epiriot-ilirik, me një fantazi mahnitëse ribën atë kohë të humbur shekujve, plot lavdi dhe intriga oborri, – shërbimi është i lartë, kombëtar, – që na nëpërmend ndêrkohë tragjeditë antike eskiliane dhe rilindjen europiane, Shekspirin vetë.
Dhe Shekspirin-shqiptar, Et’hem Haxhiademin e shkolluar në Itali, në Lecce si gjimnazist dhe në Austri, në Vjenë si student e në Gjermani, Berlin per Shkencat sociale, të brumosur me fatin e Atdheut të vet, e burgosin ata, që morën pushtetin, kur sa mbaroi Lufta II Botërore dhe ai ishte në kulm të krijimtarisë, burrë që s’ishte bërë ende 50 vjeç. Krim i shumëfishtë. U ndalua vepra e tij dhe humbën dhe ato që shkruajti në burg, një roman, thuhet, dhe mbetën pa shkruar ato që do të mund të shkruante si shkrimtar i lirë. Në prag të lirimit, kur ishte ende i fortë, vdes në burg, besohet se e helmuan ata që kishin helmuar gjithë letërsinë shqipe, Atdheun të gjithë.
Dhe për aq sa la, 7 tragjedi, sa etërit e tragjedisë, Eskili, Sofokliu, Vepra e Etëhem Haxhiademit me poezinë e tij dhe përkthimin e Virgjilit, është më e fortë se diktaturat dhe harresat e qëllimta, triumfoi mbi to si e vërteta, si arti i madh.
Rinisi ribotimi i tyre, faleminderit përkujdesësve, që nga i biri, Emini dhe botuesit e mbesës Hortensia për dhuratën aq të çmuar.
Duke shkruar tragjedinë kombëtare, Haxhiademi shkruante dhe pavdekësinë…

EUROPA E PROFESORËVE…

June 8, 2020 by dgreca

Nga Visar Zhiti/ Dy profesorë në Itali, para jo shumë ditësh, gjatë mbylljes globale nga shkaku i pandemisë së CoronaVirusit, mes atyre shqetësimeve dhe alarmit, krizës shëndetësore botërore, ku Italia e pati mjaft të rëndë dhe jo vetëm, kur dukej se po shpërthenin dhe nacionalizmat, mbylljet e kufijve dhe po jepeshin shenjtat e frikshme të një mënjanimi dhe ndarjeje dhe atavizmat e një rreziku të totalitarizmit, sidomos në Shqipërinë e gatëshme për çdo përkeqësim, dërguan një letër plot urtësi dhe dinjitet… dhe kujt? Europës, qytetarë të së cilës ata dhe janë.

Guximi intelektual, bukuria e kësaj letre, apeli që ata bënin, kushtrimi – thënë me shqipen e hershme, pati dhe përgjigje po aq të bukur, diplomatike ndërkaq, nga vetë Europa.

Profesorët që dërguan letrën janë Matteo Mandalá, nga Katedra e Albanalogjisë në Universitetin e Palermos në Siçili dhe Francesco Altimari nga Katedra e Albanalogjisë në Universitetin e Kozencës në Kalabri, të dy akademikë të njohur për punën e tyre shkencore dhe humane, për arritjet e shkëlqyera në fushën e studimeve dhe të botimeve, në gjuhësi, letërsi, traditë, në medernitetin antropologjik të tyre, po kështu dhe veprimtarë të palodhur të kulturës, rilindas modernë, që sensibilizuan kolegë dhe intelektualë, por dhe vetë Europën në qendrën e saj drejtuese, në Bruksel, se letra i drejtohej Komisionit Europian dhe ishte në vëmendje të zonjës Ursula von der Leyen, prej së cilës, të ngarkuarit nga ajo, dhanë dhe përgjigje, që ashtu si vetë letra, duhet të gëzojë dhe të vërë në mendime çdo shqiptar. Aq më tepër që përmbajtet e tyre lidhen me vendin tonë tani, madje ai është thelbi i tyre, i letrës dhe përgjigjes, por nisma e profesorëve është shembull qëndrimi, është nxitje e qytetarisë europiane, kumti është udhërrëfyes dhe gjithëpërfshirës.

Profesorët akademikë Mandalá dhe Altimari i drejtohen Europës së Popujve, “E dashur Europë”, – i thonë me aq shumë fisnikëri dhe familjaritet. Kemi marrë shkas, shkruajnë qysh në krye të letrës, nga Shqipëria, “me rastin e nisjes së task-forcës shëndetësore shqiptare në ndihmë të zonave të Italisë më të goditura nga CoronaVirusi”, nga fjalimi kryeministror i Edi Ramës, duke i kërkuar Europës të vazhdojë këtë rrugë “bashkimi e dashurie”.

S’ka si të mos kujtohesh, i nxitur nga kjo letër, që Shqipëria së pari duhet të marrë shembull dhe prej vetes, të njohë virytet e saj dhe të dijë të bashkohet dhe të dojë veten, Europën e Bashkuar, familjen e saj të natyrshme, SHBA-në, aleatin jetik të kombit shqiptar, të mbijetesës, që nuk lejoi copëtimin e Shqipërisë dhe luftoi për Republikën e Kosoves, mbështetësit vendimtarë të demokracisë dhe të prosperitetit në të dy atdhenjtë tanë.

Qeveritë shqiptare dalin nga shqiptarët dhe janë për shqiptarët dhe të punojnë së bashku për vendin me përkushtim , s’e kam fjalën thjesht për qeveritë në Tiranë e në Prishtinë, por dhe qeveritë që pasojë njëra-tjetrën, ato që vijnë me ato që ikin e që do të vijnë, të njohin arritjet, magësitë e gabimet dhe të dinë të progresojnë, dua të them pozita me opozitën, të dyja janë qeveri, e para në pushtet, që qeveris aktualisht dhe e dyta është pushteti moral.

Ngutem të them, me statusin sublim të qytetarit, që qeveritë tona, që zakonisht marrin karakterin dhe huqet e shefave të tyre, të mos shtiren duke u kujdesur se si do të duken jashtë, ndërsa brenda, ku mungon, jo vetëm mirëkuptimi, se për bashkëpunim vështirë se mund të besosh, por bëjnë prepotentin, kritizerin deri në absurd banal, arrijnë të bëjnë dhe mashtruesin e zgjedhur me votat tona, madje dhe grabitësin, duke mos ndërtuar Shqipërinë, por oligarkinë e saj të pa mëshirshme.

Dhe kështu qeveria që pason, përsërit gabimet e së mëparshmes, kur përsëritja është dhe më e keqe, dora dotës shtohet urrejtja si një luftë klase në kushte të tjera, prapaskenat e interesave të dyshimta, pengesat që i bëjnë njëra tjetrës, kthehen në pengesa për jetën e qytetarëve, pra vetvetes, që quhet Shqipëri. Se opozitat tona, në kohërat e tyre të ndërsjellta, kur Shqipëria bëhej gati të niste negociatat me Këshillin e Europës për pranim, kanë arritur deri aty sa të kërkojnë ndërprerjen, pra mospranimin nëpërmjet një diplomacie trashanike, gjë që ka shkatuar humbjen e kohës së Shqipërisë dhe të besimit dhe kur kanë marrë pushtetin, në rotacion opozitat kanë kërkuar dhe bërë të kundërtën, pra në të dy rastet kanë qenë jo vetëm me taktika të ndryshme, por dhe strategji të ndryshme nga ato, kur binin në opozitë me atë kur ngriheshin në pozitë. Dhe kundërshtitë e tyre dukej se kanë konsistuar në këtë: ik ti, ta bëj unë atë që do të bësh ti, pra mjaft, më lërë radhën të përfitoj unë tani. Në këtë rëndomtësi të dëmshëm duket se është katandisur gjendja, duke krijuar zhgënjime gjenerale, indiferentizëm të përgjithshme, inteligjencë të flashkët dhe rritje të varfërisë, pasigurisë dhe ikjeve, që na kujtojnë eksodet e mëdha, ato të ca dekadave më parë, kur diktatura po binte dhe ndërroi sistemi dhe u përftua një diasporë e re që kërkon të pjesëmarrë në jetën e vendit, kërkon të votojë dhe s’mundet, apo ikjet e ca shekujve më parë, kur vendi pushtohej nga perandoria otomane dhe u përftua mrekullia arbëreshe.

Dhe pikërisht arbëreshë janë dy profesorët, Francesco Altimari dhe Matteo Mandalá që i bënë letrën shëmbullore “Europës së dashur”, që i kërkojnë dhe kujdesin për Shqipërinë amë, përfshirjen në gjirin e saj duke nëpërmendur Manifestin e Ventotenes për një Europë të lirë dhe të njësishme dhe hartuesit e tij që gjatë Luftës së Dytë Botërore në internim, federalistët Ernesto Rossi dhe Alfiero Spinelli. Dhe s’ka si të mos më kujtohet mua miku i tyre shqiptar, Zai Fundo, filozofi antifashist, kundështar dhe i Stalinit, me diplomime në Sorbonë dhe në Moskë. i vlerësuar lart nga ideatorët e Europës së Bashkuar, me të cilin konsultoheshin, siç dëshmon diku tjetër Spinelli, Pra ne paskemi dhe një shqiptar në vegimet e Europës së Bashkuar, që pasi ikën nga internimi në Ventotene, Zai kthehet të vazhdojë luftën në Shqipëri, por me urdhër drejtpërsëdrejti nga Enver Hoxha e vrasin partizanët, kur arrin në Kukës, por duhej t’i thyenin kockat më parë, sipas pusullës së Enverit, që s’u bë dot kurrë profesor.

Shqipëria diktatoriale e vrau Europën e shqiptarëve. Meqënëse jemi në fushën e letrave, kujtoj prapë një letër tjëtër të Enverit, 5 ditë pas pushkatimit pa gjyq të një grupi intelektualësh, mes tyre dhe një grua profesore, shkencëtare, Sabiha Kasimati, nga shkaku i asaj që quhet “Bomba në ambasadën sovjetike në Tiranë”, kur ishte vetëm ca dinamit në një gazetë, shpërthimi i së cilës, s’bëri asnjë dëm, vetëm theu ca qelqe dhe Enveri, çudia më e madhe, e pa besueshme, i kërkon falje në atë letër, jo familjeve të të vrarëve pa faj nga ai shkak, prindërve, bashkëshorteve, fëmijëve, shqiptarëve të gjithë, por Stalinit. I betohet atij që partia do të jetë e pamëshirshme për atë akt terrorist dhe “akti terrorist”, sipas Enverit, nuk janë pushkatimet e tij masive, por shpërthimi incognito në ambasadë të asaj që as bombë nuk ishte, që mbase Sigurimi mund ta kishe shkaktuar vetë.

Enveri është një përjashtim dhe shëmbulli më zi dhe i letërkëmbimit me Europën, kur Shqipëria ka një kancelari të shkëlqyer që në mesjetën e saj, letrat e Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, “mbrojtësit të paepur të qytetërimit Perëndimor”, siç cilësohet, me aleatët e tij europianë janë modele, ku shpaloset atdhedashuria dhe diplomacia e sinqertë, madje dhe letra e tij dërguar armikut, Sulltan Mehmetit në vitin1461. Një kryevepër!

Po kështu dhe letrat e Ali Pashë Tepelenës për Napoleon Bonopartin apo Rusisë cariste, që duhen studiuar nëper shkolla. Letra të Abdyl Frashërit, Ismail Qemalit, Ahmet Zogut, etj. Mund të bëhet një dosje e kancelarisë së Burrave të Shtetit Shqiptar.

Ndërkaq shkëlqejnë letrat e intelektualëve tanë, akademikë e profesorë, dërguar liderëve botërorë, presidentëve në Europë e SHBA, atyreve që kishin në dorë fate dhe histori të popujve, në mbrojtje të çështjes shqiptare, letra brilante të një antologjie guximi dhe zgjuarsie, ndërkaq dhe me njëri-tjetrin, Naim Frashëri dhe De Rada, Faik Konica e Imzot Fan Noli, At Gjergj Fishta, Mustafa Kruja, Hasan Prishtina, Luigj Gurakuqi, Mit’hat Frashëri, Ernest Koliqi, Musine Kokalari, etj, e deri më sot, letrat e shkrimtarit Ismail Kadare presidentëve, në Francë, SHBA, Havelit, po kështu dhe të Presidentëve Rugova dhe Berisha e deri te kryeministri Edi Rama e të intelektualëve Mitrush Kuteli, apo sot Aurel Plasari, Maks Velo, që na la para ca ditësh, artikujt e tyre dhe të të tjerëve si letra të hapura si ato ambasadorëve të SHBA-së, të Bashkimit Europian, etj, e dri tea to të poetes Elida Buçapaj kacelares gjermane Merkel, etj.

Letra e re e intelektualëve Matteo Mandalá-së dhe Francesco Altimari-t dhe përgjigjia që ata kënë marrë, na bind se ka një “Europë të profesorëve”. Në atë letër përmenden dhe etërit themelues të Europës së Bashkuar De Gasperi, Schuman, Adenauer, Monnet, Spak, kujtoj që Monnet ka thenë pak a shumë kështu se, nëse do të duhej ta rithemelonim edhe një herë Europën e Bashkuar, do ta fillonim jo nga ekonomia, por nga kultura. Se “Evropa nuk është vetëm treg i përbashkët dhe bashkim doganor, por dhe frymë dhe spiritualitet i përbashkët.” – thotë shkrimatri nobelist, hebreo-hungarez Imre Kertesz dhe pastaj thekson: “Cilido që kërkon të bëhet pjesë e këtij shpirti, duhet të tejkalojë, midis shumë provave, dhe atë të përballimit moral dhe ekzistencial me holokaustin”. – Ai I mbijetoi Aushvicit.

Shqipëria nuk mund të shkojë në Europë pa kujtesën e saj, duke harruar kampet e Tepelenës, burgun e Burrelit, të Spaçit e të Qafë Barit, etj dhe krimet e diktaturës komuniste, pa bërë reformat në drejtësi, pa ndëshkuar të keqen, pa sistemin e duhur zgjedhor, etj, ku vazhdimisht na mbin një parlament “parlatorësh” pa bukë. Dhe që nga aty na dalin president te Republikës, gjithnjë e më befasues, më të çuditshëm, jo vetëm për botën, por dhe për ne, nga ku dalin.

Është e pakuptueshme, e dëmshme, vrastare kur ata që vijnë në pushtet vetëm shajnë dhe rrënojnë punën e arritjet e pararendësve, ndërsa ata që ikin nga pushteti si opozitë vetëm shajnë dhe pengojnë ato që po bëjnë pasuesit e tyre, edhe nëse po vazhdojnë ato që nisën ata.

Nuk bëhet shtet me të shara e gogolizime, por me punë e mençuri e bashkëpunim, me pjesëmarrjen e të gjithëve, duke vlerësuar ato që u bënë e duke kritikuar për më mirë. Klima e sharjeve është bërë një epidemi tjetër e rrezikshme. Berisha si President dhe dy herë si kryeministër duhet parë si përvojë me rëndësi e shtetit demoktatik shqiptar, e reformave të duhura dhe të dhimbëshme, i atyre që s’u bënë a që duheshin bërë ndryshe, e Shqipërisë në NATO, e të djathtës së tij që ishte dhe e majtë, etj, po kështu dhe e ndërsjellta, si dhe e majta e Edi Ramës tani që shfaqte dukuri të së djathtës e që ka rënë dhe në enverizëm, ndërkaq nuk ta kap truri se si një ish president si Bujar Nishani shan si ordiner atë kryeministër dhe qeveri që dekretoi vetë, që punoi me ta, kur ishte pjesa siperane e superstructures së saj, kurse sherri i pa ndërprerë i presidentit aktual Ilir Meta me kryeministrin aktual Edi Rama është vazhdim i asaj marrëzie të nishantë. Rama propozoi Metën, pra urdhëroi zgjedhjen e tij president, Meta e dekretoi atë si kryeminsitër dhe qeverinë tij. Mbyllën pazare kështu apo u prishën pazare, thonë njerëzit mes tyre.

Çështjeve të tilla nuk u japin përgjigjen e duhur gazetat, edhe kur investigojnë dhe sensibilizojnë me të drejtë, as klanet televizive, që aq sa në shërbim janë vënë, veç disinformojnë me profesionalizëm e propagandojnë keq, as politika, por drejtësia e re, vetingu, Spak-u, etj, nëse janë të vërteta, zgjedhet nëse do të jenë të lira dhe paraprakisht me një reformë zgjedhore të duhur, gjithpërfshirëse, nëse do ia dalin.

Ndërsa populli, intelektualët e tij, profesorët kanë të drejtë të plotë të protestojnë dhe ta shkundin vendin për shumë arsye dhe halle, për varfërinë stabile dhe korrupsionin galopant, për nomenklaturën e dikurshme të kudogjendur, urbanizimin çoroditës, shpesh pa identitet, për Teatrin Kombëtar që shëmbet natën si në një aksion ilegal guerilasish, megjithëse teatri i ri është i domosdoshëm dhe tejet I vonuar, për dhunën deri edhe te gazetari i njohu Alfred Lela, përdhunimet, pedofilinë, duke tromaksur 15 vjeçaret, stresuar gjeneratën e re, për pedofilinë politike, deri te nëpërkëmbjet për të përndjekurit, kujtesën, shpifjet shtetërore, etj, etj, për Europën që na mungon, për aleancën me SHBA-në, për të qenë në lartësitë që meriton. Etj, etj.

Ja, si dialogon Europa e profesorëve, letrat në fjalë i përktheu për një artikull të tij studiuesi Pëllumb Xhufi, duke e vlerësuar intelektualisht këtë dialog dhe duke ia kundërvenë kahut tjetër jo të tij, ndërkaq dukuria është e përbashkët dhe ajo që na duhet më shumë, ja, si u përgjigjet Europa intelektualëve Matteo Mandalá dhe Francesco Altimari: “Të nderuar Profesorë, – ju falenderojmë… për thirrjen tuaj plot ndjenjë dhe solidarite, – pra nuk bëhet pa ndjenja dhe bashkëpunim, pa i nderuar profesorët e jo duke i harruar. Vazhdojmë me letrën: Shëmbulli i Shqipërisë, të cilit ju i referoheni, tregon edhe një here rëndësinë e lidhjes strategjike mes bashkimit Europian dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor. Angazhimi i Bashkimit Europian për Shqipërinë është konkret… dhe tregohen shëmbuj dhe shumat e eurove të caktuara, milionëshe për të përballuar tërmetet, krizat shëndetësore, deri dhe koferencat “Together for Albania”, etj. – E ardhmja e Ballkanit Perëndimor, pra dhe e Shqipërisë, është në Bashkimin e Europian… – lidershipi shqiptar dhe politika ka për detyrë ta përshpejtojë ardhjen e kësaj të ardhmeje, pjesë e trazicionit të lodhshëm postdiktatorial. Që Ballkani Perëndimor t:e quhet seriozisht Europa Jug-lindore. – Komisioni Europian do të vijojë dialogun e tij me Shqipërinë… për të mirën e shtetsave të Shqipërisë.”

Kjo është e rëndësishme. Shpresa ka. Ndërkaq duhet të ndërgjegjësohemi dhe Shqipëria duhet ta kuptojë, që mes të tjerash, sa shumë e ka rrënuar kulturën e bisedës me veten dhe me të tjerët, institucionin e vlerave, prandaj dhe duhet të bëjë përpjekje të mëdha edukuese të ngrihen, patjetër, politika shqiptare dihet të mësojë nga Europa e profesorëve.

EDHE MBI GËRMADHA ËSHTË POEZIA E JETËS…

May 24, 2020 by dgreca

Nga Visar Zhiti/

Nga vuajtjet dhe persekutimet, nga drama e tyre e përbashkët, të nxjerrësh poezinë, se burgjet edhe harrohen, shkatërrohen, edhe teatrot shëmben, por drama mbetet dhe katedralja e poezisë është më e parrëzueshmja se të gjitha,

Duke parë gërmadhat e Teatrit Kombëtar sot, në kohën e pandemisë së “Covid-19”, kujtoj pandeminë ideologjike, “Comunism 45-91”, mbylljet, jo nëpër shtëpira me familjarët e dashur, por në burgje të rënda dhe të egra, ku kanë vdekur dhe aktorë, regjisorë, vepra të ndaluara, tragjediani themeltar, parësori, Et’hem Haxhiademi, etj. Ndërsa vetë burgjet, ato të kënetave, të aeroportit, të themeleve, stadiumeve etj, as që nuk kanë një memorial dhe të fundmit, Spaçi e Qafa e Barit tashmë janë shkatërruar. Telat me gjëmba i morën banorët përreth për të thurur kopshtet vetiake, një metaforë e bukur kjo, u shkulën gurë e dyer e pragje, por dhe kujtesa kolektive.

Dy revoltat e mëdha të të burgosurve në burgjet e Spaçit dhe të Qafë-Barit, të vetmet kryengritje politike në të gjithë burgjet e perandorisë komuniste, përkujtohen vetëm nga shoqatat e ish të burgosurve apo nga Istituti i Studimeve të Krimeve të Komunizmit, kur veprimtaritë për to duhej të ishin shtetërore, duhej të kishte konferenca, ekspozita, botime të reja, shfaqje teatrore, homazhe për të rënët dhe njëri burg, të paktën, duhej të ishte muze, siç ka bërë bota e qytetëruar, Polonia, psh.

Muzeumet e tanishme, BunArt 1 dhe BunkArt 2, Shtëpia me Gjethe, Vila e diktatorit Enver Hoxha apo ndonjë tjetër, dëshmojnë diktaturës, forcën e saj, ku nuk mungon një si adhurimi i fshehtë, do të thosha, por ende nuk kemi muzeume të qendrës kundër diktaturës, duke filluar qoftë dhe një apartament të ngushtë, psh, ku dëgjoheshin fshehurazi “Zëri i Amerikës”, RAI, Vatikani, edhe “Radio Prishtina” në Veri. Jo më pastaj madhështia infernale e burgjeve. Gërmadhat e shtëpisë së At Gjergj Fishtës janë një akuzë kundër mashtrimit postdiktatorial apo shtëpia e Musine Kokalarit në Tiranë, ku e arrestuan, shkrimtare dhe e para para grua opozitare në Europën Lindore, pas Luftë…

Jetojmë në një teatër shëmbjesh, ku harresa ka thirrur në duel kujtesën dhe befas u bie mbi kokë e gjithë skena. Dramat janë nëpër rrugë.

Megjithatë kujtesa krijon të çara dhe fut ujin e vet në Titanikun e harresës, që do të mbytet gjithsesi.

Mjafton dhe një poezi për të çarën e ferrit. Një poezi është më e fortë se prangat, se telat me gjëmba, se karakollet e përbindhme të rojave të burgut, se komanda, se dënimet dhe tmerri, në fund të fundit dhe diktaturat bien dhe mbetet poezia e njeriut. S’e kam fjalën vetëm për poezinë e shkruar, por dhe të pashkruarën, që mërmëritet, që është bisedë njerëzore, çast buzëqeshjeje, vetë buzëqshja, që është miqësi burrash në ferr, besë, dashuri.

Ne nxorëm poezi nga burgjet. Ca copa letrash të trishta, të grisura, bërë pis nga duart që punonin si skllevër nëpër minierat e zeza, shtynin vagona si të ishin arkivolet e tyre, po ato copa letrash sfidojnë gjithë socrealizmin e bujshëm, raftet e tij që nga Komiteti Qendror e deri dhe në postat e humbura kufitare.

Në burg, kujtoj flitej për poezitë e atij që kishte qenë në burg dhe më pas u arratis, shkoi në SHBA, Prof. Arshi Pipa. E kam parë për një çast librin e tij, kur e sollën në Bibliotekën Kombëtare, u ndodha aty, – më tregonte në burg miku im, artisti Maks Velo, – s’ma lanë as ta prek me dorë, jo më ta shfletoja, qoft:e dhe për një poezi. Ishte një libër me kapakë gri, vazhdonte të tregonte Maksi, i botuar në Itali, në Romë në 1959 dhe u fut drejt e në fondin e zi të Biblioteksës. Gri në të zezë ishte dhe vet:e koha.

Dhe unë shkruaja fshehurazi poezi në burg. Nuk jam i vetëm… M’i ruanin dhe shokët e paktë atje. Ç’mrekulli që nuk më tradhtoi asnjëri, që janë gjallë, se edhe poezitë vriten, nuk m’i zbuloi dot kthetra e shefit të policisë së burgut në asnjë kontroll të çmendur, e ato, poezitë dolën, u liruan para meje, e kam treguar në burgologjitë e mia “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, ca fletore të zbehta janë, të mjera që dëshmojnë… poezinë e qendresës së përditëshme, njeriun në humnerë. Familjarët e mi i fshehën nën tokë. Mbase ia dhuroj ndonjë muzeu. Janë autentike, të rralla… Eështë revolta jonë e pambarimtë.

Poezitë tona kanë dramë tjetër, në teatro të tjerë të shkatërruar.

Pastaj pashë në shtëpinë e Prof. Arshi Pipës në Uashington poezitë e burgut të tij në kënetën e Maliqit, të shkruara imët mbi fletë të holla cigaresh, të gjitha ishin sa një kuti shkrepseje, më dhuroi dhe librin me autograf. Ato sonete ishin ferri dantesk i poezisë shqipe, thashë, kur botuam disa sa u lejua shtypi i parë opozitar në fillim të viteve ’90, shekullin e kaluar natyrisht. Dhe sa shumë harrohet kujtesa.

Pjesën më të madhe të poezive, të poezive të mia të burgut, e kam botuar, edhe janë përkthyer në italisht, anglisht, rumanisht, frengjisht, gjermanisht, në të gjitha gjuhët sllave të Ballkanit, në hebraisht, madje edhe kinezçe disa, janë bërë dhe k:eng;e në Itali nja dy, etj, etj, por desha të thosha se kjo është hakmarrja jonë, poezia. Fola për pjesën time, për aq sa munda, thjesht;e është jona, sa për të dhënë ca shpresë.

` Le të shkatërrohen burgjet, le të shëmben teatro, të rinj do të ngrihen, kujtesa do të mbetet, është poezia e tyre, jo vetem në vargje, drama e romane, memuaristikë, gjithsesi poezi jete, ja ashtu e tretur me ajrin, si ajri, futet në krahërorët njerëzore dhe do të ruhen aty sa të jetë njeriu. Herë pas here do t’i shfletojë…

SOT NË DATËLINDJEN E ERNEST KOLIQIT 3 DITË MBAS PRISHJES SË TEATRIT KOMBËTAR

May 20, 2020 by dgreca

Nga Visar Zhiti/

T’rrëzuemin due tá çoj nga balta;/

due m’u ngjit’ mbi maje t’nalta/

me shtegtar’qi kerkojn’ Dritën…/

Ernest Koliqi/

Shkrimtari Ernest Koliqi ka datëlindjen sot dhe ka dhe një dramë, të dyja s’kujtohen në atdheun e tij ashtu siç meritojnë, as datëlindja dhe as drama, ndoshta nga të njëjtët dhe për të njëjtat shkaqe.

Drama, “Rrajët lëvizin”, m’u nëpërmend veçmas tani, që, si asnjë vepër letrare në të gjithë perandorinë komuniste, parashikoi rënien e komunizmit në Shqipëri, aty nga vitet ’70 të shekullit të kaluar, por nuk parashikoi dot shëmbjen e Teatrit Kombëtar në vitin 2020, të atij teatri modern, që u përurua në kohë lufte, në 1940, kur vendi ishte nën pushtimin fashist italian e Koliqi, nga shkrimtar i shquar, do të bëhej dhe ministër i arsimit.

Diktarura komuniste e dënoi me vdekje në mungesë. Drama e tij kurrë nuk u vu në skenë as pas rënies së komunizmit, ndërsa dat:elindja e tij dhe po përmendej, por mes polemikash.

Të shpresohdet që teatri i ri të kujtohet për dramën e Ernest Koliqit, ësht;e drama e përbotshme e Shqipërisë.

* * *

Vepra koliqjane, tregime, poezi, përkthime, studime, antropoligji, etj, i tejkalon vdekjet e saj, atë të sajën, që do të ishte e natyrshme për jetë njerëzish dhe veprash, por dhe atë që ia dhanë, vdekjen si dënim, prandaj, sipas sentences latine, mund të themi se ajo tashmë i është vënë udhës së ringjalljes e jo vetëm të vetvetes. Duke e parë të (ri)botuar, mbase duket jo aq e shumtë, por rëndësia e saj është e jashtzakonshme dhe cilësia po ashtu. Ajo është me kuptimin e plotë e vetëzgjedhur, për të mos bërë firo, por përkundrazi, të rritet si vlerë. Koliqi është shkrimtar i klasit të parë, që bashkë me Mitrush Kutelin, janë themelues në letërsinë shqipe, të tregimit modern.

Ja si e përcakton shkrimtari tjetër i shquar, Martin Camaj: “Koliqi letrar shquhet si krijues i novelës në letërsinë shqiptare dhe themelues i prozës moderne.”

* * *

Maji është muaji kur ka lindur dhe Ernest Koliqi, pikërisht data 20 e vitit të tretë të shekullit të kaluar, teksa Shqipëria përgatitej të dilte nga robëria otomane, rrënueshmërisht e gjatë.

Njeri me dije të gjera, vizionar, mbartës i traditës mbi shpinë, i parakes, mbrujtës i risive, modernes, stilist i zoti, qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjeksore maleve të Veriut, krijues imazhesh dhe portretesh, njohës i konflikteve, i filozofisë së tyre, i brengave dhe i gazit, ashtu

si dhe i rrugëve njerëzore si të ishin rrugë të qytetit të tij, Shkodrës, me kambana dhe minare, me ëndrra e traditë e pengesa, por dhe me piano e piktura e serenata nate, me miqësitë e dramat, që e bëri emblemë të veprës së vet, i derdhi prarime si një lloj ari, që ndërkohë ishte dhe e artit të tij dhe, megjithëse u përpoqën më vonë për ta errësuar, vazhdimisht përndritej edhe më shumë…

Ernest Koliqi ngado që shkonte, i kthehej Shkodrës, si qytetar i saj dhe si vokacion i veprës, duke e ribërë kështu si Itakën e vet. Është mik me më të kulturuarit, bashkëpunëtor, duke qenë vetë një i tillë, organizohet nëpër shoqata, shkon në Kroaci, kthehet sëbashku me librin e tij me novela “Hija e maleve”, risi e paparë deri atëhere, punon si mësues në Vlorë, prapë në Shkodër, boton librin e dytë me tregime “Tregtar flamujsh” ndër më të mirët në Ballkan, ndikon dhe te Migjeni e më pas shkon në universitetin e Padovas, laureohet për letërsi, mbron Diplomën me tezën “Epika popullore shqiptare”, gjë që entuziazmon albanalogët më të shquar të kohës, boton libra të tjerë, poezi, përkthen më të mëdhenjtë, etj, etj.

Në fillimet e Luftës së Dytë Botëre ai emërohet dhe Superior i Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Romës dhe po atë vit, më 1939, caktohet ministër i arsimit, kur Shqipëria është e pushtuar nga fashistët italianë. Koliqi bëhet kështu kolaboracionist…

ÇËSHTJA E KOLABORACIONIZMIT

Pikërisht kolaboracionizmi do të bëhet shkaku i dënimit të shkrimtarit Ernest Koliqi nga fitimtarët pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Dënohet ai si person dhe vepra e tij, të dyja me vdekje. Koliqi në mungesë, sepse mbarimi i luftës e gjeti në Italitë, ndërsa vepra e tij ishte e pranishme fuqishëm në letërsinë shqipe. Shteti Italian nuk e ktheu Ernest Koliqin për ta vrarë bashkatdhetarët e tij, përkundrazi, kurse vepra e Koliqit, u ndalua, u hoq nga të gjitha bibliotekat, nga të gjitha tekset, u fut në fondin e zi, u grumbullua, u nis me roje në fabrika letrash për t’u rickluar në letër të bardhë e karton dhe së fundmi dënohej dhe lexuesi i tij i fshehtë. Nuk duhej të flitej më për të, duhej të harroj patjetër, duhej zhbërë.

Kolaboracionizmi me fashizmin është çështja më e rëndë dhe më e errëta që rroposi Ernest Koliqin dhe vega ku kapen dhe sot dhe i japin të drejtë vetes për ta sulmuar shkrimtarin, për ta mënjanuar e për të mos e lënë të çmohet ashtu siç duhet.

Kanë të drejtë, mund të thotë kushdo e mund të sjellë përvoja dhe shëmbuj nga vende dhe kultura të tjera ku janë dënuar edhe shkrimtarë që kanë bashkëpunuar me pushtuesin si nobelisti danez Knut Hamsun apo poeti amerikan Ezra Paund, madje ketë të fundit e mbyllën dhe në një kafaz në Piza për ta parë gjindja, për fjalimet e tij në radio në mbështetje të Musolinit. Natyrisht që të dy kanë zënë vendin e merituar në letërsinë e vendeve të tyre dhe asaj botërore, falë dhe apelit që kanë bërë kolegët e tyre kudo.

Në vendin tonë nuk ka ndodhur kështu dhe s’kishte se si. Por unë dua të shtroj pyetjet: A ka qenë Ernest Koliqi kolaboracionist me pushtuesin në dëm të vendit të tij? Ai e thirri pushtuesin apo e zuri pushtimi? Kujt i shërbeu, të huajit apo popullit të tij dhe kombit? Po që ka që nuk janë lidhur me pushtuesin, madje dhe e kanë luftuar dhe mund ta kenë dëmtuar atdheun shumë e shumë më tepër?

“Çështja Koliqi” duhet parë me seriozitet dhe përgjegjësi në mënyrë që të zërë drejtësisht vendin e vet në kujtesën kolektive, në histori dhe kulturë dhe në ndërgjegjen kombëtare.

Na rezulton se Koliqi nuk ka punuar në dëm të Shqipërisë? Jo dhe jo, përkundrazi. Pushtuesin nuk e solli ai, as nuk i hapi udhë me apele e himnizime, por ama nën pushtim ai punoi, edhe me pushtuesin duke shfrytëzuar ato kushte që i dha historia për kulturën kombëtare, për përparimin e saj në dobi të kombit.

Emërimi i tij si ministër i arsimit në kohën e pushtimit fashist ka arsyet dhe shkaqet e veta. Më së miri mund ta shpjegojë kjo që dëshmojnë studiues dhe biografë se Koliqi pyeti Poetin Kombëtar Gjergj Fishtën që a ta pranonte këtë post. Fishta është vërtetuar me fakte që nuk ishte fashist, mosprovues i fashizmit, refuzues i dekoratave të tij politike, por akademik në Akademinë italiane adhurues i asaj kulture, prandaj dhe propaganda e mëpastajme do ta sulmonte ashpër, pa mëshirë dhe pa të drejtë. Gjergj Fishta i tha Ernest Koliqit që më mirë të bëhej ai ministër, se mund të bente diçka të dobishme për vendin se sa ndonjë tjetër, që mund të ishte vegël e verbër. Edhe diçka tjetër, studiuesit tani na kanë treguar se kryeministri Mustafa Kruja – Merlika në kabinetin e tij përzgjidhet patriotë me prirje antifashiste. Janë çështje e detyra të studiuesit për t’u qartësuar pëfrundimisht.

Është fakt se me nismën e Ministrit të Arsimit Ernest Koliqi u përhap institucionalisht dhe në Kosovë arsimi shqiptar, duke u çuar atje prej tij 200 mësues nga më të përgatiturit, nga “normalistët” e famshëm, ndërkohë ai hap atje dhe të parën shkollë të mesme, pikërisht më 1941, kur këtej, si një hakmarrje e gjëmë, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë duke e braktisur Kosovën.

Pyes përsëri se kush kanë qenë kolaboracinistë më të dëmshëm për vendin, ata që s’kishin ç’t’i bënin të huajit që vinte si pushtues apo ata që dolën në krye të vendit e punonin për të huajin në dëm të vendit, për të ruajtur postet e tyre të larta? Po shkrimtarët që himnizuan diktaturën, diktatorin, sistemin, miqësitë dhe aleancat politike me të huajt, që shpesh nuk kanë qenë në interesin kombëtar.

Mbarimi i Luftës e gjen Ernest Koliqin të ikur po në Romë me punët e albanologjisë, duke iu mbyllur rrugët e kthimit në atdhe përgjithmonë. Italia nuk e ktheu Koliqin që kërkohej në atdhe si fashist, kur fashistët vetë po dënoheshin pas përmbysjes së tyre dhe në Itali. Madje gjyqet po dënonin për krime dhe shqiptarë të ikur, që e kishin luftuar fashizmin në male.

Azilantit politik Ernest Koliqi i jepen mundësirat e shpalosjes së mëtejshme, madje duke e nderuar dhe dekoruar. Ai nuk do të rreshtë së punuari, bashkëpunon me të arratisurit politikë, p.sh, me poetin Martin Camaj, me intelektualët arbëreshë, harton antologjira të poezisë mbarëkombëtare, përkthen nga italishtja në shqip dhe anasjelltas, themelon katedra e revista, ndër më të vyerat “Shejzat” e tij, bashkon diasporën, ringjall botën arbëreshe, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan dhe do të ndikojë fshehtas edhe në letërsinë shqipe.

Ndërsa këtej ishte vendosur Realizmi Socialist dhe po dilnin romanet moderne që nisën me “Qyteti i fundit” i Petro Markos, çuditërisht roman i dashurisë dhe i urrejtjes, prandja dhe do të ndalohej. Por po në atë vit në Romë, më 1960, Koliqi porsa kishte botuar romanin e tij “Shija e bukës së mbrume”, ku rrëfen jetën e të mërguarit, por që si e gjithë letërsia e të ikurve, nuk do të lejohej të hynte në atdhe. Më pas do të ecej për tek romani botëror “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë.

Por do të ishte Koliqi që do të jepte mesazhin më largpamës në të gjithë letërsinë e Lindjes, parashikimin e rënies së perandorisë komuniste me dramën e habitëshme “Rrajët lëvizin”, e cila ende nuk është ngjitur në ndonjë skenë të teatrove tona, as të Shkodrës dhe harrohet shpesh dhe tani.

Në dhjetor të vitit 1975, Ernest Koliqi vdes pa pritur në Romë, duke ndërprerë shumë punë, por duke lënë një opus të një rëndësie të lartë. Në ceremoninë mortore marrin pjesë kolegë shqiptarë, arbëreshë e italianë, miq nga SHBA-të, nga Turqia, Suedia, Gjermania Perëndimore, Franca, Belgjika, etj. Ndërkaq dhe vepra të tij janë të përkthyera dhe në gjermanisht, italisht, anglisht, arabisht, greqisht, etj. Prehet në Varret e Monumentale në Romë, pranë prindërve të tij, të shoqes, ku pak më tej është dhe varri i poetit anglez Persi Bishi Shelli. Mbi mermer vazhdimisht gjenden lule të freskëta…

* * *

Vepra e Ernest Koliqit ishte caktuar të zhdukej ashtu si dhe vetë autori që qe shenjuar të vritej për shkaqe të tjera jashtletrare, megjithëse mund të besohet se përveç ideologjisë sunduese këtij aktit iu bashkëngjit dhe ambicia ndjellakobëse e shkrimtarëve të fitimtarëve, e atyre të socrealizmit, të cilat kanë ndikuar dhe ndikojnë ende në mënjanimin e tij të padrejtë.

Altari i një shkrimtari është gjuha e tij. Gjuha e Koliqit, në dialektin shkodran, është një jetë e madhe fjalësh, semantikë plot shpirt, dritë dhe hove, prajshmëri e urti, etj, etj, që sa herë ta lexojmë, krahas mrekullimit, përftojmë dhe dëshpërimin për standartin dhunues të gjuhës në diktaturë.

Solli aq dritë e iu dha aq terr. Koliqi arriti të japë drithërimat e ndjesitë e holla të njeriut, me delikatesë e elegancë e me stil të përkryer, lirik i pashoq. Po aq mirë sa ç’rrëfen një ngjarje, rrëfen dhe një ndjenjë, një imazh, bën një portret, vëzhgues i jetës brenda shtëpisë dhe jashtë saj, nuk i shmanget dramës, sidomos asaj së brendshmes, ku bien hijet e së shkuarës dhe rrezet e së ardhmes, shkodran, shqiptar, ballkanik, europian i vërtetë. Sikur gdhend me filigramë e argjend.

Gjithsesi edhe pse harrimi si dënim dhe keqkuptimet me Koliqin duket sikur vazhdojnë, është kuptuar borxhi që i kanë atij kolegët dhe lexuesit, historia e letërsisë shqipe, kultura jonë në përgjithësi e çështja kombëtare, se prej tij vetëm është marrë, pa iu kthyer tërësisht ajo që meriton, hijesorja e shkrimtarit themeltar.

Rrëfime për vëllezërit Koliqi.

Ai që do të bëhej kardinali i parë shqiptar:

Një si mace e bardhë kacavjerrej në dritare dhe luante me perden pa zhurmë. Loja e dritës. Dinia më tregoi si kishte mësuar t’i binte fizarmonikës me Dom Mikel Koliqin. Pse vjen ai prifti tek ti? – e pyeste operativi. Më mëson “Marshin turk” të Moxartit. Pse s’të pëlqejnë marshet tona ty? – më thanë në gjyq. Fizarmonika u shit për bukën e gojës. Nëna s’duroi dot burgun tim dhe plasi nga marazi…

Dom Mikeli i lëvizte gishtat sikur të kishte pranë një piano të padukshme. Megjithëse i moshuar, dilte në të ftohtë, mes dimrit, dëgjonte nga altoparlanti pranë qendrës së emulacionit te lëmi i fshatit muzikë, të dielave Radio-Tirana jepte Rondo-kapriçiozo të Sen Sans-it. Të kujtohet zëpërhapësi në shtyllën e burgut?… Kur e arrestuan Dom Mikelin, i thanë dhe për kufjet që mbante në vesh, bëje sikur dëgjoje muzikë, por t’i kishte dërguar nga Italia me barnat Ernest Koliqi, ishin aparat transmetues… armik… lidhje me jashtë e tërci-vërci… Vonë pastaj, kur ra diktatura e Dom Mikeli doli nga burgu, Papa e bëri kardinal. I pari kardinal shqiptar. Vinte nga Ferri…

(nga burgologjia “Ferri i çarë”)

Tjetri në Sanremo:

…Po ta them, që të ndjellim fat sa më të bukur për ty. Dëgjo. Dikur, shumë vite më parë, kishte punuar dhe një shqiptar tjetër në Sanremo, shpërndante lule me kamion. Ishte i arratisur politik, bashkë me të vëllanë, shkrimtar i ndaluar tek ju, por i njohur, Ernest quhej, mbiemrin se si e kishte… Koliqi, ia priti Martini. Po, bravo! Vëllai i Ernest Koliqit, pra, ishte shpërndarës lulesh. Niset nga Sanremoja me kamion për t’i çuar, s’di se ku. Ndal te një vend i bukur, me shtëpitë në kodër dhe do që të takojë një vajzë të bukur, që ai e pëlqen, duhen, do t’i japë lulen e saj siç e ka bërë zakon. Ndërsa ngjitej kalldrëmit përpjetë, dëgjon kambana. Merr vesh se ajo ka vdekur papritur dhe këmabanat po bien për të. Dhe ai sjell kamionin aty dhe zbraz të gjitha lulet mbi të vdekurën. E mbuloi. Dhe e la atë punë e nuk u martua kurrë. Mos u trishto. Ta thashë, se është histori e bukur. Ty tani të pret tjetër gjë, të shkarkosh lulet në dasmën tënde…

(nga romani “Në kohën e britmës”)

Ernest Koliqi në sytë e nxënësit të tij, Peof. Elio Miracco, Shef i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin “La Sapienza” në Romë:

Koliqi kishte një raport të ngushtë me studentët, dinte të dallonte momentin e profesorit akademik gjatë leksioneve e momentin i këshilltarit si një baba. Pas studimeve lidhte edhe miqësi me studentët e këtu do të përmend një studente të Koliqit, Emilia Blaiotta, që vite më vonë si drejtoreshë e shkollës në Frasnitë, e ka nderuar duke i dhënë shkollës emrin e tij. Kjo ngjarje sqaron marrëdhëniet e Koliqit me studentët që e respektonin si profesor por edhe si njeri.

Kujtoj ende leksionet të cilat më kanë udhëhequr drejt njohjes së letersisë shqiptare e nëpërmjet të cilave ne studentët jemi dashuruar me Shqipërinë e përfytyruar në letërsi. Koliqi, ulur pranë tryezës së madhe e rrethuar nga studentët, pinte duhan e recitonte poezi të poetëve shqiptarë; asnjëherë s’kemi dëgjuar poezitë e veta, por i lexonim në Shêjzat ose në veprat e tij. Na ka çuar në Rilindje me De Radën, Frashërin e Fishtën pastaj në letërsinë e pavarsisë. Kishte një ligjërim magjepsës që tërhiqte vëmendjen e të shpinte në malet e Shqipërisë, në Shkodër, në veri e në jug me autorët e veprat. Kujtoj, ndër të tjera, prezantimin e Migjenit me drejtpeshimin e kritikut letrar e vetëdijen e poetit që nuk përziente politikën në gjykime, kështu kurrë politika nuk ka ndërhyrë në problematikën letrare. Koliqi na paraqiti Migjenin të cilit nga ajo kohë ende i kujtoj vargjet e poezisë Të lindet një njeri.

Më kujtonte poetët bohemë italianë ose “Scapigliati”(1860-1890) që shprehnin antikonformizëm duke iu afruar RIMBAUD-it e admiruar Baudelaire-in. Ndërsa poetika moderne e Koliqit dallonte traditat negative e traditat pozitive, duke çmuar këto të fundit si rrënjët e vlerave të popullit. Për jetën e Koliqit ishim në dijeni se ishte në mërgim për probleme politike, por asnjëherë nuk na ka rrëfyer kalvarin e jetës ose të familjes në Shqipëri. Pasi mbarova studimet kam pasur tjetër raport, shkencor e privat. Më ka ngarkuar të mbledh tekstet gojore në katundet arbëreshe në provincën e Katancaros.

Por ishte tjetër kohë, në gazeta, në libra lexoja mbi Koliqin dhe jetën në Shqipëri. Ishte koha kur regjimi komunist fillonte të ftonte arbëreshë në Shqipëri e dalëngadalë shumë miq arbëreshë i kthyen krahët vetëm për një ftesë në vendin komunist.

Kronologji e jetës dhe veprës së Ernest Koliqit:

1903: Lind në Shkodër më 20 Maj.

1918: Shkon në Itali për studimeu. Themelon në Bergamo të përjavshmën studentore “Noi giovani” (“Ne të rinjtë”), ku boton dhe vjershat e tij të para në italisht.
1921: Kthehet në Shqipëri, forcon miqësinë me Luigj Luigj Gurakuqin. Fiton konkursin e Ministrisë së Arsimit për një himn kombëtar me juri: At Gjergj Fishta, Fan Noli, Mit’hat Frashëri e Luigj Gurakuqi.
1923: Bëhet anëtar në Shoqërinë “Bashkimi” të Avni Rrustemit. Largohet nga Atdheu dhe boton poemthin “Kushtrimi i Skandërbeut”.
1929: Në Zarë të Dalmacisë, Kroaci, boton vëllimin e novelave “Hija e maleve”.
1930 – 1933: Arsimtar në Vlorë e Shkodër.
1932: Boton vëllimin I të përkthimeve me titull “Poetët e Mëdhenjë, t’Italisë” (Dante, Petrarka, Aristoteli e Taso).
1933: Boton librin e vjershave “Gjurmat e stinëve”.
1934: Bashkëpunon me të përkoshmen “Illyria”.
1935: Boton librin e dytë me novela “Tregtarë flamujsh”
1935: Boton vëllimin e II të antologjisë “Poetët e Mëdhenjë, t’Italisë”
1937: Përfundon studimet Universitare dhe doktoron në Padova me temën: “Etika popullore shqiptare”.
1939: Emërohet Ministër i Arsimit. Mbështet botimin e dy vëllimeve të rëndësishme “Shkrimtarët shqiptarë” e “Visaret e Kombit”. Emërohet titullar i Katedrës së gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Romës.
1940: Organizon në Tiranë kongresin e studimeve shqiptare me pjesmarrjen e studiuesve më të njohur nga vendi dhe bota.

1941 – 1942: Dërgon në Kosovë 200 mësues për hapjen e shkollave të para në gjuhën shqipe (deri në Novi Pazar, ish qytet shqiptar)
1947: Boton në fletorën “L’Albaniae Libre”.
1957: Me dekret të kryetarit të Italisë Katedra e Gjuhës dhe Letërsisë shqipe e Universitetit të Romës nderohet duke u bërë Institut i Studimeve shqiptare për meritë të drejtuesit të saj Koliqit. Boton në Firencë në dy gjuhë, shqip dhe italisht, vëllimin “Poezia popullore shqiptare”. Themelon revistën kulturore, letrare e shkencoret “Shejzat”.
1959: Boton vëllimin “Kangjelet e Rilindjes” italisht, teksa nxit arbëreshët të ruanë gjuhën dhe identitetin kombëtar të tyre.
1960: Boton romanin “Shija e bukës mrame”, me temë mërgimin.

1961: Përkthen në italisht poemthin e Ali Asllanit “Dasma shqiptare”.
1962: Përkthen në italisht këngën e 26-të të “Lahutës të Malcis” të Gjergj Fishtës.
1963: Boton “Pasqyrat e Narçizit” dhe “Antologji e lirikës shqipe” në italisht, ku përfshihen dhe poetë nga Kosova për herë të parë.

1965: Boton monografinë për Shqipërinë “ALBANIA”.

1967: Në Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë ndalohet me ligj feja duke u shpallur vendi i parë dhe i vetëm në botë ateist dhe shëmben tempujt e fesa, kasha, xhami teqe, etj
1970: Boton poemthin “Simfonia e shqipeve” dhedramën “Rrajët lëvizin”, ku profetizohet rënia e komunizmit.
1971: Përkthen italisht nga “Lahuta e Malcis” episodin e Marash Ucit (kangët 12–13–14–15).
1972: Boton një përmbledhje shkrimesh e kumtesash “Saggi di Letteratura Albanese”.
1973: Vazhdon në italisht “Lahuta e Malcis”, episodin “Oso Kuka” (kangët 2–3–4–5).
1975: Vdes papritmas në Romë më 15 Janar dhe varroset më 18 Janar po në Romë.

* * *

Vepra e plotë e Ernest Koliqit është botuar së pari në Kosovë, edhe gjat:e kohës së komunizmit dhe në Shqipëri pas rënies së komunizmit, kurse revista “Shezat” fillojë të ridalë këto vitet e fundit nën kujdesin e Ardian Ndrecës, filozof dhe antropolg, poliglot dhe përkthyes, autor i shumë botimeve, i mërguar dhe ai si Ernest Koliqi në Itali, professor në Universitetin Urbanian t:e Romës.

2020: Në Tiranë shëmbet natën Teatri Kombëtar, ku ishin gjurmë dhe hija dhe e Ernest Koliqit së bashku me shumë intelektualë, shkrimtarë dhe artiste të tre epokave, ajo e Luftës së Dytë Botërore ose e pushtimit, e diktaturës komuniste dhe e postdiktaturës, në përpjekjet për një Shqipëri Demokratike.

Ernest Koliqi si shkrimtar i shquar shqiptar, intelektual i pëmasave europiane, mbetet themeltar në letrat moderne shqipe, është pjesë e rëndësishme e historisë së letërsisë, por dhe e historisë së re të Shqipërisë. Ai tashmë i tejkaloi të gjitha vdekjet e tij.

Koha me Maks Velon dhe koha pa Maks Velon

May 9, 2020 by dgreca

SHKRUAN: VISAR ZHITI/

Maksi na la dje. Edhe sot. Edhe nesër… Me të marrë lajmin tronditës, gjithë kohës kam menduar për të, kemi folur për të me miqtë e përbashkët në Tiranë, por dhe në Itali, edhe përtej oqeanit, në SHBA. Dhimbja është më e madhe se largësitë, e krahasueshme vetëm me atë që Maksi bëri dhe la, më shumë sesa aq, me kumtin që mbartin bëmat e tij.

Kumti i Maks Velos ka fuqinë të ndajë kohën, koha me Maks Velon dhe koha pa Maks Velon, që mund të jetë koha pa të, ku ai ishte dhe koha me të, ku ai s’është.

Maks Velo është intelektuali me ndërgjegje të lartë artisti, është artisti me ndërgjegje të lartë intelektuali, është miku i të gjithëve dhe kritiku i të gjithëve, në çdo kohë dhe në çdo vend, që do kur nuk e duan, që nuk do kur e duan.

Maksi është më i veçanti i të gjithëve dhe i mbart të gjitha veçantitë e të gjithëve te vetja.

Qytetar, i dashur, që kërkon ta duash, social dhe vetmitar, korrekt e i hapur, i gjendur dhe braktisës, shpotitës dhe nervoz, mik që të harron, i besës që nuk të beson, që e merr malli, që di të çmojë si askush veprën dhe virtytet, mbi të gjitha punëtor i palodhur i mendjes dhe i krahëve, që ecën, madje dhe me ngut, duke shkuar asgjëkund e kudo, duke ditur të jetë dhe atje ku s’është. Edhe tani që sapo nisi prehjen e fundit, ai nuk di të pushojë, i ka bërë të gjithë të flasin për të, të njohur dhe të panjohur, bashkëvuajtës dhe shtetarët e lartë, ata që e duan dhe ata që s’e duan, artistët kudo. Elitarët.

Maks Velo është elitë.

Korçari që lindi në Paris dhe që kishte pasaportë amerikane, që jetoi nën diktaturë dhe bëri art avanguardist, modern, arkitekti që pikturonte ndryshe, që shkonte në azilin e pleqve dhe u blinte atyre gdhendjet në dru si art parak, të çuditshëm, që dënohet për veprat e veta me 10 vjet burg, kubist në arkitekturë, impresionist në pikturë, ekstravagant në veshje, liberal në të folur, i pashoqërueshëm me këdo dhe mik me shumë gra, i hijshëm dhe sharmant më shumë nga ç’lejohej, lexues veprash të ndaluara në gjuhë të huaj etj., etj., gjithë këto krime për atëherë. Edhe pikturat ia dënuan me gjyq, i dogjën nja 300 vepra dhe i konfiskuan.

Po pallatet që ke projektuar ti, do t’i shembin? – e pyesja në burg, se ja shkrimtarëve u ndalohen librat. Tashmë ishim bërë miq, i thosha ç’të doja. Të burgosurit kishin merak atë pallatin e tij kubist, ku jetonin ata të realizmit socialist, atë ta hidhnin në erë me dinamit, po Maksi aty kishte miq të tij.

Maks Velo edhe në burg ishte artist, s’duronte dhe duronte padurueshëm, nuk përshtatej. “Ti s’bën si i burgosur”, – i thosha. Qeshte si i lirë, grindej kollaj, s’duronte banalitetin, trupmadh si një Heminguej, i panënshtruar, por jo rebel i çartur, i çartur në të folur me policët, spiunët apo hajdutët, elegant kur diskutonim një libër, një film, po, po elegant si burrë, edhe atje. Gjestet i kishte prej artisti, të shumta, s’kishte pranga t’ia lidhte. Në fëmijëri i kishte rënë pianos, – më thoshte. Nga gishtërinjtë e tij më dukej sikur pikonin tinguj dhe ngjyra, në sy i vezullonin ndriçime të largëta, fytyrëgjerë, ballin të madh e të pjerrët, vetullan, leshtor… nuk dua të zgjatem, kam shkruar për të, e kam personazh të dashur në burgologjinë time të Spaçit, “Rrugët e ferrit”, ku dhe atje ai bënte arkitektin, ngriti një tarracë, sajoi shkallë, rregullonte, e qytetëronte sadopak atë mjedis dhunues.

Ai edhe gjellën e burgut e bënte të pranueshme, mua më dukej sikur në kazan të kishin gatuar copa çizmesh të policëve, por Maksi nxirrte nga çanta e burgut ca vaj, uthull a limon, erëza, ndonjë kokërr ulliri, djathë, ç’i kishin sjellë familjarët, i hidhte mbi dy sahanët tanë, gjella e burgut qytetërohej. Burgu ka shumë uri, Maksi ishte dinjitoz në urinë e tij. Ushqimi është kulturë dhe histori, madje histori e njerëzimit më shumë se ajo nëpërmjet luftërave.

Maksi, fletëve që grisja nga librat apo revistat në burg dhe krijoja antologjitë e mia, u bënte kopertinat “me mjetet rrethanore”, u ngjiste figurina, me germat që i priste nga gazetat a revista të tjera sajonte titujt, emrat e autorëve, edhe sot i kam, janë botimet unikale në botë.

Pas burgut, kur vija në Tiranë kërkoja Maksin, ai ishte pjesë e bukur e kryeqytetit për mua, më priste, njoha nënën e tij, motrat, punët, më kishte ardhur dhe në Lushnjë, në shtëpi. Dhe kur ra diktatura, poezitë e burgut i botova, duke vënë në kopertinën e librit një vepër të tij.

Në postdiktaturë Maksi iu rikthye artit si profesionist, iu rikthye teatrit, lozhave të operës, miqësive me femrat, gazetave dhe ekraneve, shpërtheu më fuqishëm si zë i lirë intelektuali, u bë britmë drejtësie, mbrojtës i të drejtave të njeriut, i vlerave kulturore, i ikonave bizantine, onufriane etj., traditës, urbanistikës, që nga lahuta e deri te stadiumi, akuzë kundër korrupsionit, kritikonte hapur, që nga fanatikun e një xhamie e deri te kryeministri dhe punonte, punonte, pa pyetur se ç’bënin vitet me të.

Mbronte krishterimin si të ishte një ushtar 500-vjeçar i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti–Skënderbeu, duke parë aty dhe kulturë të fortë morale, kolonë kryesore e kulturës perëndimore europiane, ngrihej kundër fundamentalizmit fetar dhe i keqkuptohej si antimyslimanizëm ngaqë Maksi e denonconte kudo që e ndeshte dhe midis tyre.

Hapi ekspozita, vazhdonte atë lloj të veçantë të pikturuari, silueta parake si te Matis, që po u ngjanin hijeve të të burgosurve, labi, cigania etj., iu kthye letërsisë, tregime të vrazhda, ese plot mendim, poezi si pikturat e tij, novela dramatike, deri edhe romane burgu, edhe dosjen e tij të dënimit, ashtu siç ishte, solli origjinalitet dhe forcë, dëshmi dhe avangardë sërish, albume të kombinuara të fjalës me ngjyrën, ku ndiqte të zezën, vazhdonte të pikturonte njeriun-prangë dhe njeriun shenjt, Nënë Terezën, krijoi universin e tij të papërsëritshëm si rrallëkush.

Maks Velo tashmë është një institucion, thashë në fjalën time në njërin nga përurimet e tij të para. Maksi shkoi në Paris e Romë, në Vjenë e Berlin, Varshavë etj., në SHBA, foli në konferenca, i mahniti me dëshmitë e tij dhe me arritjet e tij.

Bëri shumë miq, kudo në Shqipëri dhe jashtë saj, por dhe kundërshtarë, deri edhe familjarë, pati edhe kërcënues. Karakteri i tij që s’përshtatej, si lokalist, si antiverior, por kudo ai ishte si në shtëpinë e vet, si në kafene, po ai, i drejtpërdrejtë, nuk bënte kompromis për të vërtetën, keq nuk i bënte kurrkujt, qeveritë nuk donin ta kishin kundër, i rrezikshëm si armik, por mik nuk e bënë dot kurrë. Urrente dhe me humor dhe donte me seriozitet sublim. Maksi nuk të falte, por e donte faljen. Shpërfillës në rrugë, burrë i moshuar që edhe vraponte, edhe me pantallona të shkurtra, por që qëndronte të dëgjonte dhe të rëndomtën, me kërshëri të përhershme, mund të bënte një sherr, të bënte narcisin, por duke ruajtur madhështinë, sidomos atë të brendshmen.

U bë emblemë e kohës së tij. Koha pa Maks Velon do të jetë më e zbrazët, pa estetikën e kritikës së tij, të bukur deri në marrëzi, e ndryshme gjithsesi me kohën me Maks Velon. Prandaj vepra e tij, arritjet e tij duhen mbrojtur si pasuri e përbashkët.

Të fillohet që nga shtëpia, megjithëse ai nuk pati kurrë shtëpi të tij, as studio, as në kohën e tij, ndërsa ata që e dënuan kishin dhe vila, dhe sallone, dhe galeri dhe kur s’ishin në kohën e tyre.

Shtëpia e Maks Velos të bëhet muze dhe rrugica aty të marrë emrin e tij. Pikturat e tij të mbrohen dhe të ekspozohen dhe të bëhen albume me to. Të botohet vepra e plotë letrare e tij disavëllimshme.

Maksi po punonte dhe në skulpturë së fundmi. Ka vepra tronditëse, monumente, ato të kujtesës dhe të persekutimit, sheshet presin një vepër të tij.

E rëndësishme është fryma dhe dhimbja dhe kumti i atyre që vuajtën dhe qëndruan, që ajo të shndërrohet në kujtesë, në kujtesën e përvojës, të vlerave, të bëhet kulturë kombëtare, ku Maks Velo zë një vend qendror.

Liria dhe demokracia kanë nevojë për artin e Maks Velos me shokë, për guximin dhe qëndrimet, për vizionet prijatare, se si të thuash erdhi ajo kohë, për të cilën ata u dënuan.

Zhgënjimet, mashtrimet, vazhdimi i kohës së diktaturës në postdiktaturë me forma të reja demokratike, oligarkia e pasardhësve të atyre që bënë dhe mbajtën atë regjim, kërkojnë përballjen, zbulimin e të vërtetave, njohjen e persekutimit, të të persekutuarve dhe të persekutorëve patjetër.

Vepra e Maks Velos me shokë janë gjyqi dhe ndëshkimi moral, kujtesa e së vërtetës.

Koha me Maks Velon e dënuar është diktaturë dhe e dëmshme, nuk është koha e të gjithëve, por ngrirje e kohës.

Koha dhe me Maks Velon, dëshmitar i vuajtjes dhe artist, me krijimtarinë e tij të lirë, është kohë e të gjithëve, që sjell ardhmëri. Personalitete si Maks Velo tregojnë drejtimin…