Nga Namik Selmani/
E kisha për herë të parë që shkoja në Prizren .Prej kohësh ai qytet flinte në përfytërimin tim herë kur isha një djalë i shkolluar në bankat e shkollës pedagogjike e herë më vonë. Në Elbasan kishim edhe kujdestarë konvikti nga krahina e Prizrenit. Ata na flisnin pak fshehurazi po përfytërimi ynë ndizej edhe më shumë Aty kishim në vitin 1967 edhe shumë djem nga Kosova që kishin ardhur fshehurazi apo edhe me detyrim në Shqipëri dhe kishin hyrë në këtë shkolë me tradita të shumta. Vinin nga një shekull i lartgët i mbushur me gjëmimet e pushkëve tërë zulm lavdie .me shamatosjen e Evropës e jo më pak edhe tonën Te përfytërimi im që kishte pjesë edhe Çamëria ullinjpërzhitur me varre të panjohur e të hapur fort po mblidhej litari i fjalëve dhe fleta më dukej fort e vogël dhe e ngushtë për tërë ato mbresa që po më vinin. E nuk isha gjeneral me spaleta të rënda, e nuk isha tupanxhi si i thonë në Prizren për të thirrur të tjerë bashkëkombas në betejat e reja që prisnin të më merrnin edhe mua si ushtar të mirë e modest . E nuk isha një këngëtar që të pushtoja skenat e zhurmshme me drita e pa drita Ani. Kisha sjellë atë vit të 2003-shit bashkë me këto kujtime që po ndiezeshin fort bukur si furat e nënave çame apo si gacat e lisave të bjeshkës së Sharrit , të Zymit, të rrethinave një copë Çamërie. Jo nga ajo copë që fle fort në atë të adoleshencën tënde. Por në atë që fle në vargjet e tua, Që fle në fjalët e tua të thëna e të pathëna. Jo, kësaj radhe kisha marrë me dhjetra fotografi të mëdha me dramën e bukuruinë e Çamërisë, me piskamën e fortë të halleve të saj. Me gjëmimin e trojeve ende të pushtuara. Me jehonën e fëshfëritjes së ullinjve e të blegërimave të jetimta të deleve që edhe kokëprera kërkonin barinjtë e dikurshëm .Barinjtë që kishin vdukur udhëve, në brazdat e hapura të tokave të tjera me amanetin e rëndë të një toke që e nuk kalohet lehtë. Dhe e kisha sjellë këtë ëndërr ende të gjallë bash aty në Prizren, pranë një lumi që garonte me ëndrrën e këtij qyteti e të mbarë shqipfolësve LUMËBARDHI . E kisha sjellë ëndrrën e Çamërisë bash këtu pranë asaj shtëpie madhështore në atë vend që dikur kishte ngjizur ëndrrën e bashkimit atë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. E kisha sjellë këtë pranë xhamive të shumta që ia kanë dhënë këtij qyteti pa asnjë mëdyshje emrin “Meka e Ballkanit” E nënë zë këndoja rrugës prej nga vija një këngë të re tërë lirizëm, tërë ngrohtësi “Zambaku i Prizrenit”. Dikur e dëgjoja qoftë edhe duke ia vënë veshin pranë të vetmes rqdio të vogël që kishin blerë prindërit e mi dhe që ishte e vetmja URË që më bashkonte me Kosovën, pse jo edhe me botën shuëm më të madhe se ne e mendonim. “O zambaku i Prizrenit ….
E në këtë gjerdan zambakor, më vinin zërat e Nexhmje Pagarushës që do ta takoja me aq mall vitin e kaluar, bash në shtëpinë e saj të mbushur me lule e me ëndrra apo me nostalgjinë e së kaluarës. M’u kujtua zëri i Liljana Çavollit, i Esat Bicurrit . E besomëni, edhe zemra më ishte bërë si një vazo ku kaherë në dimër e pranverë kisha mbjellë një zambak Prizreni duke qenë vetë lulishtyar duke qenë vetë ai që më dhuronin lule të tilla simboli i një qyteti të tërë. E më gazmonin të gjithë trupin, zemrën shpirtin, syrin e mrrolur nga pika e padukshme e lotit të fshehur në vargjet e brishta që hidhja në letër . Kudo… Në atë kohë telagjëmbash që ndante edhe fluturimin e zogjve matanë kufirit ku kishte të njëjtët shkronja e tinguj, ku kishte të njëjtat zakone të vdekjes e dasmës, ku kishte të njëtën fytyrëskuqje të dashurisë së parë, ku kishte të njëjtat lule do të ishin ëndrra më e madhe. Në to e mendoje syrin tënd duke parë Urat e Gurta të Prizrenit, të shihje udhët e tij që i ngjanin Beratit, i ngjanin Krujës, i ngjanin Shkodrës, Korçës, Elbasanit, pale të këngëve që ishin si dy pika uji me të gjithë këngët e qyteteve tona të këndejkufirit. E pra, po shkoja atje duke marrë me vete të gjithë ëndrrat e gjyshërve të mirë të Çamërisë që e thithnin edhe më të menduar duhanin e llullave kur kujtonin Kosovën. Kisha dërguar në ato fotografi të mëdha pak shpirt të atyre nënave. E fort po druhsha se a mund t’i mbaja në shpatullat e mia, paksa të lodhura nga koha, nga zhgënjimet e kohës që po jetoja dhe nga pamundësia e realizimit të ëndrrave ato dëshira të bukura të tragjikta, me një Krye ëndërr si ishte BASHKIMI Mbi të gjitha po dërgoja pak nga dëshira e myslimanëve shqiptarë të Beratit, të Kavajës, të Peqinit, të Tiranës për tërë ato xhami. Dhe në atë orë të atij mëngjesi shtatori kur ezanët e namazit të Bajramit jehonin në një të dhjetën e sekondës nga njëri tjetri. Po krijohej një polifini thirrjesh të rë hyjnizim, të denja që të dërgojnë në atë balafaqim që njeriu e jeton rrallë me veten. Nga më të bukurat që mund të jetojë një qytet besimtarësh, në një ditë të bekuar e të mbarë si është ajo e Bajramit. Ishte shumë e vështirë dhe e pamundur që në atë mëngjes shtatori të mos bëje ritin e faljes së namazit të Bajramit në xhaminë më të madhe të Prizrenit. Ishte obligim besimtari. Ishte mbarësi për të nesërmen. Ishte amaneti për së gjalli për ato që nuk mund të vinin dot këtu në këtë qytet kaq të mbarë e të bekuar nga Zoti e kaq të fuqishëm për të mbijetuar në kohëra me të gjithë përbërësit e jetës së tij urbane, shpirtërore, fetare, ekonomike, kulturore, urbanistike, arsimore, ushtarake.. Vërtet protokolli kishte vetëm ekspozitën me lajëmrimëe të bëra që më oparë , me njoftime në televizionet e qytetit , me lajmin që njëri ua jepte tjetrit, po shumë herë ato të voglat ngjarje shpesh e bëjnë shumë më të pasur ditën tënde, shumë më emocionuese atë që ti kërkon të bësh kur do të shkosh. Në ta dalë të Hotel “Therandës” të gjithë xhamitë të ftonin dyerhapur atë ditë të bekuar bajrami. Minaret e shumta të qytetit dukeshin si shtiza diellore që, ndryshe nga dielli që i dërgonte shtizat e tij të zjarrta në tokë , ato shihnin nga qielli. Mbase donin të dërgonin forcën e shpirtërave të këtyre njerëzve tashmë të lirë që i kërkonin zotit të kishin sa më shumë mbarësi. Rruga ishte me njerëz që nxitonin drejt xhamive. Nuk e kishe të vështirë që të kuptoje se shumica e tyre po shkonin të falnin namazin e Bajramit. Të veshur bukur, pastër, secili përshëndeste njerëzisht në rrugë, edhe pse mund të mos i njihnin ato që ua drejtonin. “Vëlla, mirëmëngjes e gëzuar Bajramin- iu drejtova një burri pak a shumë moshatar me mua.- Ju lutem, a më tregoni se cila është xhamia më e madhe e Prizrenit – Kam bërë nijet që të fal atje bajramin.| Prizrenasi i urtë e kuptoi se nuk isha nga ky qytet, se isha nga ata të Shqipërisë si i thonë ata, e me shumë dashuri ma ktheu: “Po, vëlla, edhe unë atje po shkoj. Hajt ta bajmë rrugën bashkë.”
Nuk kishte gjë më të bukur. Dita e bekuar do më sillte edhe një njohje të re, edhe pse anonime, po që nuk do të më shlyhet nga kujtesa edhe tash 10 vite më vonë . Pse jo edhe në vitet që do të vijnë . Pasi bëmë njohjet e shkurtëra nga ato që njeriu i bën në rrugët rastësore si ishte dhe ajo, më tha: “Te Xhamia që po shkojmë tash ka një histori të veçantë që është përcjellë brez pas brezi. E që ka ndoshur në kohën kur ajo ishte në mesin e punimeve të saj.” Më tej ai nisi një rrëfim që po më bënte shumë të vemendshëm. Natyrisht e kisha të vështirë që të nxirrja një letër e ta shënoja këtë intrigë publicistike e mençurore nga ato që një gazetar apo edhe njeri e gjen rralla në jetën e që ua kalon një mijë citateve që sheh sot në portalet e interneteve të vendeve të ndryshëm. Në pozicionin e besimtarit po ma bënte dhe më të mbarë ditën e bekuar të asaj feste popullore të Prizrenit, të mbarë kombit apo edhe të mbarë botës myslimane. Ishte dita kur kombi ynë dhe kombe të tjera luten për mbarësinë e viteve që vijnë dhe për qetësimin e shpirtërave të atyre brezave që lanë pas sa e sa pengje për lirinë, për shkronjën shqipe, për mbarësinë e ugareve të pambjella, për hijet e pyjeve, për djepet që shumë herë na u gjakosën e na mbetën pa fëmijët e së ardhmes, për….Ishte një rrëfim që të godiste ëmbëlsisht. Dikur para gati 500 vjetesh, në një ditë të zakonshme pune të 800 punëtorët ishin ndarë në sa e sa fronte pune që një objekt kulti si xhamia i ka të gjithëfarshme. Në minaret, në portikë, në mafile, në dysheme, në çati, në mure, në mjedise të shumta, në pikturat e mureve, në ndërtimin e çezmeve ku besimtarët do të merrnin avdes, në lulishtoren para saj, etj. Arkitekti i xhamisë, në atë vëzhgim të përditshëm të punëve, këmbët e dërguan në një qoshe muri ku mjeshtër Sabiti po ngrinte murin me gurë që vinin nga një cep pak larg ndërtesës së madhe e të mbushur në të njëtën kohë me djersën e qindra punëtorëve. Në të kishte mjeshtra të ardhur nga e gjithë krahina e Kosovës nga Dibra, nga Shkodra. Pranë tij ai kishte edhe një skelëë, të ngritur afër qosheve të murit ku kishte përherë gurë të latuar që ai të punonte vazhdimisht. Si duket secili ndërtues e kishte bërë më së miri detyrën e tij. I vendosur mes gurëve që kishin ardhur prej shumë larg e të latuar si jo më mirë mjeshtri Sabiti ishte shumë i vemendnshëm për atë punë që kishte. Për çudinë e arkitektit e të gjithë atyre që mund ta shihnin, ai e ngriti një gur dhe në vend që ta vinte në qoshen e murit të xhamisë, e hodhi sërish në skelë. Këtë gjë e bëri edhe me një gur tjetër. Diçka po ndodhte. Asopak e zakonshme për një mjeshtër, por edhe për një njeri tjetër…Arkitekti nuk po e kuptonte këtë gjë .
– Puna e mbarë, mjeshtër Sabit,- e përshëndeti arkitekti me shumë ngrohtësi.
– Mbarë paç, efendi e mirë se ju solli zoti. Na qoftë e lehtë mundi dhe djersa që po derdhim për këtë ved ku do ulemi në sezhde për t’iu falur Allahut
-Përse nuk e vure gurin në mur po e hodhe përsëri në skelë? – e pyeti shumë qetësisht.
Me një fytyrë paksa të skuqur e që nuk i shkonte dhe aq shumë moshës së tij mjeshtri Sabit ia kthen po kaq miqësisht, ndoshta me sinqeritetin më të madh të jetës së tij si njeri e si profesionist i njohur në të gjithë krahinën.
– Oh, efendi, jam lodhur shumë e kam droje se mos gurët e latuar nuk vihen në vendin e duhur.
Ishte shumë e qartë si drita e diellit, si këto gurë që mund t’i prekje me dorë që mund t’i merrje në krah që mund t’i latoje, që mund t’i përkedhelje e mes shumë urimesh të zemrës t’i vije në një mur xhamie, në një mur kulle, në një mur shtëpie ku do të jehonin zërat e fëmijëve dhe zërat urtakë të lokeve dhe basacalokëve të thinjur. Ishtre e qartë si ai qieel që ishte kupolë për të gjithë atë ditë shtatori. Kjo xhami po bëhej me njerëz të lodhur. Po e mësontë këtë gjë nga ky mjeshtër. E të bëhej një xhami me njerëz të lodhur nuk ishte punë fort e mirë. Diçka duhet të bënte. Të nesërmen iu dha urdhër të gjithë punëtorëve që të zbrisnin nga muret nga skelat, nga minarja, të linin çdo vegël e çdo gjë. Që atë ditë duhet të shkonin për të ndërtuar një hamam pak më larg xhamisë . E kjo nuk vazhdoi pak po rreth 6 muaj . Pasi “u shlodhën” erdhën prapë në këtë xhami që të ndërtonin me atë zell me atë dashuri, me atë seriozitet që kishin, me atë djersitje të ndershme e pas shumë kohësh muret, mafilin, minaret , avdes hanen (vendi ku lahen besimtarët para namazit). Të hapnin dyert për besimtarët e të gjithë moshave. Aty brenda në hapësirat e xhamisë, por edhe jasht te gurët, ku besimtarët që vinin nga fshatrat e afërt të Prizrenit e shtronin postiqet e deleve që kishin bërë kurban në vitet e kaluara, ata bënin ritin e faljes.
Kaluar gati 500 vjet. Janë ndarë nga jeta të gjithë, të gjithë mjeshtra e arkitektë. Të njohur e anonimë. Rojtarë e latues gurësh. Ngritësit e minares e piktorët e mureve të brendshme, të jashtme. Të gjithë. Ka mbetur e lartë kjo xhami. Një xhami që mund të ishte në të njëjtën kohë me disa emra e Suzuit, e Jakup bej Evrenozit, e Kuklibeut, e Mehmet Pashës, e Muderriz Ali Efendisë, e Haxhi Kasemit, e Tabakhanes, e Sinan pashës, e Sejdi Beut, e Terzive, e Emin Pashës, e Mustafa Pashë Prizrenit, e Kalasë, e Rmadanit, e Sinan Qatipit,e Budak Hoxhës. Emra që kanë përpara emrin “Haxhi” që kanë emrat Qatip për kulturën e atyre që kanë qenë ndërtues të tyre, të rrobaqepësve të panumërt të Prizrenit (terzinjtë) të pashallarëve që mbeten në portikët e tyre si të jepnin edhe sot selam për atë që bënë. Janë ndarë nga jeta brezat e muezinëve , të hafëzëve, të myderrizëve, të imamëve që ligjëruan, të ushtarëve dhe gjenaralëve, të udhëtarëve dhe turistëve që u falën në to. Kanë mbetur të panjohur edhe varret e atyre që kanë jetuar në këtë qytet. Mund të ishte kjo fabul edhe për teqetë e këtij qyteti , edhe për kishat që formonin kështu rreth 50 objekte kulti me tolerancën më të madhe fetarë të Ballkanit.
…Prizrenasi u fut në turmën e madhe të heshtur me atë solemnitet të jashtëzakonshëm që e gjeje tek të gjithë . Edhe unë isha mes tyre. Pas namazit u përqafuam si është zakoni me të gjitha ata që kishin ardhur. Shumë pleq kishin vënë në krye plisat e bardhë, të bardhë si bora. Xhamia dukej edhe më e bukur. Mua më vinte ndërmend fytyrëskuqja e mjeshtri Sabit. Ku ta gjej tani Mjeshtrin Sabit? Ku? Doja ta falenderoja jo vetëm për djersën e ndershme, për aftësinë që ai kishte ndërtuar qoshet e Xhamisë, por sidomos për atë peshë të madhe të mençurisë së tij. Më duket si një purtekë floriri përballë mburravecërisë dhe përballë shamatorëve të pafund që i gjen në të gjithë trojet tona shqipfolëse. Duke nisur nga tribunat e politikanëve. Duket se fjala e tij ishte po kaq e rëndë sa edhe gurët që ai rreshtonte një nga një në muret e fisme të Xhamisë. Edhe sot e kësaj dite edhe unë dua të thjem se duhet të kesh atë mençuri që të ndërtosh, por edhe të shkruash. Edhe të medniosh. Mbi të gjitha, të ngresh Kala Bashkimi që e kemi ëndërruar të gjithë edhe më parë kur telaklonet na gjëmbonin fytyrën, duart, shpirtin, fletën e fletores, por edhe tani kur ai është më afër.e sa herë që mbnetem në udhërkyqin e mëdyshues them me vete: ”Paske patur të drejtë O Mjeshtër i Gurëve të Fjalës së Mençur! Shumë të drejtë paske patur!|”