Nga Sadik Elshani/
Yjet – trupat qiellore kur shuhen e humbin driten, shkelqimin e tyre. Yjet ne toke edhe kur shuhen, shkelqejne edhe me teper se ne te gjalle te tyre, shkelqejne ne perjetesi me vepren, trashegimine e tyre. I tille eshte Aleksander Moisiu – Ylli i teatrit boteror – Nderi i Kombit tone. Aleksander Moisiu hyn ne radhen e atyre figurave te ndritura te kombit tone si: Leonik Tomeu, Marin Bicikemi, Elena Gjika, Karl Gega, Viktor Eftimiu, Nene Tereza, Ibrahim Kodra, Ferid Murati si dhe shumica e Rilindesve tane qe tere veprimtarine e tyre atdhetare, shkencore, artistike, kulturore, humanitare e zhvilluan jashte hapesires shqiptare, por me vepren e tyre, me punen e tyre e ngrene lart emrin e Shqiperise, i ben nder kombit tone, u ben burim frymezimi e krenarie per te gjithe shqiptaret.

Aleksander Moisiu u lind ne Triesht me 2 prill, 1879 (diku shkruhet 1880) nga prinder shqiptare. I ati, Konstantin Moisiu ishte nje tregtar nga Kavaja, ndersa mamaja, Amali de Rada, arbereshe, e bija e nje mjeku fiorentin. Kur Aleksandri ishte kater vjec, familja u kthye ne Shqiper – Durres e Kavaje dhe aty qendroi per pese vite, per t’u kthyer pastaj prape ne Itali. Me siguri ky qendrim ne Shqiperi do t’i kete lene mbresa te pashlyera Aleksandrit te vogel. Ne moshen 19-20 vjecare Aleksander Moisiu dhe familja e tij vendosen ne Vjene. Me ndihmen dhe perkrahjen e aktorit te madhe austriak, Jozef Kainz (1858 – 1910), iu perkushtua aktrimit. Me 1898 e nis karrieren e vet si kompars (aktore qe luajne ne role te vogla), madje edhe ne role qe nuk fliste fare, per shkak te theksit te tij te forte italian. Ne Vjene i fillon edhe studimet vokale – kanto.
Nganjehere rastesite jane faktore percaktues ne jeten dhe karrieren e shume njerezve te medhenj dhe jane bere kthese vendimtare ne jeten e tyre, kane vulosur fatin e jetes se tyre profesionale. Nje rastesi e tille fatlume i ka ndodhur edhe Moisiut. Nje nate kur duhej te shfaqej “Tartufi” i Molierit, njeri nga aktoret kryesor semuret dhe ate e zevendeson Moisiu. Ishte aktrimi i tij ne kete shfaqje ne Burgteater ne sezonin 1899/1900 qe e mahniti, e magjepsi aktorin e famshem austriak, Jozef Kainz. Keshtu, me perkrahjen dhe inkurajimin e Kainzit fillon karriera e shkelqyeshme e Moisiut ne skenat teatrore europiane, duke u ngritur si n jeri nder aktoret me te medhenj europiane te fillimit dhe gjysmes se pare te shekullit XX. Pastaj ai karrieren e vazhdon ne Prage (1901), ndersa me 1903 i bashkohet trupes se Teatrit Gjerman ne Berlin ku gezon perkrahjen dhe patronazhin e regjisorit te njohur Max Reinhardt (1873 – 1943). Me trupen e Reinhardit, Moisiu e ben nje turne ne Rusi me 1911, ku ai korr nje sukses te madhe me rolin e Edipit te Sofokliut. Roli i Hamletit i interpretuar nga Moisiu, eshte i paarritshem nga ndonje aktor tjeter. Per kete Max Brod (1884 – 1968) eshte shprehur: “Hamleti eshte shkruar per Moisiun, ndersa Moisiu eshte i vetmi qe ka lindur per ta interpretuar Princin e Danimarkes”. Nje tjeter rol i tij i famshem ka qene Fedja ne dramen e Tolstoit, “Kufoma e gjalle” – rol te cilin e ka interpretuar me shume se 1400 here gjate turneve te tij ne Europe dhe Amerike. Repertori i Moisiut pershkon tere literaturen dramaturgjike europiane, duke filluar nga dramat e tragjedite e vjetra greke e deri te dramat moderne te kohes se tij.

Me 1933 Moisiu largohet nga Gjermania – nuk ka qene ne sy te mire te nazisteve per shkak te mbeimrit te tij Moissi, sepse lidhej me emrin e Profetit te hebrenjve, por edhe per faktin se ai i ka mbrojtur koleget e vet aktore me kombesi hebreje. Pak kohe para vdekjes ai ka kerkuar shtetesine shqiptare, kerkese te cilen qeveria e atehershme shqiptare e ka miratuar duke ia leshuar dokumentin nga zyra e Gjendjes Civile ne Durres me 17 mars, 1934. “Une nuk dua te vdes si aktor gjerman” – ka deklaruar Moisiu. Gjithashtu ai e ka marre edhe shtetesine italiane. Aleksander Moisiu i mbylli syte pergjithmone me 22 mars te vitit 1935 ne Vjene, ndersa eshte i varrosur ne varrezat Morcote ne Lugano te Zvicres. Gruaja e pare e Moisiut ka qene aktorja Maria Urfus, ndersa gruaja e dyte, aktorja Johanna Terwin (1884 – 1962). Moisiu i ka patur dy vajza: Beate Moissi (1908 – 1998) – aktore dhe shkrimtare dhe Bettina Moissi (1923 – jeton) – aktore. Bettina ka qene e martuar me mbledhesin e famshem te artit, Heinz Berggruen, ndersa djali i saj eshte financieri dhe filantropisti (bemiresi), Nicolas Berggruen (1961), i cili jeton ne Gjermani dhe ShBA. Aktori gjerman Gedeon Burkhard (1969) eshte sternipi i Aleksander Moisiut.

Interpretimet e Aleksander Moisiut ishin unike, te pakrahasueshme me ndonje aktor te kohes se tij dhe kane ngelur te perjetshme ne historine e teatrit boteror. Ajo qe e dallonte aktrimin e Moisiut, ishin levizjet, gjestet, mimika dhe sidomos zeri i tij i bukur. Per kete Franc Kafka (1883 – 1924) eshte shprehur: “Zeri dhe gjestet e Moisiut na shfaqen si dicka e papare gjer me tani ne skenen europiane”. Kam patur rastin te takoj ne France nje zonje te vjeter nga Zagrebi, Vera Warnier, e cila ishte e martuar me nje profesor francez qe e drejtonte kursin veror te gjuhes frenge ne qytetin Menton, dhe kur njehere ra biseda per Moisiun, ajo me tregoi kete ngjarje: ” Kur kemi qene te rinj, me babain shpesh shkonim nga Zagrebi ne Vjene per te pare ne teater shfaqjet ku luante Moisiu. Dhe kur kthehesha ne Zagreb, per nje jave, apo dhjete dite nuk doja te flisja me njeri, vetem qe zeri i Moisiut te mos me dilte nga koka”. Kur degjon nje vleresim te tille, mbetesh pa fjale dhe nuk ka nevoje per ndonje koment tjeter. Gazeta “Daily mail” e vleresonte Moisiun: “Njeriu me zerin e arte” (Londer, 24, maj, 1930), ndersa gazeta “New York Evening Post e quante ate: “Moisiu i zerit te famshem” (14, nentor, 1927). Me vone pata rastin ta degjoj edhe vete zerin e Moisiut, nje ze i paster, kumbues, melodik, i ngrohet, i artikuluar mire, i rrjedhshem – kishte nje shqiptim (diksion) te perkryer. Por shprehja e zonjes Warnier ngerthen ne vete jo vetem karakteristikat fizike te zerit te Moisiut, por edhe emocionet qe ai ngjallte dhe mbresat qe vuloste te adhuruesit e teatrit, mbresa qe ishin bere pjese e pandare e jetes se tyre. Ky ishte arti magjik, i perjetshem, i paperseritshem i Aleksander Moisiut. Ky ishte ai Moisiu i famshem qe me lojen dhe zerin e tij magjepes i bente per vete artdashesit, ngjallte ndjenjat e tyre dhe linte mbresa te pashlyeshme ne zemrat dhe mendjet e tyre. Gjithe gjeniun e tij, gjithe talentin e tij e shkriu ne sherbim te artit boteror me nje temperament e force shprehese artistike te papare gjer atehere ne skenen teatrore boterore. Kjo sigurisht ka te bej dicka edhe me gjenet e tij shqiptare. Ne epiqender te artit te tij, Moisiu e vuri njeriun. “Njeriu eshte fenomeni me i larte dhe me i rendesishem i botes dhe duke qene i tille, shpejt ose vone, teatri do ta veje ne epiqender te krijimtarise, pikerisht njeriun” – eshte shprehur ai. Moisiu jo vetem qe i interpretonte rolet e tij me nje mjeshteri te rralle artistike, por ai karakereve te tij u jepte jete – i sillte te gjalle perpara syve te shikuesve. Aktrimi i Moisiut eshte nje dukuri (fenomen) artistike qe rralle paraqitet ne skenat teatrore boterore. Dramaturgu i njohur italian, Luigji Pirandello (1867 – 1936) eshte shprehur: “I bej homazhe Moisiut, te cilit perjete i jam mirenjohes si njerit nga interpretuesit me brilant te karaktereve te mia”. Pas ketij arti madheshtor qendron personaliteti fisnik, human i Aleksander Moisiut, i cili me artin e tij dhe angazhimet shoqerore te tija u mundua per te drejtat, lirine e njeriut dhe mireqenjen e njerezimit. Keto jane tiparet dalluese te artistit, intelektualit, njeriut te vertete. “Nje artist dhe njeri kaq i madhe sa Moisiu, i perket gjithe botes” – eshte shprehur regjisori i njohur rus, Konstantin Stanisllavski (1863 – 1938). Edhepse Moisiu kryesisht njihet si aktor i skenes, ai nga viti 1910 e gjer ne vitin 1935, ka luajtur edhe ne dhjete filma, shtate prej te cileve kane qene pa ze. Moisiu ka shkruar edhe nje drame, “I burgosuri”, qe ben fjale per vitet e fundit te jetes se Napoleonit ne ishullin Shen Helena.

Kur qielli i skenes se teatrit shqiptar ishte i erret, teatri i mirefillte nuk ekzistonte – ne qiellin e skenes teatrore boterore shkelqente nje yll shqiptar, Aleksander Moisiu. Populli yne ka nje shpirt artistik, nje pasuri te madhe shpirterore dhe talentet kurre nuk na kane munguar, por per fat te keq, historia nuk ka qene ne anen tone. Shqiptaret nuk paten mundesi te krijonin me heret skenat teatrore, sepse pushtuesit e shumte e kishin shnderruar Shqiperine ne skene betejash e intrigash ku luheshin dramat e njemendta (reale) te fatit te popullit tone, dramat e ekzistences sone, shpesh me pasoja tragjike per ne. Por nuk do te kalojne as njezet vite pas shuarjes se Moisiut dhe ne hapesirat shqiptare do te paraqitet nje tjeter aktor i kalibrit boteror, nje tjeter yll – Bekim Fefmiu.
Moisiu gjithmone e ka shprehur me krenari prejardhjen e tij kombetare shqiptare. Sa here qe ka patur mundesi, eshte takuar me bashkatdhetaret – jane te njohura takimet e tij te ngrohta me shqiptaret e Bukureshtit. “Shqiperia eshte vendi qe aq shume e dashuroi Moisiu” – keshtu ka thene zonja e tij Johanna Terwin – Moissi. Edhe ne krenohemi qe i kemi dhene botes nje artist, nje njeri te madhe si Aleksander Moisiu. Ai gezon dashurine dhe respektin e cdo shqiptari. Me 1960 i eshte akorduar titulli: “Artist i Popullit”. Emrin e tij e mbajne shume rruge ne gjithe hapesiren shqiptare. Teatri dhe Universiteti i Durresit e mbajne emrin e tij, shkolla e artit dramatik ne Tirane dhe shume shkolla te mesme e fillore e mbajne emrin e aktorit tone te madhe. Ne Vjene, Berlin, Salzburg dhe ne disa qytete tjera te Europes ka rruge qe e mbajne emrin e Aleksander Moisiut. Ndersa arti i tij i paperseritshem do te kujtohet dhe do te vleresohet brez pas brezi. Sa here qe do te flitet per teatrin, do te flitet edhe per Aleksander Moisiun – aktorin gjenial dhe njeriun me shpirt fisnik.
I paharrueshem qofte kujtimi i tij!
, Philadelphia, 18 mars, 2015

Shenim: Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.