Nga Zhensila Xhelilaj/

Gjuha latine, ndonëse një gjuhë e vjetër, ende vazhdon të ketë peshën e vet në kurrikulat akademike dhe të studiohet nën katedrat e universiteteve të Europës. Nëpërmjet këtij artikulli, synoj të ndaj me lexuesit eksperiencën time me gjuhën latine si studente e drejtësisë, të ndaj mundësi studimi të kësaj gjuhe si dhe të shpjegoj pesë nga frazat latine më të përdorura në fushën e së drejtës ndërkombëtare publike.

Ndryshe nga shtete të tjera të Europës, ku gjuha latine ofrohet si lëndë e detyrueshme ose me zgjedhje në shkollat e mesme, kurrikulat e arsimit parauniversitar në Shqipëri nuk ofrojnë lëndë të tilla. Si rrjedhojë, studenti shqiptar e ka të vështirë të mësojë terminologjinë latine të fushës përkatëse për herë të parë në bankat e universitetit. Një prej këtyre studentëve isha dhe unë, kur, tre vite më parë, u bëra pjesë e programit BA Juridik i Përgjithshëm në Universitetin Europian të Tiranës. Kontakti i parë me gjuhën latine ishte në semestrin e parë të vitit të parë, konkretisht në lëndën e së drejtës romake, ku që në leksionet e para studentët u ndeshën me terma si: “praetor”, “ius civile”, “ius gentium” etj. Megjithatë, lektorja e kësaj lënde, Renata Kau, PhD., me mjeshtëri ndau me ne dijen e saj të gjuhës latine, të marrë nga eksperienca si ish-studente e universitetit të njohur italian “La Sapienza”. Në lëndët në vijim, terminologjia latine ishte pjesë e pandarë jo vetëm e teksteve apo artikujve në nivel doktrine, por edhe e vendimeve të gjykatave që pedagogët na jepnin në mënyrë konstante për t’i përgatitur për seminarin e ardhshëm.

Si rrjedhojë, arrita në konkluzionin se, në mënyrë që të jem një akademike/ praktikante e mirë e së drejtës në të ardhmen, duhet të thelloj njohuritë e mia në gjuhën latine. Për këtë qëllim më erdhi në ndihmë një shkollë verore e organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës, e cila u zhvillua në datat 18-23 korrik. Shkolla verore u organizua për të parën herë, ku figura si Prof. Dr. Sabri Laçi, Prof. Dr. Valentina Duka dhe Dr. Andi Pinari dhanë mesazhin e tyre në lidhje me rëndësinë e gjuhës latine. Gjatë këtij harku kohor, autorja shqiptare që drejton Institutin e Albanologjisë në Budapest, Etleva Lala, PhD., na trajnoi ne studentëve se si të kërkonim, si të lexonim dhe si të përkthenim dokumente të ndryshme mesjetare. Gjithashtu, lektorja u shpreh e gatshme t’u përgjigjej pyetjeve të mia në lidhje me paqartësi që kisha në lidhje me terma specifikë të kontekstit juridik. Përfundimi i kësaj shkolle verore për mua qe një sukses, prandaj, nëpërmjet këtij artikulli u rekomandoj kolegëve të mi, si dhe çdo personi të interesuar të bëhen pjesë e kësaj shkolle verore në vitet në vijim.

Duke qenë se fusha ime e interesit është e drejta ndërkombëtare publike dhe nëndegët e saj, me synimin për t’u ardhur në ndihmë studentëve të tjerë, kam përzgjedhur të ndaj pesë frazat latine më të përdorura në fushën e së drejtës ndërkombëtare publike.

1. Pacta sunt servanda (shqip: marrëveshjet duhet të mbahen). Përcaktohet shprehimisht në nenin 26 të Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve, sipas së cilit “Çdo traktat në fuqi është i detyrueshëm për palët në të dhe duhet të zbatohet prej tyre me mirëbesim.”

2. Jus cogens (shqip: ligj detyrues). Nënkupton se një traktat është i pavlefshëm nëse, në kohën e përfundimit të tij, ai bie ndesh me një normë urdhëruese të përgjithshme jus cogens. Një normë detyruese e përgjithshme në të drejtën ndërkombëtare është një normë e pranuar dhe e njohur nga bashkësia ndërkombëtare e shteteve në tërësi si një normë nga e cila nuk lejohet asnjë shmangie dhe që mund të modifikohet vetëm nga një normë pasuese e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare me të njëjtin karakter (neni 53 i Konventës së Vjensës mbi të Drejtën e Traktateve, 1969). Është pranuar se jus cogens ndalon gjenocidin, torturën, përdorimin e forcës etj.

3. Locus standi (shqip: një vend për të qëndruar). Nënkupton të drejtën për të ngritur padi. Shembull: Në bazë të nenit 34 të Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, të drejtën për t’iu drejtuar gjykatës me padi (locus standi) e kanë vetëm shtetet.

4. Ad hoc (shqip: për këtë qëllim/ situatë). Përdoret kryesisht në të drejtën ndërkombëtare penale. Shembull: Kombet e Bashkuara krijuan gjykata penale ndërkombëtare ad hoc në Jugosllavi dhe Ruandë për të ndjekur penalisht ata që janë përgjegjës për krimet që shqetësuan arenën ndërkombëtare.

5. Proprio motu (shqip: me lëvizjen e vet/ me iniciativën e vet). Term i përdorur në të drejtën ndërkombëtare penale që nënkupton fuqinë e prokurorit të Gjykatës Ndërkombëtare Penale për të filluar hetimet proprio motu në bazë të informacionit për krimet brenda juridiksionit të gjykatës (Neni 15/1 i Statutit të Romës, 2002).