Artan Nati/
Nëse Shqipëria do të kishte një moto jozyrtare, një slogan të stampuar mbi çdo zyrë shtetërore, çdo lokal lagjeje dhe çdo mendje të lodhur nga pritjet e gjata, ai do të ishte: “Të gjithë kështu bëjnë.” Një fjali e shkurtër, motorri i shoqërisë sonë: mbyll dyert për çdo faj, shemb çdo përgjegjësi, dhe shndërrohet në “certifikatë morali” për t’i shpëtuar çdo situate të pakëndshme.
Kjo fjali është, në fakt, kodi i heshtur gjenetik i shoqërisë shqiptare: e kemi trashëguar në shekuj dhe e mbajmë si vlerë. Sot e përdorim me krenari të çuditshme, si shirit ngjitës social që mban bashkë gjithë përgjegjshmërinë e munguar.
“Të gjithë kështu bëjnë” është bërë manuali shqiptar i justifikimit kombëtar. Në Shqipëri, nëse kërkon të kuptosh pse dikush parkon mbi trotuar, ndërton në mes të detit, jep tender për kushëririn ose shkel rregullin e radhës, përgjigjja është e thjeshtë, e shpejtë dhe e shenjtë: “Të gjithë kështu bëjnë.” Kjo frazë është aspiratori moral me të cilin marrim frymë çdo ditë, një lloj deodoranti etik që e përdorim kur realiteti fillon të marrë erë keqe.
Në Shqipëri, edukata fillon herët. Prindi, me një buzëqeshje të butë dhe një ton të stërngarkuar motivimi, i pëshpërit fëmijës: “Bëj si gjithë të tjerët, bëhu i gjallë dhe i zoti.” Në pamje të parë tingëllon si këshilla klasike për të arritur sukses. Por nën zë, mes rreshtave, dëgjohet formula e lashtë shqiptare: “Nëse sistemi është cirk, bëhu kloun më i mirë se të tjerët.”
I njëjti slogan përdoret edhe në politikë, vetëm se aty merr jehonë më burokratike. Partia i troket politikanit të ri në shpatull dhe i thotë: “Bëj si gjithë të tjerët.” Përkthimi: futu në lojë, mos pyet shumë, mëso rregullat e pashkruara. Kandidatët për deputet, përveç CV-së, duhet të kenë të zhvilluara aftësitë e akrobacisë morale: të hedhin ndonjë premtim në ajër, të flasin me siguri për premtimin fallco, dhe të dalin krenar për mashtrimin.
Biznesi? E njëjta muzikë, vetëm me ritëm më komercial. “Menaxho si gjithë të tjerët.” Kjo lexohet: “Bëj marifete, jep bakshish, fut ndonjë para nën dorë, mbyll njërin sy kur duhet. S’ka nevojë të bësh gjë mirë, vetëm bëje që të duket mirë. Në Shqipëri, koha e humbur për cilësi është luks, ndërsa koha e investuar për t’i rënë shkurt është vlerë e shtuar.
Ndërsa arti sidomos letërsia ka një sekret që të thuash s’e di kush: nuk lidhet me letërsinë, por me qokat. Manuali i padukshëm i industrisë është i thjeshtë: “Kështu bëjnë të gjithë.” Autori medioker nuk nis me shkrimin, por me pelegrinazhin e kafeve dhe përkuljeve diplomatike tek shkrimtarët qokatare. Pastaj vjen stacioni i dytë: qeveria. Nëse libri është i dobët, aq më mirë, financohet më shpejt. Dorëshkrimet pa vlerë shpallen “projekte kombëtare”, madje përkthehen edhe në gjuhë të huaja, se subvencioni s’ka kufij gjuhësor. Rrethi mbyllet me çmime të ndara mes miqsh, jurish të buta dhe ceremonish plot foto në Facebook. Kur dikush ankohet, përgjigjja vjen si psalm kulturor:”Pse ç’ke ti? Kështu bëjnë të gjithë.” Në fund, nuk ka rëndësi çfarë shkruan, rëndësi ka kujt ia çon kafen.
Morali i fabulës? Suksesi nuk matet më me punë, meritë apo etikë, por me aftësinë për të nuhatur sistemin. Sistemi është si një kafshë e çuditshme: nuk kërkon talent, kërkon përshtatje. Kush e kupton, ecën. Kush përpiqet ta ndryshojë, ngec.
Në fund, “bëj si gjithë të tjerët” nuk është thjesht një këshillë. Është një manual jete. Një kurs mbijetese. Një filozofi kombëtare e paketuar bukur si motivim, por që praktikisht të fton të adhurosh rrugën e shkurtër. Në një vend ku rregullat janë fakultative dhe rezultatet detyruese, mbetet vetëm një parim i shenjtë: “Mos u lodh duke bërë gjërat drejt, bëji ashtu si bëhen.”
Historikisht, kjo frazë ka qenë oksigjeni i klasave sunduese shqiptare. Në kohën e Perandorisë Osmane, shërbente si qetësues për çdo taksë të re dhe çdo shpikje administrative: “Mos u mërzit, bir, të gjithë kështu bëjnë, edhe Stambolli vetë.” Më pas, gjatë monizmit, u kthye në një lloj dogme leniniste–popullore: Nëse e vjedh shtetin, nuk je hajdut, je pjesë e kolektivit të përparuar që ‘të gjithë kështu bëjnë’.
Në tranzicion, fraza mori trajtën e saj perëndimore, moderne, europiane: Nuk jam unë problemi, sistemi është. Dhe sistemi? Epo, sistemi i di punët e veta… sepse të gjithë kështu bëjnë. Pra historikisht, kjo nuk është thjesht një frazë, por një mekanizëm mbijetese, një teknologji autoktone e shmangies së përgjegjësisë.
Nga ana psikologjike është vaksinë kundër fajit dhe ankthit kolektiv. Psikologjikisht, “Të gjithë kështu bëjnë” është një lloj lehtësimi moral, që përdoret për të mpirë ndërgjegjen. Kur ke bërë diçka që e di shumë mirë se nuk është në rregull, kjo fjali të shërben si një “tabletë pa recetë” që zhduk fajin dhe ngroh egon: “Nuk jam unë i keqi, të gjithë janë si unë.” Sipas psikologjisë sociale, kjo është forma më primitive e normalizimit të devijimit: sjellja jonë bëhet e pranueshme vetëm sepse e bën edhe dikush tjetër. Në thelb, është një mekanizëm për të shmangur reflektimin, përgjegjësinë dhe ndonjëherë edhe ndëshkimin. Me fjalë të tjera: Kjo frazë është psikologjia e turmës, vendosur në buzët e individit që do të shpëtojë vetveten.
“Të gjithë kështu bëjnë” kundër Perëndimit individualist: dy botë, dy psikologji
Në Shqipëri, fjalia magjike *“të gjithë kështu bëjnë”* është më shumë se zakon: është një filozofi kolektive që shndërron sjelljen e turmës në normë morale. Ajo zhduk fajin personal dhe e kthen individin në pjesë të një kori ku zëri i vet nuk ka peshë – mjafton të këndojë si shumica. Ndërsa në Perëndim, së paku në ide, njeriu është qendër e përgjegjësisë: zgjedhjet janë personale, faji personal, merita personale. Aty shoqëria ndërtohet nga individët që pranojnë të rregullohen nga ligji, jo nga zakonshmëria e turmës.
Dallimi është thelbësor: në Shqipëri, rregulli buron nga ajo që bën shumica, në Perëndim, shumica bashkohet rreth një rregulli. Ne ndiejmë siguri kur humbim në turmë, ata kërkojnë vlerë duke dalë prej saj. Dy botë, dy psikologji. Njëra kërkon mbrojtjen e kolektivit, tjetra kërkon lirinë e individit. Dhe prej kësaj ndarje lind mënyra jonë e të menduarit, e të vepruarit dhe, mbi të gjitha, e të justifikuarit.
Në Shqipëri, problemi nuk është slogani kombëtar “të gjithë kështu bëjnë”, por fakti i hidhur se ne hyjmë me qejf në këtë klub universal, pa pyetur as për rregullat, as për pasojat. Thua se është një festë e madhe ku ftesa vlen vetëm nëse dorëzon parimin tënd të parë moral te dera. Ne nuk habitemi pse dikush shkel radhën; habitemi pse ne vetë nuk e kapëm më shpejt rastin. Nuk revoltohemi që sistemi është i shtrembër; revoltohemi që s’na funksionoi edhe neve shtrembërimi. Në vend që të pyesim “pse ndodh kjo?”, shkëlqejmë me një pyetje tjetër, shumë më intime: “po unë pse të mbetem jashtë?”
E pra, drama shqiptare nuk është korrupsioni i madh, por solidariteti ynë i vogël me korrupsionin. Drama nuk është padrejtësia, por entuziazmi ynë për të qenë pjesë e turmës që e konsideron padrejtësinë një lloj aboneje shoqërore. Sepse në fund të fundit, siç e kemi bërë moto kombëtare: turp është të mos përfitosh, jo të mos ndreqësh. Dhe kështu, “të gjithë kështu bëjnë” nuk është justifikim, është ftesë. Dhe ne, me një buzëqeshje të lezetshme faji, futemi brenda dhe themi: “Hajt, edhe unë si të gjithë.” Në fund, pyetja e vërtetë nuk është pse “të gjithë kështu bëjnë”, por pse jemi aq të gatshëm të bëhemi pjesë e këtij “të gjithëve”.