Prof. Asoc. Dr. Viola Isufaj/
Ky libër lëkure i përket një populli,
i cili nuk qet asgja në harresë.
Të gjithë shkrimtarët e diasporës shqiptare kanë dhënë ndihmesë për t’ia zgjeruar horizontet kulturës; megjithatë, kontributi i tyre herë-herë mund të duket disi i zbehtë para atij shqiptimi aq të fuqishëm poetik, që përfton shëmbëlltyrën tërësore dhe subjektive të qenies dhe qenësisë shqiptare në veprën poetike të Martin Camajt. Kjo shëmbëlltyrë rivjen si “eksplorim i një kulture mijëvjeçare, si zgjim lënde primitiviteti”, si histori, si njësim i së shkuarës dhe i së ardhmes, si tejkohë për të përcjellë tablonë poetike të botës shqiptare, të vendlindjes së largët alpine, ku poeti nuk do të mund të kthehej më. Mendohet se ndoshta nuk është e rastit që Camaj zgjodhi për të banuar një vend të shkëlqyer, me atmosferë të paqme e të virgjine, si alpet e Bavarisë, që çdo çast i kujtonin malet e thepisura të vendlindjes.
Objekti i këtij punimi do të përfshijë studimin e rifunksionalizimin e figurave dhe motiveve mitike, antiheroizmin, transfigurimet që krijojnë përhershmërinë e kohës a të vendit-duke ngulitur në kujtesën kombëtare jetën e psikologjinë, shpirtin e një shqiptari të kulluar.
1. Rimodelim i invarianteve
Transformimi i një skenari:
Camaj ruan një skenar dhe e transformon atë. Sipas studiuesit Levi-Strauss-it, rrëfimet mitike funksionojnë në mënyrë të përsëritur, duke u shfuqizuar, duke u transformuar dhe në forma alegorike.
a. Legjenda e Shotës është një meditim mbi fazat e ndryshme të qytetërimit me një ndjenjë nostalgjie ndaj së kaluarës-për qytetërimin e humbur organik, ku njerëzisë i lejohej të merrte nga „uji i jetës“. Qytetërimi shkencor dhe indistrial e ka privuar njeriun nga ekuilibri i tij natyral-kjo temë mund të ilustrojë tezat mbi atë moment të veçantë të zhvillimit të një qytetërimi në të cilin shterrën forcat jetësore të vetë qytetërimit. (Czeslaw Milosz, Mendime për T.S. Eliot-in, Tomas Eliot, Toka e shkretë, Aleph 2009, f 115)
Zemra ime asht e ndame dyshë
dyshë mes dy dhenash
dyshë mes dy kohnash
dyshë mes dy shijeve:
të ujit e të venës së kuqe.
Pa qenë trimneshë, kam dy zemra
në parzëm, plot me dëshira binjoke
dhe kur avitet nata, nuk kam asnji
dhe bie mbi shtrojen e bartit të njomë
dhe vdes bashkë me kohën e territ.
Në mëngjes, kur zgjohem,
shoh bujqit e natës të ndrydhun
prej peshës së korpit tim e më dhimben
sa bimët ujce në gjiun e Drinit.
Mirëpo, nga ana tjetër të gjitha sistemet njerëzore duket se kërkojnë përtëritje të vazhdueshme. Forca kundër kësaj janë nostalgjia dhe thirrja për t’i patur gjërat si dikur- një evokim i një të shkuare që supozohej të ishte e lumtur.
Përmes shfrytëzimit të “invarianteve” të legjendës së Shotës, Camaj e ristrukturon legjendën në bazë të modelit dramatik. Poezia Legjenda e Shotes arrin laminë e të folurit të personazheve, dhe intensitetin e shprehjes përmes mjetit më të përshtatshëm për shprehjen e kundërthënieve midis karaktereve, tipar karakteristik i veprës dramatike: dialogu-në të shprehet luhatja e brendshme e individit (Shotës) në mes të dëshirës dhe mendimit, duke shkaktuar gjendje të shtypur, situatë pa zgjidhje. Pikërisht ky konflikt të cilit i nënshtrohet një strukturë e posaçme dramatike ngërthen, në fakt tri ndeshje forcash në tri nivele leximi të mbivendosura:
-nga mëdyshja më e rëndomtë e individit mes dy dashurive
-tek qëndrimi mëdyzash i poetit mes dy botëve (poeti i një populli të privuar shumë dhe të mbajtur nën trysni e ngushticë, e ka më të madhe hapësirën poetike dhe rravgimin e mallit)
-e deri tek tundimi i gjithhershëm i njerëzimit midis joshjes nga bota e dëlirë primitive dhe nga zhvillimi i vrullshëm i qytetërimit.
b. Rrëfenja mitike përmes përthyerjes tmesike: Robert Scholes-i (Sholsi), duke folur për shumësinë e kuptimit të strukturës gjuhësore, por edhe të kontekstit shoqëror e kulturor, thotë:
“Kuptimi asnjëherë nuk është i mbyllur thjesht në vepër (implicit), prandaj mund të zbërthehet (eksplikohet) nga studiuesi i dukurive të gjuhës. Kuptimi është lëvizje e përhershme para dhe mbrapa midis gjuhës dhe tekstit dhe rrjetës së nëntekstit, që nuk janë në vepër, po janë thelbësorë për ta kuptuar atë.
Para tekstit të poezisë Mospërfillja, rezulton të qëndrojë një element i rrëfenjës mitike të Qokut-ky element është figura e djalit të mbetur jetim, të keqtrajtuar nga njerka, që pas përpjekjesh të dhimbshme, për t’i shpëtuar zhdukjes metamorfozohet në qokth. Midis thurimës së rebusit-gjuha e së cilit ndërton këtë poezi hetohen: braktisja, mospërfillja dhe nata-(të cilat ruhen nga modeli i legjendës dhe kanë organizuar lëndën e e kësaj poezie) të rifunksionalizuara në këndvështrimin tmesik-leksikor, tmesik-morfologjik, tmesik-sintaksor dhe tmesik-fonetik në poezinë Mospërfillja.
Leksema Mjesnatë- shpreh një thyerje të dyfishtë të natës e cila dëshmohet jo vetëm në bërthamën semantike të leksemës, por edhe në thyerjen fonetike-vendosjen e tingullit nj-në mes të fjalës. Vargu këndon qokthi ndër rreze- shënon një thyerje sintaksore përmes inversionit. Kjo është thyerja e rregullit natyror-ngritja e zërit të poetit, i cili kërkon të këndojë nën rrezet e hënës (rrezet e diellit janë të mohuara).
Thyerja asindetike: sytë, dy pika uji, ndrisnin dhe kanga/ pikon në luginë, në terr konoton ndërprerjen e mendimit të lirë, mospërfilljen ndaj poezisë.
Kështu kur intonacioni mbetet i ngritur në fund të vargut:
Dikush buzë lumit n’agim gjeti/sqepin e thyem të qokthit e tha:
dam
Përftohet një politmesë-tmesi figurativ-stilistikor ndërthuret me tmesin konvencional në sintagmën sqepin e thyem:
dam! Kqyre këtë tingull që ra/ e plasi në gurë.
Tmesi foljor përshkallëzues klimakstik i referohet jo vetëm kadencës, po edhe plasjes së tingullit (duke u përplasur me gurin, në një përpjekje që është e destinuar të mbarojë vetëm kështu); së dyti është një tingull i çuar kot që humbet në terrin e natës, shënjuar me “dam”- një thyerje tingullore përmes një figure eufonike. Të gjitha fijet kuptimore që realizojnë tmesin nisin nga titulli dhe përfundojnë tek titulli:- përfillja thyhet. Mesazhe të ngjashme duken se përçohen edhe tek poezia tjetër e këtij poeti Qokthi eci mbi sende.
2. Ndërthurje të invarianteve greke dhe shqiptare në shprehjen e ekuacionit
Papërkryerja, papërsosja, mosplotësimi jepen përmes një rifunksionalizimi të invarianteve të mitit grek të Uliksit me elementin e brirëve të dhisë, një kafshe me atribute kulti. Kjo realizohet me anë të gjuhës së rebusit, me densitet logjik dhe sugjestion, dhënë në një tip tepër specifik të rregullsisë:
Uliksi e Itaka pa grue – dy krena binjokë dhie/ Me nji bri të thyem: punë e pakryeme
-parashtrimi i të cilit, i përngjet parashtrimit të një ekuacioni matematikor: pohon barazvlefshmërinë e dy shprehjeve, të shkruara si një varg simbolesh, të ndara në anën e majtë dhe të djathtë me një shenjë (në këtë rast, të nënkuptuar) barazimi. Është një ekuacion i kushtëzuar, në të cilin variabla, mund të marrë një vlerë (rrënjë) që përmbush ekuacionin. Kjo rrënjë, që duhet të “kënaqë” ekuacionin, si për paradoks, është pikërisht: papërkryerja, mosplotësimi.
3. Ridimesionim dhe zhvendosje e kuptimeve të miteve
Poezia Formulë mëngjie strukturohet mbi bazën e antinomisë së dy skenarëve të magjive–një skenar magjiko-ritual keqbërës dhe një mbrojtës –një metaforë kjo, që shenjon përjetimet e kundërta të pasionit: prirja për ta lënduar objektin që dashuron dhe prirja për ta mbrojtur atë. Midis këtyre dy skenarëve, vendoset rrëfimi në trajtë ankimi e lutjeje duke shpallur kështu konfliktin e brendshëm tek qenia njerëzore: i lumi unë për ty/më le shteg me folë. Në një ritual magjie vallëzon e rrotullohet dhe përfytyrimi mbi gjarpijt e zes plot figura eufonike e krijime imazhesh verbuese gjatë rimarrjes së një motivi arbëresh me qëllim, me sa duket, zbutjen e gjarpërinjve-një eufemizëm që organizon krijimin e një gjendjeje hipnotike tejpërshkuar nga tingulli dhe drita. Një eufemizëm –cilësori “i bardhë”, nënkupton marrjen me të mirë, përkedheljen, marrëveshjen a mosguximin (për shkak të zemërimit a tërbimit që mund të zgjojë përdorimi i cilësorit “i zi” që i atribuohet realisht gjarprit, ose jetës së gjarprit). Gjendja hipnotike realizohet jo vetëm përmes përsëritjes së vazhdueshme të epitetit i bardhë, por edhe zanoreve dominante të hapura a dhe e që janë zanore që gjenerojnë dritë e të ftojnë në përfytyrime të diellta, të qarta e të kthjellta plot hapësirë e frymëmarrje, në imazhe të bardha e të shndritshme:
Ne driza jane gjarpijt e zez
e ti je e zhveshun nen diell.
e jeta e tyne asht e bardhe,
e bardhe e bardhe nen diell,
e jeta e bardhe e bardhe,
nen diell e bardhe, e bardhe.
Në vitin 1845, Bredi i Mançesterit e kishte kodifikuar hipnozën me anë të provokimit të lodhjes nervore, nëpërmjet soditjes (kontemplacionit) të objektit ndriçues…(Krasniqi, Nysret, Teori dhe Kritike moderne; (zgjedhur dhe përkthyer), Rozafa, Prishtinë 2008, f. 2003)
Kjo poezi gjeneron dritë verbuese dhe melodia e veçantë hipnotike me qëllim qetësimin e gjarpërinjve a lidhjen e besës me to, realizohet përmes një organizimi të veçantë ritmik dhe vendosjeje fjalësh në një pozicion tepër preciz. Muzikaliteti krijohet nga lartësia e toneve, kohëzgjatja e tingëllimit, theksi, dhe shpeshtësia e përsëritjeve – ku më e madhe ku më e vogël. Gjithashtu, bashkëtingëllorja r e vendosur pas zanores a, ndryshon kohëzgjatjen e shqiptimit të kësaj të fundit, duke provokuar marramendje a lodhje nervore gjatë krijimit të fushës magnetike-çka realizon gjumin hipnotik. Pazua e shprehur edhe grafikisht realizon (njofton) përfundimisht krijimin e fushës magnetike (a gjendjes së magjepsur) me qellimin kumtimin e një marrëveshjeje. Pranëvenia
Mjaltezat lagin me mjalte/ gurzit e projeve te thata
thellon eufemizmin (zbutjen me mjaltë) a gjumin e krijuar, kumton synimin për të mos ta kapërcyer kurrë këtë gjendje. Ka të ngjarë që “i gjithë ky program” të jetë një përkëdhelje në mbrojtje të objektit dashuror të pambrojtur mes marrëveshjesh me gjarpërinjtë. Në qoftë kështu gjarpri është simboli mitik seksual:
Ne driza jane gjarpijt e zez
e ti je e zhveshun nen diell.
Duke qenë se dielli adhurohej si burim jetese, burim shëndeti, burim pjellorie dhe si objekt mbrojtës dobiprurës, shumë veprime me karakter bujqësor e blektoral duhej të fillonin me të lindur të diellit e jo më parë. Prandaj, po kaq, duket se lutja në këtë poezi mund të nënkuptojë ritualet dukagjinase a mbarëshqiptare të lidhjes së besës me gjarpërinjtë në verë në funksion të tokës.– Këtij kuptimi mesa duket i referohet dhe sintagma e veçantë gjuha e gjarpnit (latinishtja s’asht punë për ne/mëso gjuhën e gjarpnit ma parë) në poezinë tjetër të këtij poeti Tregim i thjeshtë. Kundërvënia latinisht-gjuhë e gjarpnit, ngërthen në vetvete disa kundërvënie kuptimore nga më të thjeshtat e më sipërfaqësoret deri tek më thellat e më të ndërlikuarat. Kjo poezi mbështjell një thelb të qenësisë autoktone dhe të vetëdijës iliro-shqiptare. Titulli i kësaj poezie Tregim i thjeshtë-dhe ndërthurja në dukje prozaike, të ndërmendin lojën poetike të Camajt e pashmangshmëmrisht poezinë “Kush i bani mëngji qytetit”e cila tradhëton pritjen e lexuesit: në vend të shqiptohet ndonjë aspekt mistik i jetës, shqiptohet realiteti nën diktaturë me gjithë tmerrin që mbart. Në poezinë “Kush i bani mëngji qytetit” kemi një zhvendosje të ritualeve magjike, një zhvlerësim e një rivlerësim të tyre përmes ridimensionimit dhe simbolit.
Në tekstin poetik të M.Camajt gjejmë një informacion të kondensuar, që është në gjendje të na përcaktojë një seri mesazhesh përmes një estetike të ngritur mbi shtresëzimin e kodeve. Në poezinë Natura morta bëhet fjalë për një botë të mitit, një botë abstrakte ose të pastër, të paprekur dhe të paprekshme nga kanonet e prëshatjes së mundshme ndaj përvojës së njohur. Zotat vetëm sa vëzhgojnë nga lartësia e lirisë së tyre të pavdekshme si nga një vend a fushë e veprimit.
Zotat ende pushojnë n’Olimp/N’qepllat e tyne rrah çdo minutë-/Pemve t’gazit rrite e tha për nji natë
Rrahja e qepallave të zotave është matëse e kohës; koha rrjedh në dy kahe-ritmi dhe drejtimi i rrjedhjes së kohës përcakton relativitetin e saj. Nga njëra anë një kohë olimpike, e përjetshme perëndish, që i referohet fushës së tyre të veprimit: Olimpit- nga ana tjetër, shpirti njerëzor i paqëndrueshëm e i panjohshëm, i përkohshëm, e i papërkryer, përjashton çdo prekje hyjnore. Poshtë fijet e telefonit/Gjatsinë e rrugave masin/E koha ec e ec n’për ta./E flokët e dëborës digjen në takim me sende Titulli Natura morta- ngërthen një koncept të artit të pikturës, ku paraqitja e realitetit vjen me përpikmëri e pa vitalitetin e eksistencës metafizike, po thjesht fizike.
4. Reminishenca dhe riaktivizime figurash mitike Reminishencën e mëkatit biblik e shohim te vjersha Grueja dhe mjellma si një medium rrëfimi që këtu i bëhet jo njeriut, por një qënieje, që besohet se mishëron rikthimin, metamorfizmin e gruas në mjellmë. Dhe mëkatarja e legjendës, kur kjo mjellmë
“Ulet për Dri e ndalet/pendlat me terë te këmisha e nuses” i rrëfehet:
Mjellmë ….kam hy në mekat… (Petriti, K., Në poetikën e Martin Camajt, Tiranë, 1997)
Poezia Bleta në veri i kundërvihet “thanies së Herodotit si mbas të cilit andej Istrit nuk gjallnuekëshin bletë”. (Ka mjaft legjenda që tregojnë se bleta paska qenë dikur paska qenë njeri. Thuhet “vdiq”-për të, se ajo ka cilësi të njerëzve, jo të insekteve. Është e ndaluar që ajo të namet, se një veprim të tillë e quanin gjynah dhe me pasoja të padëshirueshme në bereqet. Nopça mendon se ky adhurim i veçantë i bletës ka të bëjë me kultin e mitrës me burim nga mitologjia e lashtë persiane. (Ilirët bënin verë prej mjaltit të bletës). Mark Tirta, Mitologji nder Shqiptare, Tirane 2004, f. 66 .
Por Pipa duke depërtuar në shtresëzimet e poezisë na jep transfigurimin e kësaj figure:
Bleta në Veri” përmban një epigraf: “Kundër thanjes së Herodotit simbas të cilit andej Istrit nuk gjallnuekëshin bletë (libri V, 1)”:
Doli agimi e avulli
zbuloi trajta të ajthta
para derës së Veriut.
Sytë e errët mbas një nate
pa gjumë
u prirën andej Istrit e panë
si me qenë në Jug
bletë përpara zgjonit me krahë ari
gati me u lëshue fluturim
kah rrezet për net të mungëta.
Çfarë nxjerr lexuesi nga ky tekst? Metafora e rëndomtë e “krahëve të artë”, që zbukuron një përshkrim prozaik të një përvoje personale, e cila përgënjeshtron thënien e Herodotit rreth bletëve nuk është e mjaftueshme që ky tekst të quhet poezi, sikur edhe po të jetë rreth poezisë, këtu e simbolizuar nga bletët. As edhe një term gjeografik i tillë si Ister-i, emri grek për Danubin, apo fraza gjeografike “dera e Veriut” për Munihun, nuk i shton shumë poezisë. Pjesa duket se lidhet me një përvojë personale, largimi i autorit nga Roma për në Munih, emri gjerman i të cilit, München, të vjen ndër mend nga mbiemri “i mungët”, që rrjedh nga mung (ar) apo murg – gjerm. Mönch, angl. monk, ital. monaco. Poezia përçon vendosmërinë e poetit për të mos e braktisur poezinë, madje edhe në një qytet “veri(or)”, të tillë si Munihu, klima kulturore e të cilit nuk është e përshtatshme për të, një mesdhetar. Poezia është një enigmë, çelësi për zgjidhjen e saj mbështetet në mbylljen e saj, “net të mungëta”, net të kaluara në Munih, duke përgatitur disertacionin e vet gjermanisht, të ngjashme me netët e kaluara në manastire nga murgjit që kopjojnë libra të rrallë.
E interpretuar kështu, poezia konfirmon shpjegimin në kopertinën e librit, që çdo poezi fsheh një përvojë disi të pakëndshme, e cila, kur ndahet me të tjerët, bëhet e këndshme, kujtimet e lumturisë kapërcejnë çastet e vështira në jetën e çdokujt, duke qenë një burim kënaqësie. Çështja qëndron nëse kjo kënaqësi ndahet me lexuesin. Që të ndodhë një komunikim ndjenjash ndërmjet autorit dhe lexuesit, ky i fundit duhet të dijë jo vetëm se Ister-i është emri grek i Danubit dhe se “e mungëta” i referohet Munihut, por gjithashtu se autori iku nga Roma pa dëshirë, i vendosur të shkruajë poezi. Këto gjëra lexuesi mund t’i dijë vetëm nëse ai i përket një elite intelektuale. (ARSHI PIPA – POEZIA DHE POETIKA E MARTIN CAMAJT në Fjala, 02/09/2020)
5. Pamje aktuale mitologjike përmes “vjetërimit të kohës”
Temat më të zakonshme në veprën e Camajt janë humbja e traditës, vetmia në një botë në ndryshim e sipër dhe kërkimi i prejardhjes. Malësori Camaj ishte rob i mungesave,…ai tërë jetën ngjalli poetikisht nga kujtesa e gjakut, krijoi e jetësoi mungesën e tij: Dukagjinin e përjetshëm (Fenomeni i avangardës në letërsinë shqiptare, Sadik Bejko, f. 61)- Kulti i të parëve modelohet në trajtën e një rrëfimi të ngjashëm me rrëfimin mitik në poezinë Dy brezni. Pranëvënia e figurës së babait me drunin e ullinit pa fletë gjakon të përftojë pamje të përjetshme të madhështisë, pa mburrje a lavdi, pa deklarime e vetëshpallje. Në këtë poezi thotë se vëllai i tij “i fryn zjarrmit në vjeshtë me plot bulshinj e gjithë shkëdijat i bahen djelm”. Pavarësisht bjerrjes ndër shekuj, shfaqet nevoja jetike për riprodhim-si ligj i përgjithshëm i natyrës, por me specifikat për “fisin” e autorit-kjo është kërkesë dhe dëshirë- e po aq, startegji natyrore për riprodhim si një nga mënyrat për t’i mbijetuar harresës. Përkundrejt harresës dhe hijes shekullore që kanë rënë mbi këta breza, shfaqet ripërtëritja. Brezat jo vetëm përtëriten, rivitalizohen, por mbi të gjitha ekzistenca e njeriut dhe vazhdimësia shfaqet e rishfaqet në pafundësi në figurën e pasardhësit “këmbëzdathë –murrla i kuq n’orizont”. Ky është vëllai që zuri vendin e babait; shekujt e mijëvjeçarët përthyhen në kohën e sotme dhe e bëjnë poetin pjesëmarrës në një përmasë kohore tepër komplekse. Këtu arkaizmi estetik lidhet me arsyetimin, përforcimin, kodifimin e besimeve dhe praktikave brenda kompleksit kulturor të traditës në një areal të caktuar. Është një prerje diakronike dhe sinkronike e botës së shqiptarit të veriut dhe e botës shqiptare në përgjithësi. Ka një marrëdhënie të ndërligjshme midis të gjitha rrafsheve kuptimore, një zhbirim vertikal nga lart-poshtë në përputhje dhe me mbishtresimet sipas parimit të palimsestit: nga babai, tek djali, nga djali, tek shkëndijat që i bahen djelm-ky zhbirim vertikal nga lart poshtë, shfaqet edhe në poezinë Bukëvala e re përmes pranëvënies se dy breznive: plakës e vajzave.
Tek Bukëvala e re duke turbulluar primatin e kohës historike, energjitë dhe forcat e organizimit social, fatet e njeriut dhe të natyrës, në përgjithësi, esencializohen « nguliten e shkrihen » në vizatime paleolite të gjithkohshme. Një vendosje e objektit në një kohë që duket se nis më herët nga fëmijëria e njerëzimit, zbulon metaforën e zhvillimit të bukurisë trupore të femrës, fryrjen e gjoksit. Një melodi idilike që i ka rrënjët në folklor duket se endet në ato vende të hapura e në atë kohë të pakohë.
6. Tharmëtime e sublimime mitike në ciklet Nema e Buelli
Prerjet diakronike dhe sinkronike të botës shqiptare sendërtohen artistikisht në sistemin e shenjave, shenjëzimeve dhe parabolave kuptimore veçanërisht kur teksti poetik strukturohet si dialog dhe monolog me vetëdijen historike dhe vetëdijen mitike. E gjeti bërthamë nën gjuhë /Tue folun /Me të bijën jehonë. “Rrëshqitja” në rrafshin vertikal, pra diakronik, është në fakt rrëshqitja në thellësi të shekujve, në vetëdijën historike e cila rizbulon shpirtin e njeriut shqiptar (dhe qënies dhe qenësisë shqiptare) si të qetë, fatkeq e tragjik.
Rrodhi nëpër zemra ashtu/Si rrjedh uji teposhtë/Dhe u shkri në vetminë dhe/ U ngjall kur ra prap shi.
Rrugëtimi i kësaj qënieje ngjet e funksionon në rrafshin thellësor-ai tipizohet nga polivalenca semantike:
U ble, u shit/ Nga populli në popull/Për lëkura shpata e heshta/Për helm, voj ullinjsh e guri/E për një dele të ngrime/Në rem, argjend e ar/E u vorrue gjallë n’uratë.
Krishtërimi ka zhvilluar kultin e deles e të qengjit, kult me burim të lashtë biblik nga fiset e lashtësisë që banonin në brgjet lindore të detit Mesdhe-por këtu delja e ngrime në rem, argjendi e ari, lëkurat, heshtat e shpatat, voji i ullinjve dhe i gurit cilësohen nga mundësi të shumëta konotuese që na ndërmendin fjalët e poetit:
Në historinë tonë si nacion ndihet konsekuenca e humbjes së udhës së drejtë.
Thyerjet e pazakonta në tekst (fjala përbërëse e vargut paraardhës kalon në vargun pasardhës) krijonë shumëkuptimësinë. U vorrue gjallë n’uratë –është një përplasje e skajshme gjatë ballafaqimit të dukurive kontrastike.
Buelli ka lidhje totemike me njeriun (kjo shfaqet qartë në emrat e përveçëm si Mekshi e Buë). Kur flasim për buej/Kemi ndërmend dhe njerëz (Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 153) Humbja e identitetit njerëzor jepet nëpërmjet dukurisë së theriomorphosis (bashkimi i tipareve njerëzore me ato të kafshëve).
Dolën shëndoshë e mirë në verë/Burra e gra/Fëmijë me flokë të preme në njërën anë e në tjetrën/Lopë e buej përzie bashkë(Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 149)
Njeriu dhe kafsha janë kaq pranë njëri-tjetrit, sa lehtësisht mund të ngatërrohen. Ata janë kthyer në një qënie të vetme, e cila paraqet herë tipare të njërës e herë të tjetrës krijesë. Buelli- lidhet qoftë me fatin a fakeqësinë individuale ose kolektive, qoftë me kundërveprimin. Impulsit të shkatërrimit i kundërvihet fuqia naturale e fizike e kafshës, e cila doli prej elementeve të mirfilltë të tokës dhe të ujit.
Doli nga kneta ashtu si lindi /Për çdo shekull një o dy herë/ Kur zbehet hana/ Bualli gur e dhé çohet lugat/ Përkulet deri në Lumë e pi ujë/ Dhe hurp gur të shkrimë e mazën e tokës/Në vlim.
Vlimet dhe reaksionet e brendshme, por edhe çuditërisht, përballimi i tyre sublimohen artistikisht në vargjet: i vjen me vjellë prej barkut/zorrë të dredhuna/mbi krande të kalbuna e lëmashk.
Falë madhështisë e forcës mund të ngadhnjehet mbi forcat demoniake. Buellit i vjen “me vjellë” të keqen që ka gjalluar brenda vetes së tij (dhe qenies sonë)-atëherë kjo qenie mitike mediterrane nuk lidhet vetëm me dhunën dhe pësimin. Simboli mitik i buellit shtrihet në disa rrafshe.
***
Matrica brenda matricash, shtresëzime brenda shtresëzimesh-me cilësi të njëjta por në dimensione të ndryshme-ato u ngjajnë matrioshave-ndonëse botëkuptimi dhe botëformimi i Camajt pak lidhje a ndikime ndodh këtë me kulturën që ato tipizojnë. Kudo në konfigurimet dhe transfigurimet mitike, ndihet retrospektiva, intraspektiva dhe prospektiva; ndihet parimi krijues i palimsestit në pëputhje me thelbin e kuptimit të jetës së njeriut, historinë tonë si nacion dhe me historinë dhe pështjellimin e rruzullit:
Ky libër lëkure i përket një populli,
i cili nuk qet asgja në harresë,
andaj me vend i thirrën palimsest,
me shtresa i shkruem dy apo tri herë.