Gjon F. Ivezaj/
“Vatra” është një ndër institucionet më jetëgjata, më përfaqësuese dhe më me ndikim në historinë e shqiptarëve jashtë atdheut dhe një nga monumentet shpirtërore të kombit shqiptar. E themeluar në një kohë dramatike për fatet e Shqipërisë, më 28 prill 1912, në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Vatra nuk ishte një shoqëri e zakonshme emigrantësh, por mishërimi institucional i një ideali të lartë kombëtar: bashkimi i shqiptarëve, ruajtja e gjuhës dhe kulturës kombëtare, dhe mbrojtja e të drejtave kombëtare në arenën ndërkombëtare. Ajo përfaqëson një ndër shembujt më të qartë të ndërgjegjes kombëtare shqiptare në mërgim, të organizuar me dinjitet dhe vizion, duke lënë një trashëgimi të pasur të shkruar dhe të gjallë në kujtesën e çdo brezi.
Vatra nuk lindi rastësisht, por u rrit mbi themelin e lëvizjes atdhetare që kishte marrë hov ndër shqiptarët e Amerikës në dekadat e para të shekullit XX. Kolonitë e para shqiptare në SHBA, të përqendruara kryesisht në qytete si Boston, New York, Buffalo dhe Detroit, u formuan nga emigrantë që largoheshin nga varfëria, shtypja otomane, taksat e rënda dhe pasiguria. Megjithatë, ata nuk e harruan kurrë atdheun e tyre. Përkundrazi, në dheun e largët ata ndjenë edhe më thellë nevojën për t’u organizuar për çështjen kombëtare. Para Vatrës u krijuan shoqëri të veçanta si “Besa-Besë” në Boston, “Mall i Mëmëdheut” në Buffalo, “Skënderbeu” në New York e të tjera, të cilat bënë punë të vyer, por vepronin të ndara dhe pa forcën e një bashkimi të madh kombëtar. Këto ndarje e dobësonin veprimin e tyre, sidomos në një kohë kur çështja shqiptare kërkonte një zë të unifikuar përballë diplomacisë ndërkombëtare dhe opinionit amerikan.
Në këtë klimë, personalitete të jashtëzakonshme të mërgatës shqiptare si Fan Noli, Faik Konica, Kristo Dako, Kol Tromara, Paskal Aleksi dhe dhjetëra veprimtarë të tjerë punuan me përkushtim për bashkimin e shoqërive të veçanta në një federatë të vetme. Me themelimin e Vatrës, shqiptarët e Amerikës për herë të parë ndërtuan një institucion me statut dhe rregullore të mirëfilltë, me një program kombëtar të qartë: mbrojtja e Shqipërisë dhe shqiptarëve në të gjitha trevat, mbrojtja dhe zhvillimi i gjuhës dhe kulturës shqipe, ndihma për atdheun dhe mbajtja gjallë e lidhjeve shpirtërore dhe materiale me të. Ky vizion u mishërua në strukturën organizative të Vatrës, e cila kishte degë në të gjithë kolonitë shqiptare në Amerikë, një administratë qendrore dhe organin e saj të përditshëm, gazetën “Dielli”.
Gazeta “Dielli” është ndoshta arritja më e qëndrueshme dhe më domethënëse e Vatrës. Organi zyrtar i Vatrës ka botim të pandërprerë për më shumë se një shekull, duke përbërë një nga pasuritë më të çmuara të trashëgimisë shqiptare. Përmes faqeve të saj janë dokumentuar jo vetëm veprimet dhe qëndrimet e Vatrës, por edhe gjithë historia moderne e shqiptarëve në mërgim dhe në atdhe. Aty kanë shkruar disa nga mendjet më të ndritura të kombit: Fan Noli me elokuencën dhe thellësinë e tij historike e filozofike; Faik Konica me stilin e tij të mprehtë e kritik dhe me kulturën e gjerë europiane; Kristo Dako, Kol Tromara, Ernest Koliqi, Arshi Pipa, Anton Logoreci e shumë të tjerë që kanë lënë dëshmi të paçmuara të përkushtimit ndaj kombit. “Dielli” nuk ishte vetëm një gazetë informative – ajo ishte një akademi e vërtetë mendimi kombëtar dhe një tribunë e lirë ku u formësuan dhe u mbrojtën idetë e mëdha të lirisë, pavarësisë, bashkimit kombëtar dhe përparimit kulturor.
Që në vitet e para të ekzistencës së saj, Vatra u përfshi direkt në mbrojtjen e pavarësisë së Shqipërisë. Ajo mblodhi fonde për qeverinë e Ismail Qemalit dhe financoi misionin diplomatik të Fan Nolit në Londër në Konferencën e Ambasadorëve më 1913. Ishte një ndër zërat më të fuqishëm që kundërshtoi copëtimin e trojeve shqiptare dhe kërkoi njohjen ndërkombëtare të Shqipërisë si shtet i pavarur. Në vitet pas Luftës së Parë Botërore, në një kohë të pasigurt për fatet e shtetit shqiptar, Vatra u bë streha morale dhe financiare e qeverisë shqiptare në mërgim dhe mbrojti vazhdimisht integritetin territorial të Shqipërisë në tryezat ndërkombëtare. Ajo loboi me ngulm në qarqet politike amerikane për njohjen e pavarësisë dhe për ndihmën ndaj shtetit të ri shqiptar.
Vitet 1920–1930 shënuan një periudhë sfidash të mëdha për Vatrën. Përplasjet politike që pasuan Revolucionin e Qershorit dhe rikthimin e Zogut në pushtet shkaktuan ndarje të brendshme në diasporë, të cilat prekën edhe Vatrën. Megjithatë, ajo mbijetoi dhe vazhdoi të funksionojë si një organizatë kombëtare, duke ruajtur mbi të gjitha idealin e bashkimit kombëtar dhe të pavarësisë kombëtare. Edhe në kohë të vështira, Vatra dhe “Dielli” vazhduan të jenë zë i fuqishëm i patriotizmit, duke ndihmuar emigrantët shqiptarë të ruajnë gjuhën, traditat dhe lidhjet me atdheun.
Pushtimi italian dhe më pas gjerman i Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore i gjeti anëtarët e Vatrës të mobilizuar për denoncimin e çdo forme agresioni ndaj vendit të tyre. Por periudha më dramatike dhe njëherazi heroike e historisë së Vatrës nisi pas vitit 1944, me vendosjen e regjimit komunist në Shqipëri. Mijëra shqiptarë u larguan nga Shqipëria dhe nga Jugosllavia për të shpëtuar nga ndjekjet politike, internimet, burgjet dhe pushkatimet. SHBA u bë vendstrehim për një pjesë të madhe të tyre dhe Vatra u bë streha e natyrshme organizative, shpirtërore dhe politike. Ajo i priti këta të arratisur politikë jo thjesht si refugjatë ekonomikë, por si pjesë e një rezistence të gjallë kombëtare. Duke ruajtur vazhdimësinë e saj historike dhe përvojën organizative, Vatra u bë institucioni i vetëm i madh shqiptar në mërgatën amerikane që artikulonte qartë dhe me autoritet një vijë të pastër antikomuniste, demokratike dhe kombëtare.
Në këtë periudhë, Vatra bashkoi rreth vetes figura të mëdha të kulturës dhe politikës shqiptare. Ernest Koliqi, Arshi Pipa, Anton Çobani, Martin Camaj dhe dhjetëra intelektualë të tjerë kontribuan në jetën e saj, duke e kthyer atë në një qendër të mendimit shqiptar antikomunist dhe në një arkiv të gjallë të kujtesës kombëtare. Në faqet e “Diellit” u denoncuan krimet e regjimit të Enver Hoxhës, u mbrojtën të drejtat e të burgosurve politikë dhe u mbajt e gjallë ideja e një Shqipërie të lirë dhe demokratike. Veprimtaria e Vatrës nuk u kufizua vetëm në çështjet e Shqipërisë londineze: ajo mbrojti me vendosmëri të drejtat e shqiptarëve në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe Çamëri, duke lobuar në Kongresin Amerikan, në Departamentin e Shtetit dhe në opinionin publik amerikan për ndërprerjen e represionit jugosllav ndaj shqiptarëve dhe për të drejtën e tyre për vetëvendosje.
Në vitet 1980 dhe 1990, kur lëvizja shqiptare për liri në Kosovë po merrte përmasa të mëdha, Vatra dhe komuniteti shqiptar i Amerikës organizuan demonstrata të mëdha në New York, Washington, Detroit, Chicago dhe Boston, të cilat u pasqyruan gjerësisht në mediat amerikane dhe ndihmuan në sensibilizimin e opinionit publik për kauzën shqiptare. Me rënien e komunizmit në Shqipëri pas vitit 1990, Vatra u përfshi menjëherë në ndihmën humanitare për vendin e rrënuar, duke mbledhur ndihma financiare, duke përkrahur ardhjen e studentëve shqiptarë në SHBA, dhe duke ofruar mbështetje politike dhe diplomatike për një tranzicion demokratik. Lufta e Kosovës më 1999 ishte një tjetër moment historik ku Vatra luajti një rol aktiv në mbledhjen e ndihmave, në organizimin e demonstratave dhe në lobimin për ndërhyrjen ndërkombëtare që çoi në çlirimin e Kosovës dhe më pas në pavarësinë e saj.
Edhe sot, mbi njëqind vjet nga themelimi i saj, Vatra vazhdon të jetë një institucion i gjallë dhe funksional, që ruan me dinjitet traditën e saj kombëtare dhe misionin e saj kulturor. Ajo organizon aktivitete për ruajtjen e gjuhës shqipe, shfaqje kulturore, konferenca shkencore, veprimtari përkujtimore dhe mobilizon mërgatën shqiptare në mbrojtje të interesave kombëtare sa herë që ato kërcënohen. Gazeta “Dielli” vazhdon të botohet si gazeta më e vjetër në botë në gjuhën shqipe me botim të pandërprerë, duke mbetur një dëshmi e gjallë e seriozitetit, përkushtimit dhe vizionit të themeluesve të saj.
Historia e Vatrës është historia e një ideali të lartë kombëtar të mishëruar në formën më të organizuar dhe më të qëndrueshme që ka pasur ndonjëherë diaspora shqiptare. Ajo është dëshmi e forcës së bashkimit, e vullnetit të palëkundur për të mbrojtur identitetin kombëtar, e vendosmërisë për të kundërshtuar padrejtësitë dhe për të ndihmuar atdheun në çdo kohë. Mbi një shekull veprimtarie e pandërprerë, e dokumentuar dhe e pasur me kontributin e qindra personaliteteve të shquara, i jep Vatrës një vend të nderuar në historinë shqiptare dhe e bën atë një model për organizimin e diasporës. Brezat e ardhshëm do të gjejnë te Vatra jo vetëm një histori të shkruar, por një trashëgimi të gjallë, një testament të vërtetë të dashurisë për atdheun, të mendimit të lirë dhe të përkushtimit qytetar për lirinë dhe dinjitetin e kombit shqiptar.