Prof. Begzad Baliu/
I diplomuar, i magjistruar dhe i doktoruar në fushë të onomastikës, Profesor Bahtijar Kryeziu, del para lexuesve edhe me një vepër të kësaj natyre. Megjithëse ka botuar rreth 30 vepra në fushë të mësimdhënies së gjuhës, leksikografisë, kulturës së gjuhës dhe përgjithësisht albanologjisë, botimet e tij në fushë të onomastikës sikur rishfaqin zejen e tij, personalitetin e tij shkencor dhe mangësitë e këtyre fushave në jetën tonë kombëtare.
Vepra e tij më e re Fjalor emrash “modernë” te shqiptarët sot, na e tërheq vërejtjen për një gjendje të pazakonshme në jetën e një populli historik e me trashëgimi të gjatë shekullore, i cili në tri dekadat e demokracisë në Shqipëri dhe dy dekadat e lirisë së Kosovës, po përballet me një situatë të padenjë në jetën familjare, shoqërore dhe kombëtare përgjithësisht, me emërtimin e pasardhësve të tij.
Megjithëse një popull i vogël dhe një traditë të madhe, megjithëse me një pasuri të jashtëzakonshme onomastike (toponimike e antroponimike), megjithëse me një fjalor të pasur e të mjaftueshëm leksikor, megjithëse me një gjuhë që jep mundësi fjalëformimi e krijimi të fjalëve dhe të emrave, ne vazhdojmë t’i emërtojmë fëmijët sa me emra artistësh të telenovelave latino-amerikane (një kohë) dhe turke (në kohën tonë), me emra sportistësh europianë, amerikanë e aziatikë, me emra grupe besimtarësh e këngëtarësh, sikur të mos ishim një popull sedentar e me traditë në formësimin e identitetit tonë, po një popull endacakësh.
Kaq shpejt i harruam presionet serbe e maqedonase për të mos vendosur emrat kombëtarë, kaq shpejt harruam presionin politik, policor e kulturor për të hequr dorë nga emrat tanë në këmbim të emrave ballkanikë, aziatikë e fetarë, kaq shpejt harruam reagimet, protestat, burgosjet e etërve tanë për mbrojtjen e emrave kombëtarë, në Shkup, në Kumanovë, në Tetovë, në Prishtinë. Po sikur edhe kaq shpejt harruam polemikat dhe reagimet tjera të shkencëtarëve dhe intelektualëve tanë në Prishtinë dhe artikujt e tyre të botuar në Prishtinë, Lubjanë, Zagreb, Beograd, Shkup! Si mund të harrohen intervistat dhe traktati i jashtëzakonshëm i Profesor Qosjes, Atentate ndaj kulturës, që në të vërtetë ishte Atentat ndaj kulturës shqiptare në Maqedoni, përkatësisht atentat ndaj antroponimisë (emrave të njerëzve), folklorit (ndalimit të këngëve shqipe) dhe etnografisë (rrënimit të mureve, përkatësisht rrethojave të oborreve). Si është e mundur të harrohen reagimet e Prof. dr. Fazli Sylës, Akademik Idriz Ajejtit, Prof. dr. Latif Mulakut, Prof. dr. Besim Bokshit, Prof. dr. Rexhep Ismajlit, Dr. Shaqir Beranit, Mr. Rexhep Doçit, Mr. Mehmet Halimit, Dr. Agim Vincës, Shkëlzen Maliqit etj.?! Si është e mundur sot të heshtet ndaj heqjes dorë të qindra e qindrave emrave ilirë e shqip në Maqedoni dhe vendosjen e emrave “të rinj”, kryesisht të proveniencës orientale?!
Në këtë vepër Profesori ynë sjell një pasuri të madhe të kërkimit të tij në inventarin e emrave të fëmijëve të Kosovës të dekadës së fundit dhe një tipologji të këtyre emrave, duke parë kështu një konglomerat emrash të paqëndrueshëm në kontekstin gramatikor të gjuhës shqipe, në kontekstin kulturor të mesazheve që sjellin ata dhe në perspektivën historike të trashëgimisë sonë edhe ashtu shumë herë të diskutueshme.
Vepra Fjalor emra “modernë” te shqiptarët sot, hapet me një Parathënie të zgjeruar në të cilën autori sjell shqetësimet e ditës për gjendjen e emërtimit të fëmijëve sot, duke dhënë edhe ndonjë shembull të karakterit sociologjik, kulturor e madje psikologjik të situatave shoqërore me të cilat ndeshen individët e emërtuar me emra pa strukturë të rregullt fonetike e morfologjike të shkrimit dhe sidomos shqiptimit të vështirë në jetën e përditshme.
Më tej, autori ka vendosur një Hyrje të gjerë, e cila më parë se një hyrje e zakonshme në një vepër të kësaj natyre, ajo në të vërtetë është një studim i zgjeruar, pasi në vetvete sjell, jo vetëm një traditë e kronologji studimi e njohjeje të literaturës, po edhe një tipologji të korpusit të emrave të vendosur në dekadën e fundit, krahasuar edhe me periudha të tjera dhe etimologji gjuhësh klasike, ballkanike, europiane, aziatike e amerikane, të cilët këtu po i sjellim mbështetur në të dhënat e autorit:
– greke: Anik/a (“i,e pamposhtur” – nga Anikita), Deon,-i (greq. Διόνυσος, lat. Dionysus), (“Zot vere, rrushi, begatie, kënaqësie”), Dorin/ë,-a (me kuptimin “pasardhës” i Dorusit), Helen/ë,-a (nga mitologjia greke, me domethënie “pishtare, e shkëlqyeshme, dritë”) etj.
– latine: Antonel,-i (“prijatar, udhëheqës”), Auror/ë,-a (“ndriçimi i diellit në mëngjes”, “agu i mëngjesit”), Dian/ë,-a (“perëndeshë gjuetie, personifikim i hënës, dritës dhe begatisë”) etj.
– gjermane: Erik,-u (me kuptimin “modern”), Eldon,-i, Eldon/ë,-a (“trim/reshë lufte”) etj.
– frënge: Mirel/ë,-a (“e mrekullueshme, e preferuar”, ose lat. mirare “e mahnitshme”) etj.
– italiane: Lian/ë,-a/Lijan/ë,-a (mendohet me etimologji italiane, ose edhe iraniane) etj.
– angleze: Eduard,-i (që përmes frëngjishtes ka kaluar edhe te gjermanët “roje e mirëqenies) etj.
– spanjolle: Moren/ë,-a (“e zezë, zeshkane”), Neld/ë,-a (“e fortë”), Rein/ë,-a (“mbretëreshë”) etj.
– sllave: Jar/ë,-a (me kuptiminin “pranverë), Rain,-i (“mbret – kral”) etj.
– turke: Ajl/ë,-a (“dritë, shkëlqim hëne”), Duran,-i (“i përhershëm, i fortë, i qëndrueshëm”), Ejmen,-i (nga Egmen.-i “i bekuar, i djathtë”), Elm/ë,-a “mollë”) etj.
– biblike: Davud,-i – David,-i (“i dashur”), Elisë,-a, Lean/ë,-a (“ajo e cila mundohet kot”) etj.
– hebraike: Aron,-i (“dita e parë e festës në Izrael”), Emanuel,-i (“Zoti është me ne”), Gabriel;/ë,-a (me domethënie “njeriu i Zotit”), Jakob,-i (do të thotë “ndjekës”) etj.
– persiane (iraniane): Alea (“e lartë, e shkëlqyeshme, fisnike”), Jasmin/ë,-a (emër i një bime me erë të këndshme, lule të bukura e “sensualitet”), Serdar,- i (thotë ”komandant kryesor, prijës”) etj.
– arabe: Amar,-i (“lule, gjelbërim, jetë, dashuri”), Amel/ë,-a (“punë, aktivitet, mund”), Aris,-i (“dhëndër, i porsamartuari”), Aris/ë,-a (e porsamartuar), Denit/ë,-a (“Parajsë, kopsht”) Elid/ë.-a, Elmedin,-i, Enar,-i, Ensar,- i, Ersin,-i (“i matur, i urtë, i qetë”), Esm/ë,-a (“eminente, me karakter, fisnike) etj.
– emra nga më shumë shpjegime: Anit/ë,-a (me etimologji hebraike, e nuk përjashtohet as prejardhja greke); Dajen,-i (besojmë nga Dejan – sllavishtja e vjetër, e mund të jetë me prejardhje edhe nga latinishtja), Denis,-i, Denis/ë,-a (nga frëngjishtja Denise, por mund ketë prejardhje nga turqishtja deniz “det”, ose edhe nga greqishtja Dinos); Jan/ë,-a (nga hebraishtja, por ndoshta edhe nga greqishtja) e ndonjë emër tjetër.
Emrat si këta dhe të tjerë, autori i ka sistemuar në mënyrë kronologjike në fjalorin prej 270 faqesh (nga 301 faqe sa ka vepra) dhe, për secilin antroponim ka dhënë shpjegime të gjera mbështetur në një literaturë të hapur e krahasuese.
Në fjalorin e tij autori ka sjell gjithnjë vetëm kontekstin historiko-gjuhësor dhe etimologjik të emrit, përkatësisht antroponimit. Le të theksojmë këtu, që të mos keqkuptohemi më tej, se edhe autori është i vetëdijshëm për kontekstin historik, kulturor dhe sociolinguistik të bartjes së emrave nga një popull te tjetri, nga një shoqëri te tjetra, nga një epokë te tjetra, nga një situatë te tjetra. Vendosja e emrave nuk është vetëm proces gjuhësor, politik, intelektual, socio-kulturor, antropologjik, vendosja e emrave të fëmijëve është e gjitha bashkërisht apo edhe më tej. Madje, më shumë se gjuhësor është jo-gjuhësor, psiko-linguistik, pavarësisht se emrat e tyre pastaj shpjegohen përmes gjuhës, sikur që ka vepruar autori. Një kërkim i tillë do të kërkonte qasje tjetër, natyrë tjetër kërkimi, tipologji tjetër të përkatësisë së tyre, ridimensionim tjetër të rreth 538 emrave të nxënësve nga regjistrat prej 550 nxënësve nga komunat e Republikës së Kosovës, të cilët janë përfshirë dhe janë trajtuar këtu. Po i theksoj vetëm disa prej tyre, duke i shënuar vetëm në trajtën e pashquar: Ad, Ade, Adis, Adonis, Edonis, Ador, Adhurim, Airel, Ajan, Ail, Ajl, Ajlin, Ajn, Akil, Alb, Alban, Ald, Ale, Alin, Alin, Alis Almir, Alp etj., si dhe emrat me numrin më të madh në regjistrat e nxënësve: Ajan, -i, Ale, -a, Alin/ë, -a, Amar, -i, Amel/ë, -a, , An/ë, -a, Anik, -u, Anuar, -i, Arion, -i, Art, -i, Daris,-i, Bun/ë, -a, Diar, -i, Dion,-i, Eljes/ë,-a, Ensar, -i, Er/ë, -a, Erd, -i, Erin/ë, -a, Eri/ë, -a, Esm/ë, -a, Han/ë, -a, Jar/ë, -a, Inar/ë, -a, Jon, -i, Kanit/ë, -a, Kaon, -i, Lian/ë, -a, Mal, -i, Matin, -i, Nin/ë, -a, Noar, -i, Omer, -i, Rajan/ë, -a, Rein/ë, -a, Rron, -i, Sar/ë, -a, Tar/ë, -a, Tuan/ë, -a, Yll, -i etj.
Do të na duheshin shumë faqe vlerësimi e diskutimi në tekstin tonë për të përfshirë të gjitha antroponimet dhe trajtat e tyre, të cilat këtu sillen jo vetëm si njësi përfaqësuese po edhe si njësi gjuhësore, si trajtë gjinore, si dëshmi historike e personaliteteve të emërtuara me këta emra etj.
Këtu po i referohemi vetëm një shembull të sjellë nga autori: “Arbnor,-i m. Emër mashkulli me bazë një fjalë shqipe. Është emër jo shumë i përhapur në tërthoret shqiptare, megjithëse pak më shumë në Kosovë. Se nuk janë përkrahur dhe nuk po pëlqehen shumë këta emra dëshmojnë edhe të dhënat nga INSTANT-i në Shqipëri. Me emrin Arb kemi 21 persona, me emrin Arbenita, më pak se 10 dhe me emrin Arbnor 29 emra. Ja disa të tillë: Arbënor Selimi, Arbënor Ademi, Arbënor Krasniqi, Arbënor Lumi, Arbënor Matoshi etj. Në gjininë femërore del emri Arbënore, por dhe Arbënora: Arbënore Gashi, Arbënore Morina, Arbënore Tolaj Arbënore Duraj, Arbënore Përquku, Arbnore Gegollaj; Arbënora Arifi, Arbënora Hasani, Arbënora Sopi, Arbënora Kurtishi, Arbënora Voca…; Arbënorë Makolli, Arbënorë Berisha etj. Emri i shkurtër – zbunues për këtë shenjë gjuhësore është emri Nor/ë,-a: Nora Qarolli, Nora Limani, Nora Kryeziu, Nora Uka…; Norë Obrazhdaj, Norë Shabani, Norë Jerliu etj”. (f. 72-73)
Vepra më e re e Profesor Bahtijar Kryeziut, Fjalor emrash “modernë” te shqiptarët sot, është jo vetëm një kontribut i rëndësishëm për kohën tonë, po edhe një thirrje urgjente për të krijuar Korpusin e emrave nacionalë të shqiptarëve, brenda amzës të së cilit, apo brenda parimeve gjuhësore, semantike dhe etimologjike të të cilit do të duhej të emërtoheshin pasardhësit tanë, ashtu sikur veprohet edhe te popujt e mëdhenj historikë të Europës.
Në fund autori jep edhe një përmbledhje të karakterit historik, politik, shoqëror, psikologjik, kulturor e intelektual të përzgjedhjes së emrave për fëmijët e tyre: Faktorët që kanë ndikuar dhe arsyet e një invadimi aq të madh e intensiv të emrave të huaj te ne, janë të shumta dhe, sigurisht, nga më të ndryshmet, si:
– lëvizjet e mëdha të njerëzve, të mallrave e të ideve në botë përgjithësisht e sidomos përparimi marramendës i teknologjisë bashkëkohore, siç është përdorimi i internetit, i telefonisë celulare, i televizionit satelitor, globalizimi gjuhësor etj.;
– përhapja e feve të mëdha te popujt e vegjël, siç janë: myslimanizmi ekstrem, krishterimi në versionin: katolicizëm, ortodoksizëm dhe protestantizëm;
– sundimi i trojeve shqiptare nga perandori të mëdha a shtete fqinje, të cilat kanë lënë gjurmë të thella, duke imponuar shumë elementë kulturorë të tyre, e pos tjerash edhe në fushën e antroponimisë;
– puna e gjatë e shqiptarëve në emigracion dhe ndikimi i gjuhëve të atyre popujve ku ata kanë punuar e punojnë edhe sot;
– primitivizmi dhe servilizmi ynë ndaj të tjerëve edhe deri në cenimin edhe të asaj që ne e quajmë kombëtare etj., etj. (278-279)
Vepra ka një literaturë të pasur shkencore e publicistike të një përvoje prej më shumë se një shekulli të kërkimeve në shkencën kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare, duke përfshirë këtu edhe dokumentet dhe konventat ndërkombëtare, të cilat mbase do të ishin me interes të botoheshin të plota. Me interes janë sidomos fjalorët e fjalëve të huaja me shembuj krahasues dhe historikë. Autori gjithashtu ka përdorë pothuajse në mënyrë të pazakonshme në studimet e gjertanishme në shkencën gjuhësore shqiptare dhe një korpus të gjerë lëndor nga burimet e internetit, gjë që kërkimit i ka dhënë gjallëri aktualiteti e dije bashkëkohore.
Elbasan, maj 2023