Akademia e Shkencave e Shqipërisë
Tiranë, 17 dhjetor 2025
Politika shqiptare e pasluftës në studimet e Peter Priftit
Të nderuar kolegë, sot jemi mbledhur të përkujtojmë 100-vjetorin e lindjes së Peter Priftit, një ndër studiuesit më të shquar shqiptaro-amerikanë të shekullit të kaluar, me veprimtari shkencore komplekse në fushën e historisë, gjuhësisë, publicistikës, kulturës, besimeve, përkthimeve etj. Botimet e tij janë të shumta, por duhet thënë se ato janë pak të njohura në Shqipëri, për shkak se pjesa më e madhe e tyre janë shkruar në gjuhën angleze, ndërsa një pjesë e tyre vazhdon të jetë ende e pabotuar. Autori, një “arkivist” i mirë, i ka sistemuar e ruajtur me shumë kujdes studimet e tij, ndërsa disa janë ende të pabotuara. Nga një vështrim i shkurtër që u hodha disa prej dorëshkrimeve të ruajtura nga mbesa e P. Priftit dhe shoqja ime e studimeve universitare, Julika, them se e meritojnë të botohen. P. Prifti duket se e ka shtruar vetë rrugën për botimin e tyre, madje do të thosha edhe të një libri biografik kushtuar atij vetë.
Nga njohja ime them pa droje, se librat dhe artikujt shkencorë të Peter Priftit qëndrojnë përkrah botimeve të studiuesve të tjerë të shquar shqiptaro-amerikanë, si Nicholas Costa, Elez Biberaj, Arshi Pipa, Stavro Skëndi etj. Nëse do të bënim një klasifikim të botimeve të P. Priftit do t’i radhisnim ato sipas këtij rendi: libra të shkruara prej tij, libra me bashkautorë, kapituj librash, artikujt shkencorë, artikujt publicistikë, shkrime për Fan Nolin, për fenë dhe besimet fetare në Shqipëri, shkrime për minoritetin grek në Shqipëri, recensione për botimet e autorëve të ndryshëm dhe anasjelltas të autorëve të tjerë për veprat e tij, shkrime për figurat kombëtare shqiptare, shkrime për Kosovën, përkthime, ese, poezi etj.
Në vitin 1961 P. Prifti filloi punën si studiues në Qendrën e Studimeve Ndërkombëtare, pranë Institutit të Teknologjisë në Cambridge/Massachusetts, të cilën e vazhdoi deri në vitin 1976. Piteri u pranua në këtë qendër studimore falë kualifikimit të tij shkencor, dhe sidomos nevojës që kishte Projekti për Shqipërinë, i drejtuar nga studiuesi amerikan,William Griffith, për një njohës të mirë të gjuhës shqipe dhe angleze. P. Prifti i lindur në Rehovë të Kolonjës më 24 nëntor 1924 kishte emigruar në Amerikë në vitin 1940. U diplomua në Kolegjin shtetëror Penn, në College Park/ Pennsylvania, ku mori diplomën për Arte dhe Letërsi. Në vitin 1947 u bë qytetar amerikan. Në vitin 1955 u diplomua për “Master në Art dhe Filozofi” në Universitetin e Pensivalnisë. Në vitin 1958 P. Prifti shërbeu si bashkëredaktor i gazetës “Dielli” dhe sekretar i “Federatës PanShqiptare “Vatra” me qendër në Boston, kur president nderi i saj ishte Fan S. Noli. Eksperienca dy vjeçare pranë “Vatrës” dhe komunitetit të shqiptarëve të Amerikës ishte e vyer, por jetëshkurtër. Rrugët u ndanë shpejt, për arsye të ndryshme, ku nuk përjashtohen edhe ato politike. Trysnia politike nga të dyja anët e oqeanit dhe adoptimet që pësoi statuti i “Vatrës” për t’i hapur rrugë pranimit në të emigrantëve politikë të mbërritur në SHBA pas LDB, nuk u pritën mirë nga emigrantët e vjetër ekonomikë në SHBA, ndonëse dera u hap përgjysmë.
Nuk duhet harruar se në këto vite, Shqipëria sapo ishte ndarë nga BS dhe nga vendet e tjera të Bllokut Komunist, ndërsa interesi për të ishte rritur. Ajo ishte bërë objekt shqyrtimi e madje vendimmarrjeje politike edhe nga instancat e larta të shtetit amerikan, siç ishte Këshilli Kombëtar i Sigurisë në vitet 1961-1963. Sidoqoftë, për politikën amerikane dhe atë perëndimore rasti i Shqipërisë nuk ishte si ai i Jugosllavisë së vitit 1948. Për shkak të politikës së saj staliniste dhe të pareformuar, ajo u konsiderua thjesht si faktor përçarës brenda botës komuniste.
Puna në qendrën studimore të lartpërmendur, për një periudhë 15-vjeçare, ndikoi në formimin shkencor dhe rrugëtimin e ardhshëm të studiuesit shqiptaro-amerikan. Të punoje në një institut kërkimor si ai i lartpërmenduri duhej të konsiderohej fat në ato vite, pasi mësimdhënia në universitet kërkonte angazhim të madh, sepse një pedagogu i duhej të përgatiste e të jepte disa lëndë mësimore. Profesori i njohur shqiptaro-amerikan, Nicholas Pano, shprehej se gjatë punës së tij si mësimdhënës në universitet, kishte dhënë 17 lëndë, ndërsa pedagogët e sotëm të rinj, thoshte ai, kishin më shumë kohë në dispozicion për kërkim shkencor.
Fryt i punës kërkimore të Peter Priftit pranë kësaj qendre, në vitet 1961-1976, ishte botimi i librit të tij të parë në vitin 1978, Socialist Albania since 1944:Domestic and Foreign Developments. I shkruar në një mjedis shkencor serioz, siç ishte qendra e lartpërmendur, dhe pranë drejtuesit të projektit dhe studiuesit të njohur amerikan William Griffith, libri u përmbahet standardeve shkencore të kohës. Ai përmban 12 kapituj që trajtojnë shkurtimisht historinë e vendit dhe të popullit shqiptar, ardhjen e partizanëve në pushtet, natyrën e regjimit komunist, shoqërizimin e ekonomisë shqiptare, lëvizjet e ashtuquajtura revolucionare të viteve 60-të, politikën e jashtme të shtetit shqiptar dhe minoritetin shqiptar në Jugosllavi. Autori, siç thotë në parathënien e librit, punoi në bibliotekën e Universitetit Barkley në Kaliforni, në Bibliotekën e Kongresit Amerikan në Washington D.C., si dhe shfrytëzoi dy botimet e paraardhëse të tij, autorëve Griffith, Albania and Sino-Sovie Rift (1963) dhe Nicholas Pano, The People’s Republic of Albania (1968).
Ky libër, si të gjitha botimet e atyre viteve, u përgatit pa patur mundësinë e konsultimit me burimet arkivore amerikane apo ato shqiptare, të cilat ishin të klasifikuara. Por duhet thënë se në vitet 60-të, në SHBA kishte filluar era e shkollës revizioniste, e cila u reflektua në studimet e këtyre viteve, të cilat ishin më të balancuara se ato të viteve 40-50-të, ku “faji” nuk kërkohej dhe gjendej vetëm tek kundërshtari, por edhe tek vetja. Qasja ime, thotë autori, ishte më shumë “dialektike”, sesa “statike”. Autori shikonte një mospërputhje ndërmjet përpjekjeve për modernizimin e shoqërisë së prapambetur shqiptare dhe tensioneve të saja me udhëheqjen komuniste.
Botimi i librit të parë të P. Priftit, u botua nga MIT, ndonëse që autori ishte shkëputur prej tij dhe ishte punësuar në Departamentin e Gjuhësisë të Universitetit të Kalifornisë/ San Diego. Fryt i punës në këtë universitet ishte botimi i tre librave me bashkautor (Leonard Newmark dhe Phil Hubbard, Readings in Albanian (1979), Spoken Albanian (1980) dhe Standard in Albanian (1982).
Ndërkohë, një grup studiuesish me background shqiptar dhe amerikan, ndërmjet të cilëve edhe prof. Nicholas Pano, P. Prifti, Elez Biberaj dhe George N. Nasse, krijuan më 13 tetor 1978 “Shoqatën për Studime Shqiptare”. Qëllimi i krijimit të kësaj shoqate ishte që të ndikonte sadopak në zbutjen e marrëdhënieve të ngrira përmes botimeve dhe aktiviteteve të tjera me Shqipërinë. Krijimi i saj, në një periudhë të vështirë për Shqipërinë, pas ndarjes nga Kina, kishte edhe mbështetjen e shtetit amerikan. Shqipëria kishte mbetur për herë të parë pa mbështetjen e një vendi të madh aleat. Në SHBA e Perëndim ushqenin shpresa se ajo në rastin më të mirë mund të orientohej drejt tyre. Por duke e parë të vështirë realizimin e këtij qëllimi, përpiqeshin që të shmangnin sa të mundeshin ribashkimin e saj me BS dhe Traktatin e Varshavës, gjë që do të ndryshonte balancat ekzistuese dhe do të rrezikonte sigurinë e Jugosllavisë dhe të Greqisë.
Por shpresat e SHBA-së dhe të Perëndimit nuk u realizuan, ndërsa Shqipëria ndoqi politikën e neutralitetit, pa u atashuar me asnjërin bllok, një zgjidhje deri diku e pranueshme për SHBA dhe Perëndimin. Sidoqoftë, kjo frymë zbutjeje ndikoi në trajtimin më të mirë të disa studiuesve shqiptaro-amerikanë, të cilët përfituan viza nga Misioni i Përhershëm i Shqipërisë në New York, pas një odiseje të gjatë refuzimesh. Botimi i librave në gjuhën shqipe nga P. Prifti, mendoj se ka qenë një zgjidhje, që përveç arsyeve shkencore, kishte edhe arsye politike dhe që përkonin pikërisht me frymën e asaj kohe. Madje, orientimi i DSH për të rivendosur marrëdhëniet me Shqipërinë u përçua edhe tek emigracioni politik shqiptar, për të zbutur sadopak luftën politike të tij ndaj Shqipërisë komuniste. Në dokumentacionin që njohim vihet re kjo prirje, por edhe një farë moskuptimi dhe refuzimi nga ana e emigracionit politik të Shqipërisë në Amerikë.
Një nga fushat e studimeve të P. Priftit ka qenë Kosova. Kjo prirje u materializua veçanërisht pas demonstratave të vitit 1981. Autori e ka bërë pjesë të librave të tij Kosovën, por ai ka shkruar mjaft artikuj dhe recensione për të, duke bashkuar shqetësimin e studiuesit, me atë të atdhetarit. Në biografinë e tij të pabotuar për Kosovën zë vend një korrespodencë e gjerë e P. Priftit me ligjvënës, të tilla si letrat që iu drejtuan White House dhe Department of State, Presidentit Ronald Regan, Sekretarit të Shtetit James Baker, Richard Schifter, kontaktet me senatorët: Alan Cranston, Paul Simon, Robert Dole, Lary Pressler, Alfonse D’Amato, Pete Wilson, Larry Pressler, me kongresmenë, si: Jim Bates, Joe Dioguardi, Tom Lantos, letra me zyrtarë jugosllavë, korrespodencë me Arshi Pipën. Sami Repishtin, Sejdi Bitici etj.
Botime të P. Priftit pas vitit 1990
Shumica e botimeve të P. Priftit i përkasin periudhës pas rënies së regjimit komunist. Të tillë janë librat: Remote Albania, the politics of isolation, të botuar në gjuhën angleze në vitin 1999 dhe të ribotuar një vit më vonë në Tiranë; Land of Albanians, a crossroads of Pain and Pride botuar në Tiranë në vitin 2002; Mozaiku Shqiptar: publicistikë-portrete-studime recensione-pjesë teatrale, botuar në vitin 2003, si dhe Unfineshed Portrait of a Country, të botuar nga Columbia University Press, në NewYork në vitin 2005 etj.
Remote Albania, the politics of isolation, është një përmbledhje studimesh me artikuj kryesisht të pabotuar, që i kushtohen tërësisht politikës së brendshme dhe politikës së jashtme të Shqipërisë Socialiste, duke filluar nga viti 1944 e deri në rënien e komunizmit, në vitin 1990. Autori duket se ndjehet më i lirë në shkrimet e kësaj kohe. Ai trajton zhvillimet e brendshme të Shqipërisë në vitet 60-70-të, si marrëdhëniet Parti-Ushtri, largimin e Beqir Ballukut nga skena politike, PPSH, spekulimet për pasardhësin e Enver Hoxhës, kushtetuta e vitit 1976 etj. Politika e jashtme e Shqipërisë trajtohet përmes disa artikujve studimorë që i kushtohen konfliktit shqiptaro-sovjetik, rënies së Hrushovit, invazionit të Çekosllovakisë nga trupat e Traktatit të Varshavës dhe daljes prej tij të Shqipërisë, ofertave të DSH për të rivendosur marrëdhëniet diplomatike me Shqipërinë dhe refuzimit të udhëheqjes shqiptare, e deri tek Shqipëria në periudhën pas Enver Hoxhës. Megjithëse autorit i mungojnë dokumentet arkivore, ai ka vënë në funksion njohuritë dhe eksperiencën e tij shumëvjeçare lidhur me dështimin e sistemit komunist në Shqipëri dhe në Evropë. Në këto shkrime vihet re precizoni dhe gjuha jo publicistike, që sundonte në vitet kur u botuan këta libra në Shqipëri. Formimi i autorit dhe eksperienca e tij nuk e kanë lejuar të kapërcejë kufijtë e artikujve studimorë dhe modelimin e tij si studiues i shkollës amerikane.
Libri, Land of Albanians, a crossroads of Pain and Pride, i cili gjendet në Bibliotekën e ASHSH, si dhuratë e vëllait të tij, shkrimtarit të njohur Naum Prifti, siç thotë vetë autori, është i treti në serinë e projekteve të tij, dhe i katërti libër me përmbledhje studimesh. I pari i kësaj serie është libri Remote Albania, ndërsa i dyti, libri Confrontation in Kosova: The Albanian – Serb Struggle, 1969-1999 , i botuar në vitin 1999. Libri i fundit Land of Albanians, a crossroads of Pain and Pride është i një natyre tjetër. Ai përfshin studime mbi historinë e Shqipërisë nga antikiteti deri në periudhën e shkrimit të tij.
Një vend të veçantë zënë edhe shqiptarët e Amerikës. Ky volum përfshin një sërë studimesh të pabotuara që merren me popullsinë shqiptare të Kosovës, të cilën autori e konsideron ende një problem të pazgjidhur. Botimi më i fundit i serisë së P. Priftit titullohet Correspondence, i cili përmban letra për median, si revista, gazeta, emisione televizive etj. Unë dua ta përfundoj prezantimin tim me fjalët e autorit në parathënien e librit të tij Land of Albanians, a crossroads of Pain and Pride: “Por përtej kësaj, shpresoj që lexuesit do ta kuptojnë dhimbjen që kanë përjetuar shqiptarët gjatë shekujve dhe krenarinë që ndiejnë si popull, ndërsa përgatiten të përballen me sfidat e një epoke të re”.