Muhamed Mufaku/
Xhafer Deva (1904-1978) është një prej figurave kombëtare të shekullit XX,i cili dallohet me 3 imaxhe të ndryshe të tri gjeneratave të shek.XX dhe shek.XXI.Te gjenerata e parë ai mbahet mend si bartës i idelogjisë kombëtare,përkatësisht për bashkimin kombëtar që u paraqitë me Ligën e Dytë të Prizrenit dhe me Shqipërinë etnike më 1943,ku zuri postin e Ministrit të Brëndshëm deri kur forcat komuniste shqiptare/ jugosllave e morën pushtetin në vjeshtë 1944 dhe riprodhuan një Jugosllavi të re. Te gjnerat e dytë,si në Shqipëri ashtu në Kosovë pas Luftës II Botërore ,e në saj të qasjes tjet idelogjike të historisë,Xhafer Deva u paraqit si “kriminel” qoftë në shyp ose në tekstet shkollore dhe në “studimet shkencore” nga një “regjim kriminel” që tani po dihet në bazë të dosjeve sekrete të zbuluara ç’ krime bëri kundër figurave kombëtare dhe intelektualëve të kohës deri më 1990. Mirëpo,pas transformimeve politike e demokratike në në Shqipëri e në Kosovë figura e Xhafer Devës filloi të trajtohet më ndryshe te gjenerata e re të historianëve në bazë të burimeve të reja që u zbulluan dhe u botuan.
Duke marrë parasysh faktin se Xhafer Deva kaloi pjesën më të madhe të jetës politike në mërgim,në Itali,Siri dhe në SHBA-të,ku zhvilloi një aktivitet të madh politik dhe organizativ për bashkimin e opozitës antikomuniste në mërgim,nga kontributi i tij për formimin e komitetit “Shqipëria e lirë” si qeveri në mërgim më 1949 e deri në formimin e Lidhjes së Prizrenit në Mërgim më 1962 që e drejtoi deri në vdekje më 1978,arkivi i tij i pasur personal ishte burimi i dorës së parë për aktivistin dhe historianin Idriz Lamaj,i cili e boto në New Yorki më 2002 librin “Xhafer Deva në dritën e letrave dhe zbulesa tjera të mërgatës” .Përkundër vlerës që e kishte libri,ky botim- sikurse shumë botime në mërgim – nuk u prezentua dhe nuk u shfrytëzua sa duhet në prodhimin e ri shkencor në Kosovë pas Çlirimit më 1999. Mu për këtë botuesi kosovar “Dija” bëri mirë që e nxorri këto ditë një botim të ri të këtij libri ,me disa shtesa të reja,gjë që do të ndihmojë që të kemi një imaxh tjetër për Xhafer Deven me rastin e shënimit të 45 vjeçarit të vdekjës.
Vlera e këtij libri buron edhe nga vet autori, përkatësisht shkrimtari dhe historiani Idriz Lamaj,i cili u dëshmua më parë me disa botime origjinale qoftë në anglisht ose në shqip. Këtu vlen të përmendet se autotu u lind më 1947 në Malësi të Gjakovës në një familje me traditë “për ruajtjen e bashkimit kombëtar”, ndaj me ardhjen e partisë komuniste në pushtet xhaxhai i tij mbeti me pushkë në dorë deri më 1949 kurse i jai u detyrua të kalojë në Kosovë më 1951. Në Pejë Idrizi e kreu shkollën e mesme,por përjetoi njëkohësisht gjendjen e shqiptarëve në Kosovë në kohën e A.Rankoviqit, ndaj iku në Itali e prej atje vazhdoi rrugën në Francë e më tej në SHBA-të në fund 1967. Duke shkuar me granci të komitetit “Shqipëria e Lirë” e duke punuar në të nja njëzet vjet me figurat e njohura kombëtare (Hasan Dosti, Xhafer Deva,Rexhep Krasniqi etj) dhe duke pasur në dorë shumë dokumente në shqip e anglisht ai nxorri shumë botime shqip(Komiteti Kombëtar “Shqipëria e Lirë” 1949-1956,Xhafer Deva në dritën e letrave të veta,Vatra dhe vatranët etj) e anglisht (Albanian and Yugoslav Parti and State Relationshqip, Albanian-Montenegrian Conflict over Plava and Gucia 1879-1880).Prej këtij arkivi të pasur personal ai ia dhuroi Arkivit të Kosovës nja 15 mijë dokumente më 2019 që kanë të bëjnë me komitetin “Shqipëria e Lirë” që i solli në SHBA-të nja 15 mijë emigrantë shqiptarë, gjë që përforcoi praninë shqiptare atje me fuqi politike dhe intelktuale. Kuptohet,vitet që i kaloi I.Lamaj në Kosovës mbeten në shpirt duke përcjellë gjendjen e shqiptarëve atje , e duke afirmuarr krijimet e shkrimtarit disident Adem Demaçit “Gjarpinjt e gjakut dhe novela tjera” sa ishte në burg.
Kështu,duke qënë në lidhje të ngusht më Xhafer Devën prej se arriti në SHBA-të me 1967 e deri në vdekjen më 1978,e duke gëzuar qasjen në terë korospodencën e pasur në 7 gjuhë(shqip,anglisht,gjermanisht,italisht,frëngjisht, turqisht e serbisht),mund të mendohet ç’ risi na soli Idriz Lamaj në librin e tij.Vet Lamajit në libër i kujtohet mirë kur shkoi me drojë në takimin e parë me Devën,por kjo drojë iu thye kur Deva iu prezentua me një dozë honer: “Unë jam Xheafer Deva,kruminel i popullit!”. Kështu,në saj të lidhjës të ngushtë personale për një dekadë dhe qasjen në korospedencën e tij në disa gjuhë me figurat shqiptare nëpër botë si dhe me figurat evropiane dhe amerikane të involvuar për çëeshtjen shqiptare pas Luftë II Botërore.
Kaptina e parë “Jeta dhe veprimtaria e Xhafer Devës në mërgim” sjell risi duke ndriçuar ato “vite siriane” (1947-1948) kur u paraqit në skenën politiki “Grupi Kosovar” dhe organi i tij “Bashkimi i kombit” në Damask,si dhe ato “vite egjiptiane”((1948-1949),kur u bë kryetari i Kuvendit të Aleksanderisë që mblodhi partitë shqipptare antikomuniste për të formuar njëfarë qeveri në mërgim,gjë që u kurrorëzuar me më 1949 me formimin e Komitetit Shqiptar “Shqipëria e Lirë” në krye me Mitat Frashërin. Në këto negociate për formimin e një trupi që përfaqësonte shqiptarët në Botën e lirë,Deva kishte mandat prej “Grupit Kosovar” që Kosova me trojet tjera shqiptare në Jugosllavi të përfaqësohet drejtëpërdrejtë,pra jo me individë nëpër parti të ndrysme shqiptare që përfaqësonin Shqipërinë e 1912.Me fjalë tjera,siç konstaton I.Lamaj,Deva “ndikoi zhdrejtasi që çështja e Shqipërisë etnike të mos ndahej prej problemit të shtetit të cunguar shqiptar”(f.16). Ç’është e vërteta, Deva nuhati me kohë pasojat e konfliktit Tito-Stalin më 1948,me çka Përendimi tani në Luftën e ftohtë ishte për forcimin e jo për shkapërderdhjen e Jugosllavisë. Në këtë kontekst,kur bënë planet për një operacion të përbashkët ushtarak amerikano-biritanik gjatë 1949-1951 për nxitjen e rezistencës antikomuniste në Shqipëri,Deva insistotoi që këto plane të përfshinë Kosovën.Më gjerlsisht për këtë përpjekje autori na sjell risi në dy kaptina: “Parashutistët e Xhafer Devës hyjnë në Kosovë” dhe “Përpjekja e Xhafer Devës për krijimin e një qendre sekrete informimi në Kosovë në shërbim të amerikanëve”. Për lidhjet e Devës me me amerikanët,përkatësisht me CIA-në në Luftën e ftohë që paraqiste një shpresë për mbysjen e regjimit komunist në Shqipëri si pikënisje për një ndryshim gjeopolitik në rajon,shifet se Deva qysh gjatë qendrimit të tij në Damask 1947-1948 ishte në lidhje me amerikanët dhe për këtë mori pjesë aktive për bashkimin e forcave politike shqiptare gjatë 1948-1949,duke kaluar më vonë në Itali prej nga e përcjellte opercionin për hedhjen e parashitistëve në Shqipëri gjatë 1949-1951.Më vonë (1956),pas dështimit të operacionit, Deva kaloi në SHBAT-të ku zhvillon me të madhe aktivitinin e tij politik në mësin e mërgatës në vendin që kishte tani më qasje përmenente në elementin shqiptar gjatë Luftës së ftohetë. Në këtë kontekst,u formua në New York më 1962 Lidhja e Prizrenit në Mërgim që e drejtoi Deva deri në vdekjen e tij më 1978. Pas botimit të parë të librit më 2002, historianët e ishregjimit komunist në Shqipëri e cilësuan këtë libër si “një tentativë mjerane,dëshpëruese për të rehabilituar emrin kobzi të Xhafer Devës”(Arben Puto,2011),i cili ai mbeti për ta “kuisling” dhe “terrorist” duke aluduar për bashkëpunimin e tij me gjermanët dhe postin që e zuri si Ministër i Brëndshëm në Shqipërinë etnike gjatë 1943-1944.Mirpo,në botimin e ri kosovar të librit,I.Lamaj diskuton ndryshe këtë çështje duke nisur se Deva,sikurse shumë të tjerët,nuk ishin pronazismi por e vlersuan se gjendja e re(Shqipëria etnike) nuk ishte “kundër interesave të popullit”. Me fjalë tjera,Deva “si shumë të tjerë në atë kohë kishte bindjen se vendosja e regjimit komunist qe më i rrezikshëm për Shqipërinë se sa lufta ndaj një Gjermani naziste që po tërhiqej e mundur”(f.229). Këtë e kishin të qartë amerikanët që në atë kohë,siç del në raportin e ambasadorit amerikan në Kajro më 1944 për Xhafer Devën dhe Rrexhep Mitrovicën si “njerëz me reputacion që e kan pranuar nga zori aleancën me gjermanët”,kurse “në të vërtetë janë miq të Anglisë dhe të Amerikës”(f.229). Me këto shtesa të reja në botimin kosovar të librit na duket se tani është kohë të reflektohet më ndryshe në figurën e Xhafer Devës,duke kaluar atë imaxh për Devën se “kriminel” që e ka prodhuar një “regjim kriminel”,e duke dhënë vendin që e meriton pa glorofikime me rastin e 45 vjetorit të vdekjes.