nga Fatbardh Amursi (Rustemi)/

HYRJE /

Triptiku i këtij artikulli, që mund të kishte nëntitujt: “të futesh në burg për poezinë”,  “të shohësh përmes një plage” dhe “të fitosh mbi të keqen me poezi”, është shkruar nga shoku për shokun, Fatbardhi për Visarin. Të dy u rritën në të njëjtin qytet, në Lushnjën e vogël, me luftë klasash të madhe atëhere, ku në rrethina fillonin fshatrat e internimeve.

Visari me Bardhin ishin nga një lagje, shkuan në të njëjtën shkollë, madje rrinin në të njëjtën bankë, deri sa mbaruan gjimnazin. Pëlqenin poezinë dhe nisën të shkruanin. Por fatet më pas do të ishin të ndryshme, madje të kundërta. Ndërsa Bardhin e dërguan të studiojë në Universitetin e Tiranës për letërsi dhe bëhet mëues gjimnazi, Visarin iu arrit të shkojë në Shkodër, të studiojë dhe ai për letërsi, sepse seç “kishte në biografi”,  kundër regjimit”, por  qëlloi në vitet e pakta të liberalizmit, siç u quajtën dhe që do të dënoheshin menjëherë…

 Dhe këtu ndahen rrugët e dy shokëve të së njëjtës bankë. Visari do të arrestohej  për poezitë e tij e do ta çonin në burg, gjyqi i dha 10 vjet burg, duke i ndaluar dhe të drejtën e botimit e atë elektorale, nëse do të lirohej, kurse Bardhi do të vazhdonte me botimet, nga poezi në komedi, vënia e tyre në skena të ndryshme, etj. 

Visari e ka treguar me librat e tij të mëvonshëm kalvarin e tij, nëpërmend dhe shoqërinë e ngushtë me Bardhin në rininë e parë, por është interesant se si e shikon Bardhi tani atë që i ngjau shokut, kohën anti-visar, 

Triptiku zë fill, kur të dy ishin në dy miniera të ndryshme, Bardhin e kanë çuar me leje krijuese në minierën socialiste të Pishkashit, që të njohë klasën punëtore e të shkruajë, kurse Visari është në minierën e burgut të Spaçit, i dënuar si armik, që bën poezi fshehurazi si i burgosur.  

Vërtet një ese e veçantë, e shkruar miqësisht, që të bën të zbulosh, sa do pak, kohët, mendësitë, ndryshimet, ndarjet, bashkimet dhe të ndjesh më shumë se të qenit shok, poezia e jetës, duhet të jenë më të forta se regjimet dhe janë akte  që përballen me harrimet… 

***

I- Kur Pegasi kthehet në kalë beteje 

Për të njohur realitetin socialist, Lidhja e Shkrimtarëve, na jepte leje krijuese. Isha caktuan në minierën e Gurit të Kuq, ku duhej të frymëzohesha nga heroizmi i minatorëve. Në minierën e Spaçit, Visari, vuante dënimin me 13 vite burg. Shtoni me mend: galeri personazhesh, galeri arti. Në labirinthet e minierës takova një minator, i cili me matrapik hapte vrima për kallupët e dinamitit brenda një guve. (Shpiksi i dinamitit është Nobeli, emrin e të cilit mban dhe “çmimi Nobel”. Kadare kandidat i kahershëm.) Minatori po më shpjegonte shtresat e dheut, ndërsa mua më dukej, sikur po merrja mësime nga orakujt e antikitetit: “Kjo shtresa këtu, më tha, është e sigurt, si njeriu i mirë, që s`të vjen as një e keqe. Kjo këtu, para se të shembet, hedh ndonjë guriçkë, si paralajmërim, sikurse njeriu i lëkundur, ndaj të cilit duhet të bësh kujdes. Ndërsa kjo shtresa këtu të zë befasisht, si i ligu, që të ha pas shpine.” Doja të shkruaja për të, tërhequr dhe nga filozofia e shpjegimit të karaktereve nga horoskopi i shtresave të dheut, por, ditë më pas, mësova se dinamiti në galeri i kishte marrë jetën. Të shkruaje për aksidentet në kantieret e punës, ishte njësoj si të bëje shaka me prangat. Si minatori dhe Visari e pësuan nga “dheu i pabesë”. Nuk di pse mu kujtua poezia e Faslliut “baltë e kurdisur”?! Isha midis heroit të vrarë dhe poetit të dënuar. Qëllimi i lejes krijuese: të njihja jetën, por, bota e nëndheshme ishte një temë tabu për kohën. “Sa gjë e vështirë qënka, të fillosh ta njohësh qiellin, kur të rrëmbejnë të drejtën që ta soditësh atë.”-shprehet Shpirtçiltri, personazh i Volterit. Ngjarja zhvillohet në kohën e inkuizicionit, kur teleskopi po quhej vepër e djallit. Predikoheshin “horizontet e hapura”, ka dhe një film me këtë titull, duke na shkulur krahët. Nuk mund të gjesh një gjë më paradoksale nga një vend i izoluar, që mburrej me horizontet e hapura, ku fluturimi i zogjëve në qiellin e lirë, merrej si i mirëqenë dhe për njerëzit, që hiqeshin zvarr. Të parët që e pësonin ishin ëndërrimtarët. “Ëndërruam lirinë dhe u bëmë vetë ëndërr”-do shkruaj poeti Zhiti. Bota e nëndheshme e krimit, fshehur në “shtëpinë me gjethe”, në tunele e kulisa u ndry në BunkArt, pritet dhe në SPAK, por, denoncimi i krimeve të komunizmit i gjen tek burgologjia, “Kartela të realizmit të dënuar” të Visar Zhitit, natyrisht dhe të autorëve të tjerë, që hakmerrem veçse me libra. Visari, duke shfrytëzuar të çarat e ferrit, ku zbulon thesaret e frikës, në një funeral të pafund, nga valixhja e shqyer hedh një kafkë në këmbët tona, falë kujtesës së ajrit, ku mbillen vetëtimat. Përmes titujve të librave gjeni dhe intenerarin e autorit, i njohur ndryshe si kalvar.

Për hapjen e një tuneli, punohet nga të dyja krahët. Nuk di a është e përshtatshme kjo figurë, nëse letërsinë e realizmit socialist dhe letërsinë e burgut, i shohim si plotësime të njëra-tjetrës, apo duhen vënë përballë për të mbajtur gjallë një zjarr, ku në vend të shtrigave, i vjen përsëri radha Xhordano Brunos? Por dhe për shtrigat, Salman Ruzhdie ka një qasje interesante: “Kur u dogjën në zjarr shtrigat e para, qe më e lehtë t`i fajsoje ato sesa të vije në dyshim drejtësinë e djegies së tyre.” Një kohe të padrejtë nuk mund t`i kundërvihesh me padrejtësira të tjera, por duke e çuar hakën tek i zoti. A nuk u lodhët duke i hyrë në hak njëri-tjetrit? “Njerëzit gjejnë mënyra të reja për t`i shtypur të tjerët, mënyra të reja për t`i zhbërë arritjet më të mira të të tjerëve.”-na sensibilizon Salman Ruzhdie, duke na mprehur shqisat.

Në minierë ishim të dy, shokë fëmijërie e rinie, që e kishim nisur udhën e poezisë së bashku, tashmë të ndarë: unë me leje krijuese dhe Visari, i dënuar politikë. Mos në një anë ishte shpirti i lirë dhe në anën tjetër vullnete të ndrydhura? Mos ishim të ndarë dhe në rrugën e letërsisë: ai tek “realizmi i dënuar” dhe unë tek “realizmi socialist”? (Nga 1972 deri më 1985, dy vite para daljes së Visarit nga burgu dhe 4 vite para rrëzimit të regjimit, mezi arrita të botoja libërthin me poezi “Në kthjelltësinë e syve”, i kapur me tela dhe jo me penjë, i cili më përngjante me skeletin e peshkut, që plaku Santjago i Hemiguejt nxori në breg. “Libri është i mirë kështu siç është dhe jo ashtu, siç kërkon ta bësh ti.”-do i thoshte Kadareja redaktores së librit të Faslli Halitit. Zor se i ka shpëtuar kush rrumbullakosjes, kuadratit për të qenë brenda. Visari, i tërhequr nga “harku i triumfit”, nuk pranoi ta vinte kokën në kular. “Vallë ç`duhet bërë për të shpëtuar poezinë nga mati i drunjtë i dobësive?”-shkruan ai në poezinë “Kullë e flidishtë”, që redaktorët ia mbajtën vath në vesh dhe, ia shënuan në akt-akuzë. Jeta e solli që të mos i përkas: as “letërsisë së realizmit socialist” dhe as “letërsisë së burgut”. Kështu që s`kam ndonje konflikt interesi në trajtimin e tyre.)

Në librin voluminoz “Kartela të realizmit të dënuar”, quajtur prej Visarit si “letërsia e burgut” radhiten të gjithë autorët, që, në vend të dekoratave: kishin plagët. “Njollat në biografi” a po kthehen në tatuashe? Kur Visari i referohet letërsisë së realizmit socialist, kartelat janë bosh, pa emra. Ndërsa, Agron Tufa, pa mëdyshje, i plotëson kartelat me emra konkret, duke e cilësuar letërsinë e realizmit socialist si “letërsi morgu”: “Romane të tilla të kësaj kolane janë: “Çlirimtarët” e Dh. S. Shuteriqit, “Ata nuk ishin vetëm” të S. Spases, “Para agimit” të Sh. Musarajt, “Ara në mal” të P. Markos, “Lumi i vdekur” dhe “Juga e bardhë” të J. Xoxës (përkatësisht paralele të dy romaneve të M. Shollohovit “Doni i qetë” dhe “Tokat e çara”), “Një vjeshtë me stuhi” të A. Abdihoxhës (paralele me “Garda e re” të A. Fadajevit), “Përsëri në këmbë” të Dh. Xhuvanit (paralel i “Si u kalit çeliku” të N. Ostrovskit), “Komisari Memo” i D. Agollit (shih “Çapajev” të D. Furmanovit e disa romane të tjerë socrealiste sovjete mbi luftën), “Përballimi” të T. Laços (shih “Buka” të Aleksej Tolstoit), “Zbulimi” të A. Kondos (shih “Çimentua” të F. Glladkovit) et, etj, pambarim.” Konstatimi i Tufës për ndikimin e letërsisë sovjetike qendron, ndonëse shumë shkrimtarë sovjetikë ishin nën ndikimin e artit perëndimorë, përfshi dhe Majakovskin. Edhe kur u prishëm me Bashkimin Sovjetik, edhe kur luftoheshin ndikimet borgjezo-revizioniste, ndikimi i letërsisë sovjetike lejohej, bëhej një sy qorr. Duke u mbrojtur Stalini mbrohej dhe Zhdanovi, hartuesi i metodës së realizmit socialist, i pranuar në kongresin e parë të shkrimtarëve sovjetikë, ku në tribunë bashkë me Gorkin ishte dhe Pasternaku. (Ndërkohë, Kadare botohej në Perëndim, duke ecur në drejtim të kundër të rrymës.) Konstatimi i Tufës, referuar shembujve të mësipërm, nuk ka të sharë, por, konkluzioni: “letërsi morgu”, është i ekzagjeruar, për të mos thënë: një nihilizëm mefistofelian. Duke marrë pjesë në funeralin e “letërsisë së realizmit socialist” lihet të kuptohet, se letërsia e mbijetesës, kjo e burgut, ka përmbysur herarkinë e vlerave. Nuk është rastësi që, sulmet ndaj Ismail Kadaresë janë shpeshtuar. Ulu mal të dali hëna?! (Vitet `60-të kanë hyrë në histori, si lufta midis poetëve anakronikëve dhe novatorëve. Enver Hoxha nxitoi t`i shuante gjakrat, duke mbajtur anën e të rinjëve, pavarësisht se “Grupin komunist të të rinjëve” e kishte eliminuar me metoda terroriste, sepse përplasja e shkrimtarëve shfaqte simptomat e “luftës së brezave”. Gjithsesi, ishin anakronikët që i shtonin radhët, si gardianë të metodës së realizmit socialist, ndërsa novatorët rralloheshin rrugës: mbaheshin nën trysninë e gabimit të mundshëm, të akuzuar shpesh se po shkelnin parimet e metodës, s`ka hero pozitivë thoshin për romanet e Kadaresë, etj. Realisht novatorët u ndodhën midis dy zjarresh: anakronikëve të djeshëm dhe modernistëve të sotëm. Letërsia është një e tërë, pasi ajo ka vetëm një përmasë: vlerën e saj. I takonte Visarit ta mbyllte shtegun e keqkuptimeve, si promovues i “letërsisë së burgut” dhe e bëri duke i qendruar besnik vargut: “E vetmja dredh e imja janë kaçurelat”. 

Visari i ruhej gardianëve, unë bija në pritat e redaktorëve dhe recenzentëve, ku dorëshkrimet mbylleshin në sirtarë. Ishte po ai shteg, që e kishte daljen në qeli. Gjithsesi, gardianët nuk e ndalonin dot Visarin t`i hipte Pegasit, kalit fluturues. Ja sesi: “U pashë në sytë e kalit/(Pegasit)… Isha i qethur tullë, pis dhe me mjekërr…/U mënjanova/se mos i dukesha kalit i egër.” (Sot është në modë të rruarit tullë. Shumica e atyre që merren me art, mbajnë mjekërra, ku Pegasin me sa duket e marrin me qera.) Besoj se ngjall interes të dihet: Visari hyri në burg si poet (27 vjeç), e bëri burgu poet (35 vjeçar) apo u kurorëzua në demokraci si i tillë? (“Librin poetikë “Kujtesa e ajrit” e botoi në vitin 1993, në moshën 41 vjeçare.) Nëse ai s`do ishte një poet i suksesshëm, i spikatur në shtypin letrar të kohës, kam bindjen se do kishte patur një fat tjetër. Është talenti, që ndjell vetëtimat. Titulli i dorëshkrimit “Rapsodia e jetës së trandafilave”, që mbahej peng në shtëpinë botuese, është kuptimplot, nëse i referohemi “pranverës socialiste”, por, i ngecur në sirtarët e redaksisë prej 7 vitesh 1972-79, po aq sa vitet e dënimit të autorit 1980-1987, shpjegon një të vertetë, të cilën dua ta ndajë me publikun. Shtypi letrarë, gazeta “Drita”, revista “Nëntori” apo gazeta “Zëri i rinisë” ku botoheshin poezi apo cikle poetike, promovonte talente. Ata bëheshin të famshëm ende pa shkuar tek libri. Talenti është telash. Kur shkonin në shtëpinë botuese për të botuar libra, atje: kishte ustallarë për të bëre “rrafshimin e vlerave”. Edhe kufirin e kalonin një apo dy-tre veta, dhe jo tufë. Pse dorëshkrimi dhe jo poezitë e botuara në shtypin letrarë patën fuqi ndikuese, ku ekspertiza e redaktorëve vlejti më tepër nga vlerësimet publike të Driteroit për Visarin? Tek ata që e futën në burg, nuk duhen llogaritur vetëm dëshmimtarët, përfshi dhe hetuesit, para tyre ka dhe shumë të tjerë, që jepnin konsiderata, krijonin opinione duke rrëmuar në errëtime metaforash, përcillni udhëzime apo shënime në anë të fletës. Ishte pikërisht të qënit poet, që procesi krijues nuk u ndal dhe në kushtet e privimet me gardianin mbi kokë. “Me 94 poezitë në kokë, aq sa më dukej se i shikoja, edhe vargjet i dija si ishin vendosur në ajër, me pengun që s’i bëra dot 100, më çuan në burgun e Spaçit, ku një shok i ngushtë imi, çami Bajo, e thërras në libër, kishim qenë studentë bashkë e guxova e ia tregova, ia mërmërisja në terr, më nxiti t’i shkruaja, ato e të tjera dhe ai e miq të tjerë më ndihmuan në fshehjen e tyre, në kashtën e dyshekut, në thasë, mes rrobave a ndonjë ushqimi, që lejohej në burg, etj, etj. Pata fat dhe i nxora nga burgu të gjitha poezitë e mia… është meritë dhe e familjarëve të mij, e sakrificës së tyre.” I gjithë ky rrëfim është ngjethës, pasi kishin rënë trandafilat dhe kishte mbetur rapsodi, njëherësh dhe diçka hyjnore, ku shpirti krijues, pa ndihmën e një flete e të një pene, i duhej të krijonte në fshehtësi. Për të kuptuar atë kohë: i keqi bëhej edhe më i keq: “dhe i hedhur” dhe i miri bëhej dhe më i mirë: “vend i mirë për të ngritur një teqe”. Diferencimi politik përshkallzoi polarizimin moral. Nëse, Visari, i kishte hipur kalit fluturues, Pegasit, unë kisha shaluar “kalin e betejës”, duke mos shënuar asnjë fitore. Si ai dhe unë: në raport me kohën: mbetëm kalorsiakë. Nëse doje të frymëzoheshe, me lejen e shtetit shkoje me hir në minierë dhe nëse duhej të ndëshkoheshe për krijimtari të gabuar: degdiseshe me pahir në minierë. (Dantja e vizitoi ferrin në shoqërinë e Virgjilit. Nuk ndodhte e kundërta, që Dante ta shoqëronte Virgjilin në botën reale.)

 ***.  

II

Në një bangë, në një lagje dhe në një qytet… 

Prej vitesh ishim shokë bange, ku urtësia e mësueses Liri Kazazi, mbeti si një bekimi në rrugën tonë të mundimshme drejt artit. Kur lexoj poezinë “Të (mos) skuqesh”, e cila, e merr spunton nga ndërhyrjet kozmetike për të hequr skuqjen nga fytyra: “…sepse është turp të kesh turp. Nuk duhet të skuqesh më.”, më sjellë në mend fytyrën e Visarit, që bëhej flakë në momente zori. Tek ai e gjeti të shfaqej e kuqja?! Një udhëtar në një natë dimri troket në një derë malsori. E hap një grua e re: “S`e ngriti fenerin të shihte se kush isha./Mjafton që fytyra ime ishte e njeriut.” Është po ajo situatë e një këngë, që pëlqehej në publik: “Ti më vjen pa trokitur”. Ky që vinte pa trokitur në këngë, ishte “i yni”, ndërsa ai i poezisë: i padëshirueshmi?! U fanitej vetja dhe kujtonin se ishim ne. Në bangë, si shkollar e student, mes bangave si mësues, i rritur me raftet e librave në sy, ku: “Dëshira e shenjtë e rritjes/na detyroi të bëheshim burra./Nga jelet të sajonim harqe violinash,/nga kapistrat/të mendonim hekurudha.” Ku ta dinim se një ditë, Visarin do e priste një tjetër bangë, ajo e të akuzuarit?! Edhe “shkollën e burgut” e kishte mangut?! Lexonim thuajse të njëjtët libra, i gëzoheshim patosit të ndërtimit, transformimeve, rendnim pas së resë, duke admiruar idealet dhe urryer pretendimin që njeriu duhet të rrojë për shtetin. Nuk mund të mos bëjë përshtypje zelli demoniak i krijuesëve dhe redaktorëve, ku akt-akuza ndaj poetit merr autoritetin e një pretence: “Ky element armik është i bindur në mendimet e tij të gabuara dhe armiqësore.” Përdorimi i termit të botës inorganike “element”, vinte si një kërcënim për botën e gjallë. Jo më kot Ayn Rand romanin e saj me subjekt nga periudha e terrorit stalinist e titullon “Ne të gjallët”. (Kapja e shkelsit të kufirit, shkelësit të vijës, përngjante me betejat me pushkë druri, që bëheshin dikur në Meksikë, ngaqë kapja e një armiku të gjallë kushtonte shumë në tregun e zi të robërve. Skllevërit duheshin në minierë.) “Ky psedopoet në vend ta vërë talentin në shërbim të popullit (Pseodopoeti na paska talent?! F.R)…derdh helm në mendjen dhe ndjenjat e lexuesit” (Si mund të ndodh kjo, kur libri është i pabotuar dhe, lexuesi, duke mos patur kontakt me të, na u infektoka?!) Për më tepër që autori: “Është i mbyllur dhe përdor figura që nuk zbërthehen dot.” Jo më kot një nga perëndit e Olimpit i drejtohet Prometeut: “Fol qartë, Promete, jo me enigma!” në fakt, mjeri i kishte ardhur prej fjalëve të papërmbajtura.” (Nëse hajdutët nuk arrijnë të zbërthejnë një kasafortë, atëherë fajin duhet t`ia vëmë pronarit?! Një vend hermetik i trëmbej hermetizmit?!) “I lodhur nga mosgjetja”, ku një “fjalë jetime/i thotë të gjitha.”, i mësuar që “Tek të ndaluarat gjej atë që dua”, poeti ecte në rrugë të pashkelura, një e drejtë kjo: që u njihej udhërrëfyesëve. “Vetëm një këshillë e vogël miqësore: mos harroni se në fjalim u tha se ç`i pret ata që kujtojnë se janë më të mençur se partia.”-shprehet një nga personazhët e Ayn Rand. Hiqeshin se “Fjalët e qiririt” të Naimit i mbanin si amanet, por që “pishtarët e kuq apo blu” i shkelin në rastin më të parë: “Në bëhi shokë me mua,/në më doni si u dua,/njëri-tjetërin në doni,/të paudhë mos punoni.” Në kohën e pishtarëve fjalët e qiririt, nuk vlejnë as për një: “I ndrit shpirti”. Kush po bënte paudhësi poeti apo akt-akuzuesit e tij? “Ky pseudopoet me imitimet e artit reaksionar është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopshtin tonë të pastër letrar dhe të prishë kështu atmosferën tonë letrare.” Ta mbash dorëshkrimin prej 7 vitesh në sirtar dhe të ankohesh se ky po e bëka dëmin në kopshtin socialist, është si të presësh protagonizëm nga një gjallesë, që mbahet në inkubator? Por, poezitë që, Visari, botonte në shtypin letrar, përcilleshin me një jehonë pozitive. Imazhi i tij poetik ishte krejt tjetër nga portretizimi në akt-akuzë. Nuk shihej, si një keqbërës. “Njerëzit që po drejtojmë, nuk po rriten, ata po tkurren. Po tkurren në një nivel ku asnjë krijesë njerëzore nuk ka arritur më parë.”-ankohet shkrimtaria ruso-amerikane Ayn Rand. Të tkurrurit nuk mund të duronin bymimin e askujt, sikurse të krekosurit tërboheshin nga krenaria e cilitdo, duke u ndjerë të sfiduar. 

Me Visarin ishim, jo vetëm shokë të një bange, por dhe të një mëhalle. (U kthye në proverbiale batuta, që i jati i tij, Hekurani, aktor estrade, do i thoshte Dhimitër Shuteriqit, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve aso kohe: “Unë jam një shkrimtar lagjeje”.) Por, i biri, nuk do i fsheh pretendimet. “Dritaret/janë britma ime që të braktiset/dhoma e errët e vetmisë.” Ka të ngjarë që kjo poezi, të jetë e një kohe me ndryshimin e titullit të romanit të Kadaresë nga “Dimri i vetmisë së madhe” në “Dimri i madh”, ku hiqet fjala “vetmi”. Regjimi nuk e duronte fjalën “vetmi”, por, britma e poetit në këtë rast ishte kundër “heroit të vetmuar”. Ndoc Gjetja ka një poezi, ku kollitet në shtëpi për t`mos u ndjer i vetmuar. Thuajse e njëjta gjë. Kur regjimi të dënonte, fëmijtë duhej të të braktisnin, gruaja të ndante, shokët dhe miqtë të largoheshin, pra të mbeteshe vetëm. Në këtë poezi, thonë akt-akuzuesit, “ka një farë sinqeriteti. Si element armik ai e ndjen veten të vetmuar dhe të braktisur në ambientin tonë socialist.” Pse duhej të ndjehej i tillë, ende pa u akuzuar dhe gjykuar si armik? Shprehin si të mirëqenë atë që pritej të ndodhte: braktisja e poetit të dënuar. (Visari kishte shokë më shumë nga të gjithë ne.) Individualizmi poetik duhej ndëshkuar me një ndëshkim shëmbullor. Nëse ti je vetëm dhe zgjon gjyshin, përsëri tenton të largosh vetminë. Por, nipi në një vend atesit, thua se po ngjallte Krishtin. “- Gjysh, o gjysh, çohu…!/-Ç’është, bir?/-Kam frikë se mos nuk zgjohesh më.” “Hetuesi më ulërinte se “është thirrje që të ngrihen klasat e përmbysura, nga që gjyshi yt ishte shpallur kulak”. Për çudi kjo hamendje perverse i ndodhi së vesë së diktatorit, ku nusja shkon ta zgjojë: “Çohu, mama, se po shkruajnë gazetat se ke vdekur!” “Sinqeriteti në art” quhej një tezë revizioniste. Një paralajmërim ky për të gjithë ata, që shkruanin me sinqeritet. Dhe ja: “Unë nuk çava përpara në art, sepse paskam dashur gërmadha/por nuk më deshën (dhe s`më ndihmuan), sepse unë duke u bërë burrë, do të isha talent/i tmerrshëm… dhe nëpër dosje e lanë zemrën time si një mi/që bren veten e vet.” Kjo është esenca e gjithë këtyre shfaqjeve armiqësore… Autori nuk është i kënaqur me realitetin tonë dhe është gati të thyejë dhe brinjët e tij, vetëm të dalë nga ky realitet, të cilin ai e quan frengji.”-nënvizojnë akt-akuzuesit. Vetëm realitet nuk sheh në këtë vargje, veç revoltës së poetit ndaj pengesës artificiale që i bëhet, por që në fakt është censura e shtetit. Konflikti shkon përtej një zyre redaksie, por ai nuk e sheh. Gërmadhat janë tërheqëse për legjendat, por jo për të jetuar. “Mohoju më të mirëve të drejtën për të kapur majat, dhe s`do të mbetet prej tyre as nam, as nishan. E çfarë janë masat tuaja, veçse shpirtra të topitur, të vyshkur, të mykur, që s`kanë mendime të vetat, vullnet të vetin, që hanë, flenë dhe përtypin pa mendje fjalë që ua fusin të tjerët në tru?” Është i njëjti konflik si tek romani “Ne të gjallët” të Ayn Rand, ku inkonformisti i shpall luftë atyre, që janë mësuar të lëpijnë zgjedhën dhe të hanë bukën e përulësisë. Ai e parandjen fatin e tij të turpshëm, thonë akt-akuzuesit, ndërsa poeti e sheh të keqen e vetes tek talenti “i tmershëm”. Është një dyluftim që ka zgjatur 7 vjet, ku palët nuk i hapin rrugë njëra-tjetrës. Në poezinë “Në amfiteatrin e madh” dozat e pakënaqësisë shtohen: “Ndoshta një djalë të guximshëm,/(ai paska fytyrën time)/e burgosën në sallën me tigra,/se deshte të bënte kryengritje.” Poeti u kishte dhënë material, ta sulmonin. Më në fund pajtohet me fatin: “S`kisha pse t`i tregoja hetuesit që aq shumë më pëlqenin mbrëmjet në Tiranë dhe, që të zuzarepsja deri vonë, nuk shkoja nëpër kushurinjtë, por, meqenëse nuk më mjaftonin paratë për hotel, flija i lumtur lulishteve. Mbi gjethet e mëdha të vjeshtës shkruaja poezi… Dënimit s`i shpëtoke dot, por pakso dhembjet dhe brerjet e saj, të mos jenë të gjithmonta. Se ti u caktove për humbjen.”-shkruan Visari në librin “Rrugët e ferrit”. Pse nxitoni ta quanin “armik”, ende pa u shprehur gjykata? Sepse fati i poetit ishte i paravendosur. Qe i shenjuar, sikurse druvari bën shenja në pemën, që duhet prerë në pyll. Urdhëri vinte nga Ramiz Alia. (Bashkëvuajtës të tij i shkruanin Ramiz Alisë nga qelia. Edhe Ramizi ka shkruar libër burgu, por a do përfshihet në “letërsinë e burgut”? ) Si ndodhi që, edhe në demokraci, kryetari i shtetit, president Nishani, nisur nga “qytetari digital”, një ish shef i policisë së burgut, sulmon sërisht poetin? Si është e mundur, që lart e poshtë bëhen kundër tij, edhe në diktaturë, edhe në demokraci? Sepse në Shqipëri flitet veçse për të rrëzuar. Më me fat del të jetë Enver Hoxha, që i rrëzuan vetëm shtatoren.

Ishim jo vetëm në një bangë dhe në një lagje, por jetonim dhe në një qytet, i njohur për qendra internimi më shumë se në çdo zonë tjetër të Shqipërisë, ndërkohë që lëvdohej si “hambar i Shqipërisë”. Hambar apo qilar? Nëse “dielli alegorik” i Migjenit merrej si një ogur i mirë, “dielli i dytë i Visarit me gjakun, që derdhet.”-u interpretua si një ogur i zi. Paranojakët, duke patur monopolin mbi simbolet, dhe vargun më të çiltër: “E di që do ta dalë në një arë me diell.”, që, e gjeje thuajse tek të gjithë poetët, e merrnin për ekuivok, si një shteg për në “parajsën e humbur”. Cili optimist nuk do të ngazëllehej nga ky varg: “Një kalli të shkoqësh,/të mbushet dora me kokërrza të ëmbla shprese”? Dhe më tej: “E desha grunoren në rrethinë,/Kallinjtë e rënë mbi buzë desha./Sa herë e zhvesha dashurinë,/Aq herë me dashuri u vesha.” Adrenalina rritet: “E desha grunoren në rrethinë,/Kallinjë e rënë në libra desha./Të mbyllësh sytë si kopertinë,/Ta vazhdosh librin, ribëhet vetja.” Poezitë me varg të rregulltë, tradicional, kalonin paq, ndërsa dyshimet hidheshin tek vargu i lirë. “Në poezi duhej të ishim të lumtur.”-shkruan Visari, por lirikat e tij nuk janë shtirje. Në to burojnë vrulle djaloshare. “Sa herë ndoqëm pas karrocat tuaja/nëpër rrugët e verbta gjithë baltë./Ju mbajmë mend, me mjekrra të parruara,/me kamxhikët që s’goditët,/por i mbanit lart.” Shihni se ç`kontrast krijohet, midis karrocierëve dhe ata, që nuk i kursyen kamzhikët e Shën Pjetrit mbi poetin. “Qytet i dhëmbshëm,/qytet i vogël,/ku përsëritej herë pas here e njëjta ngjarje./Ne, të ardhurve, na i dhe një shtëpi/si fole në sqetullën e një dritareje.” Mirënjohje për bujarinë myzeqare. “Dobësinë time për të qenë sa më i dashur e kishin pikasur dhe të tjerë. Narcizmi im-të mbytesha nëpër sytë e bukur.” Mund të mrekullohesh tek “syri i kaltër”, por mund të bjesh dhe në një gropë skeptike. “Ne nuk pranojmë asgjë mbi kokë/shumë-shumë mund të pranojmë kapelet tona.”-shkruan ai tek poezia “Njerëzit e punës”, fundja pushtet i popullit. “Jo, jo,/Nuk i lyej këpucët/Te llustraxhinjtë!/S`i dua njerëzit te këmbët e mia.” Pse duhet parë me dyshim poeti, kur “thjeshtësia proletare” predikohej dhe nga: “I tmerrshmi sfinks me krifa muzgu/qëndron i zymtë mbi shkretëtirën./Madhështia e tij e rëndë prej guri/e bëri, ah, të palëvizshëm!”

Qyteti që do ta frymëzonte në rini, boçet e pambukut, karrocieri, do ta zhgënjente më pas, kur ai do të rikthehej nga burgu. “Qyteti s’më flet./Qyteti më ka harruar. Paranojak është qyteti./Rrugët s’më çojnë dot deri në fund të një mendimi.” U trondita shumë kur e gjeta babanë të verbër, nuk më kishin thënë në letrat që më dërgonin, që të mos dëshpërohesha… “Plak fatkeq, i verbër/më i verbër se nata. Asnjë yll/s’të vjen në ndihmë.” Dhe në fund pohon i pikëlluar: “Errësira ime e verboi”…

***

 III

Balsami shërues i plagëve

“A është e vërtetë se pas një kohe të gjatë në burg, i burgosuri dashurohet me qelinë?”-e pyet Ismail Kadare Pjetër Arbnorin. “Po, Zoti Kadare, i burgosuri dashurohet me qelinë.”-shkruan Edison Ypi në postimin e tij “Të dashurohesh me qelinë”. (Kur ra Muri i Berlinit, një gjermano-lindor, shkoi të vizitonte Murin Kinez.) “Ej, të ka marr malli/për burgun ty,/nuk i tregoj njeriu?” Kjo retorikë provokuese e Visarit më shumë se sa trazon shpirtërat, trondit perceptimet. Kush nuk do të çuditej: mall për burgun?! Për të hedhur dritë në këtë paradoks, Uolltër Skoti, na afron urtësinë e tij: “Plagët që durohen për hir të ndërgjegjies kanë në vetvete balsamin shërues.” Një dukuri e rrallë, por jo kushdo e ka fatin ta provojë. Këto plagë që durohen për hir të ndërgjegjies, jo një ndërgjegjie dosido, por krijuese, është lartësia morale, ku poeti vendos veten me vullnet të lirë. Peligrinët i duan tempujt në maja malesh. Nga raportet ideale të plagëve me ndërgjegjien përftohet “balsami shërues”, një produkt aq i nevojshëm ky aty ku hakmarrja ka bërë kërdinë. Poeti duke mos i patur ndonjë borxh së shkuarës, i detyrohet vetëm së ardhmes, ndaj shpalos kredon e vet: “Ne nuk kemi shkruar nga urrejtja, por nga dhimbja.” Kjo kontratë me veten ia kalon çdo betimi. Si mund të pritet “balsami shërues” nga një “Pseudopoet… që është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopshtin tonë të pastër letrar”, tani na ofroka “balsamin shërues”?! Vetëm kështu mund të kuptohet se ka ndodhur një përmbysje. 

Të dashurohesh me qelinë, nuk është shfaqje e “sidromës së Stockholmit”, ku viktima adhuron persekutorin, duke pritur shpëtimin prej zemërgjerësisë së tij. (Superimi i avokatit mbrojtës në diktaturë favorizonte “sidromën e Stockholmit”. Kështu që ti: s`kishe xhami ku të faleshe, veçse tek ai, që të kishte jetën në dorë. Persekutorëve iu dha rasti ta luanin të mirin, ku ti të ishe mirënjohës për të keqen, që të bënin.) Edhe aty ku pasioni lë pak vend për dhimbjen, poeti befason, me vargje si këto: “Ty të ka marrë malli/për robërinë time të dikurshme,/s`të kujtohet ngrohtësia e duarëve të mia të vrara,/por prangat./Mbase buzëqeshja ime është më e varfër, se plagët e mia/që ti i lëvizje si dekor plot me yje/për profilin tënd”. Mos po shfaqen kthetrat pikërisht atëherë, ku priten përkëdhelitë? Trukohet edhe me prangat, duke i quajtur byzylykë. “Tregonim plagët tona,/sikur t`i rrëfenim njëri-tjetrit gurë të çmuar, diamantë,/dhuruara nga një përbindësh./Mburreshim me skllavërinë/duke e kritikuar ashpër. Dhe/s`po gjenim kohë të ishim të lirë./Dikur robër, mos ishim më të lirë?” Nga dekori i plagëve stolisur me thesarët e frikës, mos po nis kështu revanshi i medaljeve prore me prapavijë humbësish? Mos është po ajo inerci, që i ndodh çdo çlirimtari, të cilit nuk i ndahet shpirti nga lufta dhe s`do jetë tjetër, veç asaj: ku jetohet si në rrethim? Në këto përjetime, poeti shtron pyetjen: a janë bërë vrasësit më të mirë? “Seç kanë një frikë të papërcaktuar/i çojnë gratë të hapin derën.” (Ish drejtori i policisë së burgut, që “luante violinë dhe piano” ankohet se në burg “paska humbur pjesën më të bukur të jetës”. Ankesë gardiani dhe jo shaka! “Gardian i Kushtetutës” po i thonë dhe presidentit?! Duke mos patur reflektim, pale ndjesë, në sytë e specialistëve të artit, hetuesit dhe gardianit poeti vazhdon të jetë i padëshirueshëm. “Të dy kishim një status, që s`ia kishim caktuar vetes.”-deklarohet shefi i policisë së burgut, duke patur në krah dhe Presidentin e Republikës kundër poetit. Në këto kushte, pse viktima duhet të ndjejë mall për qelinë, kur aty duhej te ishin persekutoret e tij? “Balsami shërues” nuk është për ata, që lëndojnë. Nëse Patrokli merr rrobat e Akilit, ushtaraku i burgut thua se ka marrë uniformën e Trifon Xhagjikës?! (Një uniformë do më ndjek pas gjithë jetën, shprehet nobelisti Pablo Neruda: i përndjekur nga regjimi i Pinoçetit.) “Nga shkaku i poezive klandestine në burg, rrija pa bërë rebelin, as heroin, poetin jo e jo, në heshtje i besoja një të ardhme.” Protagonizmi i poetit nuk është demonstrim force, nuk është mani për t`u dukur, veçse një ushtrim i vetes përmes fuqisë së fjalës dhe heshtjes përbuzëse. (Kur Odiseja kthehet në Itakë dhe nis të eliminonte rivalet e së shoqes, në një kthinë gjen një rapsod. Po ti kush je, i thotë. Jam poeti, i përgjigjet i mënjanuari. Odiseja ul shpatën. Mbi ty nuk vihet dorë, pasi ti do t`i përshkruash të gjitha këto, që ndodhën. Aleksandri, kur dha urdhër për rrafshimion e Tebës, porositi që të mos prekej shtëpia e poetit, Pindarit.) Në burgun e shefit të policisë, në Spaçin e vitit 1981, në poezinë e arratisur, (ta paska hedhur poeti gardian,) me titull: “Rreshti i këpucëve të burgosura” Visari shkruan: “Ja dhe këpucët e spiunit,/me lidhësen që u varet si shpifja nëpër gojë”, pasuar nga vargu i poezisë “Ëndrra”: “Dhe le ta bëjnë ferr galerinë/ti vuan që të mbetesh engjëll.” Nëse persekutorët nga “shtëpia e të vdekurve” presin të nxjerrin xhenazen, Nënë Tereza, pikërisht atje: i ngriti himn jetës. Ata që e futën poetin në burg dhe ata që i shpëtuan poezitë nga burgu, si betejë e përjetshme e trupit me shpirtin, dëshmon se shoqëria shqiptare nën diktaturë nuk ishte aq e nënshtruar sa dukej, dhe aq e indoktrinuar, sikurse e paraqesin. Ne kemi një problem me heroizmin, e shohim atë vetën në pjesën e dukshme të ajzbergut, më së shumti me heronjë të fabrikuar, duke ngatërruar shpesh statujat prej dylli me ato të derdhura në bronz.

“M`i hodhën prangat mu në mes të qyteti verior, Kukësi i Ri, jo shumë larg urës së madhe, ku ujërat e dy Drinave, i Ziu dhe i Bardhi, megjithatë nuk po flinin… Pallatet shëmbeshin pas meje, pa zhurmë në shurdhëri.” Krahas qytetit të vjetër i mbuluar nga uji i liqenit të hidrocentralit, tashmë i erdhi radha të fundosnin poetin, (e drejta mund të fundoset por nuk mbytet,) i cili më 2 shtator 1979, i kushton poezinë “Kukësi i ri”, afro dy muaj më parë se të arrestohej: “Statuja vumë/mbi bulevarde./Në dyqan të çiftelive/gjen copra ballade./Dhe lejlekët kur erdhën/pyllin s’ e gjetën./Mbi pyllin me antena/U ulën lejlekët.” Një vit pasi Visari kishte dalë nga burgu, në vend të statujës, në sheshin e qytetit varet poeti Havzi Nela. “Kravata s`do kishte kuptim, në qoftë se s`do bëhej litar i varjes.”-shkruan Visari në poezinë kushtuar Migjenit, të cilën hetuesit dhe redaktorët e akuzuan se po nxinte realitetin. Siç shihet “lidhëset që varen si shpifja nëpër gojë” u kthyen në litar për poetin kuksian. “Unë jam Kryetari i Degës së Punëve të Brendëshme dhe shoku tjetër është Shefi i Hetuesisë, i cili ka zbuluar armiq shumë të mëdhenj e grupe të tëra armiqsore, kuptove?” (Krahas këtij hetuesi, po bëj dhe unë zbërthimet e mija.) “Ta zbërthyem poezinë me specialistë, me kritikë të shquar, me poetë.” (Njëherësh krahës specialistëve më të shquar po analizojë edhe unë. Natyrisht në një kohë tjetër. Ata zbulojnë armikun, që fillimisht e mbyllën në sirtarin e redaksisë dhe më pas në qelinë e burgut. Ndërsa unë po merrem me poetin, me të cilin kisha ndenjur në një bangë, në një lagje, në një qytet dhe tash në Amerikë.) “Im atë s`e fshihte kënaqësinë dhe mezi çpriste që poezitë e mia t`i shihte Razi Brahimi, specialist i klasit të parë… Një ditë ai lexoi poezitë e mia, ja dha im atë. I kisha hedhur në të pastër në atë fletoren e bukur, me kapak blu-mermeri, lidhur me atë spiralen metalike, të ndritur (si trupi i hardhisë që i vjen rrotull një pallati). Për të dëgjuar mendimin e Raziut, i thashë se a mund të vinim së bashku me një shokun tim të klasës, shkruan dhe ai, që të përfitonim së bashku. Po, tha ai. Dhe kështu Bardh Rustemi kundërshtonte për vërejtjet kritikun, më të mirin në Shqipëri, thoshin, Razi Brahimi.”-shkruan Visari në burgologjinë e tij. (Komenti është i juaj.)

“-E pse ke frikë të jesh armik?-më tha sikur unë të kisha refuzuar një dhuratë.

-S`kam dhe aq frikë,-i thashë,-por s`jam.” “Krijimet e mija u bën krime. Kri(ji)me.” Poeti refuzon të qënit armik. Bëjnë punët e djallit duke tundur temjanicën. 

“Mua po më trulloste absurdi… Metaforat?! Policia do të ndjekë metaforat? I njëjti inat si i redaktorëve dhe kritikëve ndaj konfigurës letrare…Isha bërë më i njohur si armik, jo si poet.” Lë pas yllin e kuq, dhe me “yllin blu të fatit” shkon në Kosovë, ku luftohet për të mbrojtur një varrezë hebrenjësh me yllin e Davidit. Më parë se të hapej ambasada izraelite në Prishtinë, beteja për të mbrojtur një varrezë hebrenjësh, nuk i shpëton vëmendjes së poetit. Kur regjimi i Milosheviçit kishte nisur spastrimin etnik, genocidin, në Kosovë botohet një libër i Visarit. “Po librin tim me poezi, që e përgatiti Anton Nikë Berisha,/më të dhëmbshurin se u botua në Prishtinë,/do ma hidhnin në zjarr?”, do shkruajë ai i shqetësuar për fatin e librit, i kërcënuar sërisht nga diktatura.

Kur ti lexon vargjet e një ish të burgosuri: “Gjithmonë jam me të mundurit,/me përpjekjet e tyre/(që afrojnë dritë)./Jam me ta deri në çastin e fitores, pastaj iki, i braktis/dhe bashkohem/me të mundur të tjerë.”, beson edhe më shumë tek “balsami shërues” i dhimbjes njerëzore. Mesazhin e kësaj poezia Visari do e kthejë në slogan të fushatës së tij elektorale, si deputet në kryeqytet: “Dua fitore pa të mundur”. I pari, që u bë me të mundurit, ishte Homeri. Edhe pse grek, mbajti anën e trojanëve. Hektori mbetet më i dashur për lexuesin nga Akili, sikurse mbreti Priam më i urtë nga Agamemnoni. Të mundur ishin dhe ushtarët italian, por shqiptarët i strehuan. Natyrisht, që duhet dalluar i munduri nga i dështuari. Dhe të dështuarit janë specialistët e artit, hetuesit dhe gardianët e qelive, përfshini nëse doni edhe një president. Në poezinë kushtuar Ramush Haradinajt, Visari shkruan: “që heronjtë/të bëhen të fajshëm/mjafton mëria e të mundurve.” Kjo mëri të mundurish vazhdon edhe sot me të tjerë luftëtarë të UÇK-ës. Kjo mëri solli Vitin e Mbrapshtë të `97-ës: “Këtej ishte bërë revolucioni i mbrapshtë./Qemë mundur të gjithë. S`kishin as miq, as ideale/…Na kishin vjedhur/parat nëpër piramida dhe mumiet gjithandej/qenë pasuruar/…Nuk qetësoheshim dot pa armiq,/ndryshe duhej të çmendeshe si kallashnikovët. E grinë qiellin.” Kur zoti ndau tokat, poeti i mbetur pa gjë , shkoi t`i kërkonte pjesën e vetë. Zoti i thotë: “Ku ishe ti, kur unë po ndaja tokat?” “Në qiell.”-i përgjigjet poeti. “Atëherë duku, kur të ndajë qiellin!” 

“Invictus”-latinisht i pamposhtur, titullohet poezia e Uilliam Ernest Henley, të cilin Visari e përktheu në burg. (Minush Jero u fut në burg pasi shkroi dramën “I pamposhturi”.) “Nuk paskësh qenë në burg ai, thashë me vete dhe pata një si keqardhje lehtësuese, më mirë. Por, mund të jesh dhe pa qenë, edhe e kundërta, që duke qenë në burg, mund të jesh i lirë, “invictus”. Falë poezisë, kemi më shumë qëndresë brenda vetes për të qenë sa më të lirë. Jo aq shumë heronj, por më shumë njerëz.” Në një vend ateist, ku heroi i pamposhtur ngadhnjente mbi vdekjen, edhe në artin e realizmit socialist kësisoj, “Ngadhnjim mbi vdekjen” titullohet një film, Visari fuqinë e shpirtit ia njeh zotit, që është në qiell. Kur u shkatërruan faltoret bashkë me Visarin shkojmë në kishën e Golemit, e bastisur. Aty morëm ikona të hedhura dhe fshehurazi, sikur të ishin vjedhës ikonash, në fakt, po i shpëtonim ato, i fshehëm në bahçen time. Nuk di kush na kishte spiunuar në shkollë, mësuesi i historisë na detyron t`i dorëzonim. I kthyem shenjtorët, të cilët mësuesi i kaloi një e nga një në sqepar dhe i hodhi në sobë. Më kujtohet kjo histori sa herë që shoh foto të Visarit me Papët. Altari i rrënuar i atdheut ofron: “Ne, që e deshëm atdheun aq shumë,/na deshi më pak/dhe mbetëm të varfër./Ne, që u munduam për atdheun/që na mundoi aq shumë,/mbajtëm kryqin e tij mbi kurriz/mbi të përpjetat e fatit.” Ndaj: “Bijtë e mi,/kërkoj ndjesë për këtë atdhe të ashpër/dhe të padrejtë.” Në një emision televiziv ndiqja një mjeshtër çiftelie, i cili këshillonte se druri i përshtatshëm për çifteli, duhet zgjedhur nga ajo anë e pemës, që s`e kanë rrahur erërat. Besoj se këtë kusht e kam plotësuar. 

*Shenim: Per me shume Letersi, politike, Diaspore, na ndiqni ne www.gazetadielli.com