• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for July 2024

HISTORIA E TROJEVE ETNIKE SHQIPTARE NË SHEKULLIN XVII, SIPAS DOKUMENTEVE TË ARCHIVIO DE PROPAGANDA FIDE

July 30, 2024 by s p

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest/

Botimi i këtyre njëmbëdhjetë dokumenteve nga Arkivi i Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve, e njohur ndryshe edhe si “de Propaganda Fide,” për periudhën kohore prej 7 janarit 1645 – 2 janar 1653,[1] është vetëm një dëshirë për të tërhequr vëmendjen e institucioneve dhe studiuesve shqiptarë për numrin e madh dhe rëndësinë e jashtëzakonshme që ka ky arkiv, jo vetëm për shekullin XVII, por edhe për shekujt në vijim. Është e vërtetë se janë botuar seri dokumentesh e dorëshkrimesh nga ky arkiv, por, në fakt, kanë mbetur edhe shumë të tjerë, me vlera të paçmuara, të pabotuara dhe të panjohura. Studimet sitematike në këtë arkiv janë më se të domosdoshme. Përgatitja e një apo disa katalogjeve paraprake për lehtësim të punëve të studiuesve është një domosdoshmëri urgjente.[2]

Shtrirja kohore dhe territoriale, ka qenë pikënisje për ne për të botuar këto dokumenta, duke përfshirë disa ipeshkvi, famulli dhe territore mjaft aktuale për kohën. Regestat që shoqërojnë çdo dokument veç e veç, paraqesin idenë themelore, përkatësisht qëllimin e shkrimit të dokumentit duke dhënë një ide për përbajtjen e tij. Toponimet dhe mikrotoponimet i kemi shqipëruar kur kemi qenë të sigurtë, në raste të tjera i kemi lënë si në origjinal. Kemi ndjekur kriterin kronologjik të dokumentave, pa marrë parsysh se ato ndodhen në fonde të ndryshme dhe vëllime të ndryshme. Për të gjithë kryeipeshkvët dhe ipeshkvët kemi shënuar vitet e emërimit të tyre dhe kohën kur janë transferuar në detyrë tjetër apo kanë vdekur. Përveç literaturës brenda studimit, kemi konsultuar edhe një literaturë mjaft të gjërë,[3] duke krahasur ngjarjet, personat për të cilët bën fjalë dokumenti si dhe besueshmërinë e dokumentit.

Shpresojmë që në një të ardhme të afërt, të editojmë vëllimin e parë me dokumenta të nxjerra nga Achivio de Propaganda Fide,[4] kështu që këtu nuk po bëjmë një paraqitje, analizë historike – sintezë të gjithë historisë së shekullit XVII, duke u mbështetur në këto burime të pabotuara.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 172, f. 310r, 317v

Pashtorviq, 7 janar 1645

At Gioseppe Maria Buonaldi i shkruan Kolegjit për Ungjillizimin e Popujve[5] në emër të banorëve të Pashtrikut dhe të Shkodrës. Ata janë të shqetësuar nga propozimi që është bërë për të bashkuar ipeshkvinë e Shkodrës me kryeipeshkvinë e Tivarit. Zëdhënësi i tyre, dhe shkruesi i kësaj letre, at Gioseppe Maria Buonaldi, shprehet se nëse ipeshkvia e Shkodrës bashkohet me kryipeshkvinë e Tivarit, ata nuk do të kenë një bari të tyrin për të përballuar luftën e rrezikshme dhe vështirësitë e tjera të shkaktuara nga turqit. Nëse do të ndodhë kështu, d.m.th. ipeshkvia e Shkodrës do të bashkohet me kryeipeshkvinë e Tivarit, ata më mirë do të pranojnë që të vihen nën ipeshkvin /Vlladikën/ skizmatik, sepse kryeipeshkvia e Tivarit, me jurisdiksionin e saj shumë të gjerë, nuk do të mund të kujdeset për kishën e Pashtroviqit. Ata propozojnë që për ipeshkvinë e Drishtit që ka 30 shtëpi, për ipehskvinë e Shasit me 12 shtëpi, për ipeshkvinë e Ulqinit dhe për ipeshkvinë e Budvës, duke përfshirë edhe atë të Shkodrës, të kenë një ipeshkv të veçantë, të tyrin, që të kujdeset për ta.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Con ocasione della mutatione d’aria per la quartana, che dopo la mia infirmità mi hà travagliato tutto questo inverno, fui a Pastrovichi à far la carità à questi Christiani mi escesi nei luochi circonvicini à predicare, e dà tutti quei Catholici fui pregato scrivere all’Eminenze Vostre, ch’havendo egli presentito, che s’habbi da congionger il Vescovato di Scuttari[6] all’Archivescovato d’Antivari[7] tutti piangono, che non habbino d’haver il loro pastore, e consolatore in questi anfratti di guerra pericolosa, e che quando sono stati senza vescovo l’entrade non gli frutavano, et havevano mille travagli da Turchi, e che più tosto si daranno sotto il Vladicha vescovo scismatico se non havranno il loro vescovo, e che quello d’Antivari non può attender alla sua Chiesa con la giurisditione grandissima, e con Pastrovichi missione anessa ad esso arcivescovo, e con tutta la Servia e luochi suffraganei. S’agiunge che il vescovato di Drivasto[8] con ville trenta sopra Scutari, et il vescovato di Svazia[9] con ville dodeci, et il vescovato di Dolcigno[10] ancora, et il vicariato di Budua, come à tutti questi luochi un solo può attendere à tanti. Perciò supplicano riverentemente l’Eminenze loro restino servite di concedergli un vescovo che parrà più proprio all’Eminenze Vostre à quali riverentemente meco baccio le Sacre Vesti.

Da Pastrovichi, li 7 Genaio 1645.

Di Vostre Eminenze

Servitore obligatissimo

Fra Gioseppe Maria Buonaldi.

[f. 317v] Pastrovich 7. Gennaio 1646

Giusseppe Maria Bonaldi

Rappresenta l’instanca dei cattolici di Scutari di havere un’ proprio Vescovo frà di loro e mostra con ragioni, che ne hanno bisogno, e che l’Arcivecovo  di Antivari non può supplire à tanto, e che porto pericolo, che non restando consolati in ciò detti cattolici, si diano all’ Vladica delli scismatici.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 126, f. 100r, 106v

Zarë, 15 janar 1645

Don Girolamo Mengo, dikur kapelan i “kombit shqiptar” i lutet Kolegjit për Ungjillizimin e Popujve për një benefic apostolik në kanonikatin e Zarës. Në këtë kërkesë, ai përmend vlerat e punës së tij si kapelan, dhe krenohet me rezultatet e punës së tij duke theksuar që gjatë shërbimit të tij, janë kthyer nga feja myslimane dhe ortodokse-greke në fenë katolike pesëdhjetë e gjashtë persona.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori e padroni Colendissimi

Sà Iddio, e l’Eminenze Vostre con quanto zelo hò sempre esercitato questa mia carica di cappellano nella natione Albanese, in riguardo del qual zelo e non del mio valore la Maestà Sua hà voluto che riconoschino il vero lume della Cattolica Religione cinquanta sei persone trà Turchi, e Greci Scismatici, come chiaramente appare dagl’attestati inviati alla Sacra Congregatione; oltre due altre che al presente ne invio. In ricompensa di queste mie fattiche mai hò havuto alcuna cosa, nemeno per esse ardisco pretenderla, bastandomi solo il merito appresso Iddio, vero remuneratore d’ogni bene. Con tutto ciò essendo io povero, et accostandosi gl’anni pesanti della vecchiaia, mi sarebbe di grandissimo sollievo all’animo qualche sostentamento per quell’ultimi anni.

Ne supplicai altre volte la Sacra Congregatione, e mi fù dato intentione prima della prima vacanza di canonicato in queste parti, onde vacando al presente nel mese Pontificio un canonicato di Zara per morte di don Iseppo Cappelletti, seguita hoggi, humilmente supplico l’Eminenze Vostre ad essermi benigni intercessori appresso Sua Santità per la gratia, ad effetto che con maggior spirito, e quietezza possi il rimanente di mia vita attender à così santo esercitio della conversione d’infedeli, con che humilmente all’Eminenze Vostre fo riverenza.

Zara, li 15 Gennaio 1645.

Di Vostre Eminenze Reverendissime

Humilissimo et obligatissimo Servitore

don Girolamo Mengo

[f. 106v] Zara 15 Gennaio 1645.

Don Girolamo Mengo.

Si raccomanda per un canonicato di Zara vacante per morte di prette Iseppe Vapelletti, che hà servito già un’tempo nella cura di quest’Albanese, et hà convertito 56 persona come per fedi già inviate, e du altre adesso, di che appare per attestationi particolario che manda, e non hà havuto mai niente in ricompensa delle sue fatiche.

A die 12 febraio.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 410, f. 162v, 173v

Shqipëri e Veriut, 10.VII.1645

Në Shqipërinë e “poshtme,” popullsitë e quajtura Kuçi, Kelmendi, Gruda, Hoti, Kastrati, Shkreli, Pulti, Vilëza, të ndara në shumë famulli, kanë vetëm një prift të ri dhe shumë të paditur, i cili nuk dinte të shpengonte dhe mendohej se nuk dinte as të pagëzonte. Për këtë arsye, në këto territore të Shqipërisë shumë persona kanë rënë në skizmën serbe për shkak të mangësisë së priftërinjve katolikë. Shumica e katolikëve nuk ka se ku të rrëfehet, dhe as kush t’i pagëzojë fëmijët e tyre, kështu që ekziston rreziku që shumë të bien në skizmën e përmendur. Është e rëndësishme që të dërgohen priftërinj dhe mundësisht të dërgohet don Marko, prift shqiptar, nxënës i Kolegjit Ilirik, që tani ndodhet në Romë. Meqenëse Shqipëria është vend i varfër, është e rëndësishme që priftit t’i jepen me vete ndihma të mjaftueshme. Është mirë që të pajiset edhe me gjërat e e nevojshme si me kaliçe, rroba priftërie, si dhe me librat e domosdoshëm. Popullsia e atjeshme ka shumë nevojë për priftërinj, por për priftërinj të talentuar dhe të ndërgjegjshëm. Don Pietro di Marcigna, i cili ka qenë atje për ca kohë, mund të japë një ndihmë të mirë. Për gjërat e tjera kolegji mund të informohet nga ata që kanë qenë atje për një kohë të gjatë dhe e njohin mirë vendin.

Eminentissimi Signori

Nell’Albania inferiore le populationi dette Cuci, Clementi, Grudi, Othi, Castrati, Scarieli, Pulati, Vilzi, divise in moltitudine di parrochie, hà un solo prete giovine molto ignorante, quale pochi anni sono non sapeva assolvere, si temeva non sapesse batezare in detta parte d’Albania molte migliaia di persone son cadute nel schisma serviano per penuria di sacerdoti catholici, et hora moltitudine di Catholici non hà chi li confessi, ne chi batezi lor prole, onde è pericolo cadan molti in predetto schisma. É necessario mandarli Sacerdoti, potrebbero l’Eminenze Vostre mandarli Don Marco sacerdote Albanese alumno del Coleggio Illirico qual hora si trova in Roma, pero farà buona riuscita ma perché detti paesi son penuriosi di vitto ch’apena colia pane per 6 mesi, è necessario dargli sufficiente soccorso. Spero li contenterà di 50 scudi poco meno, deve vestirsi, tenere un chierico provedersi di molte cose con faticha.[11] Sarà bene provederlo di calice, pianete, camice e d’alcuni libri necessarii; grandissima necessità hà quelle populationi di sacerdoti, ma doti e timorativi. Ivi erano doi Padri Riformati Minori Osservanti Missionarii ma son stati uccisi e perciò sono martiri.

            Circa quel altro prete albanese detto don Pietro di Marcigna so che è statto (sic!) alcuni tempi in quelle populationi; potrà dargli una buona elemosina. Circa il mandarlo in esse parti potrà informarsi da chi longamente lo cognosce.       

f. 173v ka shërbyer si kopertinë e letrës.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 414, f. 227r

1646[12]

Ndihmë financiare nga Propaganda Fide për katolikët e Trepçës që janë nën jurisdiksionin e dioqezës së Tivarit. Flitet për varfëri të madhe të të krishterëve në këto zona.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Luca Andricich di Trepcia, Diocesi di Antivari, havendo ottenuto dall’Eminenze Vostre decreto che sia aiutato con sedici scudi l’anno acciò che possa vivere, et aiutare le povere anime di quelle parti, stante le gravi impositioni del Turco, per le quali sono mancate l’elemosine per non poter quei poveri Christiani sovvenirlo, et essendo la detta provisione molto teneve per le molte mancie necessarie à farsi prima al Bassione molto teneve per le molte mancie necessarie à farsi prima al Bassà ogni volta che viene di quattro scudi, et altri tre al suo coadiutario, altri scudi quattro al vescovo de scismatici favorito del Gran Turco. Però tanto ricorre di nuovo alla benignità dell’Eminenze Vostre, supplicandole à voler accrescere detta provisione fino à scudi cinquanta, mentre durano le presente contributioni.

Che il tutto etc.

 Quas Deus etc.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 415, f. 77r, 86v

26 nëntor 1647[13]

Përmenden persekutimet që u bëhen të krishterëve nga turqit, dhe marrja e djemve për të të mbushur sarajet e turqve, sidomos nga Bosnja dhe Shqipëria. Vetëm nga Mostari, ku ka lindur Veziri i Madh, janë marrë 500 djem. Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve i kërkohet që të mundësojë shkollimin e të rinjve në kolegjet e saj.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Fra Mariano da Bosna Argentina di Minori Osservanti di San Francesco humilmente espone alle Eminenze Vostre come li cristiani di quelli paesi sono molto perseguitati dalli Turchi massime adesso per le presenti guerre, havendo il Gran Turco fatto ordine si facci la raccolta di fanciuli per riempire il suo saraglio. E per questo effeto sono fuori offitiali pigliandoli per tutta Bosna et Albania, e particolarmente dalla città di Mostar di dove è nato il Gran Visir qualle feci pigliare cinquecento figlioli, e li condusse a Constantinopoli. Hora oratore havendo condotto in queste parti due suoi nepoti per sfuggire da così gran pericolo, supplica Eminenze Vostre siano posti in uno de Colleggi della Propaganda acciò possino educarsi col timor di Dio a far frutto poi in quelle parti della sua virtù.

Quas Deus etc.

[f. 86v]

Alla Sacra Congregatione de Propaganda Fide

(…)

Fra Mariano di Bosna Argentina de Minori Osservanti.

Die 26 Novembre 1647 capitulo 72.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 368r-373r [olim 204r-209r (344r-349r)]

1647[14]

Don Gegë Mazreku, nipi i kryeipeshkvit të Tivarit i shkruan Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve për aktivitetin e tij. Ka mbaruar doktoratën për filozofi dhe për teologji dhe në vitin 1647 u dërgua si misionar në qytetin e Prizrenit, “kufijtë e të cilit arrijnë deri në kufi me Maqedoninë dhe me Shqipërinë”. Në relacionin e tij, Gegë Mazreku shkruan për gjendjen e kishës katolike në këtë qytet dhe në rrethinat e tij. Në qytet janë 24 shtëpi të krishtera. Nga rrethinat përmend Suharekën, e cila ka 100 shtëpi të krishtera; Studençanin që ka një shtëpi të krishterë; Mamushën, ku gjenden vetëm dy gra të krishtera; Soçishtën, që ka vetëm dy shtëpi të krishtera; Ostrozhubin që ka pasur 200 shtëpi të krishtera, por që të gjithë janë kthyer në myslimanë; Landovicën me katër shtëpi të krishtera; dhe Veleshtën që ka 2 shtëpi të krishtera, njëra prej të cilave i ka të gjithë pjesëtarët të krishterë, ndërsa tjetra ka vetëm gratë të krishtera, sepse burrat janë bërë myslimanë. Në shtëpitë me pjesëtarë të përzier, prifti thirret fshehtas për rrëfim, dhe për këtë shkak Gegë Mazreku kërkon leje që të mund të shërbejë në këtë mënyrë. Gegë Mazreku tregon edhe për zakonet që hasen në vend, gjëra që janë me vlerë të jashtëzakonshme për antropologjinë historike. Kështu ai tregon për zakonin që vajzat dhe gratë e reja shkojnë vetëm një herë në vit për meshë në kishë. Një tjetër zakon është që kur dikush ka dhimbje (syri, koke, këmbe etj.) shkon tek një arixheshkë (zingare) ose tek një turke që hapin letrat e tyre dhe i fryjnë të sëmurit në vendin që i dhemb, duke thënë edhe disa fjalë. Një tjetër zakon është që kur vdes dikush, ziejnë grurë me arra,[15] me piper dhe me gjëra të tjera dhe e sjellin te varri ku e mbajnë para altarit bashkë me verën derisa të varrosin të vdekurin. Pastaj ua japin atë atyre që kanë ndihmuar për të varrosur të vdekurin, grave skizmatike, dhe arixheshkave të cilat ulen sipas zakoneve të turqve në kishë. Së pari i jepet priftit që të bekojë ato shpirtra. Pasi kanë ngrënë e pirë e janë dehur, fillojnë të qajnë, kush të vdekurin e kush të afërmin, dhe në fund bëhet një “muzikë ferri”. Gegë Mazreku e ka hequr këtë zakon nga kishat katolike që ai mbikqyr. Një tjetër zakon është që kur dikush është me ethe, ose me sëmundje toke, shkojnë për të gjetur një gur të madh mbi varrin e dikuj, dhe e ngrenë atë gur aq sa i sëmuri të mund të kalojë poshtë tij. Në këtë mënyrë i sëmuri shpreson se do të shërohet. Pastaj Gegë Mazreku flet për martesat e të krishterëve me turqit, për festën e shën Anës, për problemet financiare të shkaktuara kryesisht nga pushtuesit turq, dhe së fundi kërkon ndihmë nga Kongregata për Ungjillizimin e Popujve, për të mundur të vazhdojë aktivitetin e tij si misionar.

Alla Sacra Congregatione

Essendo io don Gregorio Massarechi nipote del quondam Arcivescovo d’Antivari[16] mantenuto per anni 17 con la carità di loro Eminenze alle lettere nel Collegio de Neofiti al tempo della felice memoria del nostro Signore Papa Urbano Ottavo,[17] poscia à dotorato nella filosofia, e Sacra Teologia et del 1647 mandato dalle loro eminenze per missionario in Prisren città; gli confini della quale arrivano alli confini della Macedonia, et Albania: arrivai et sono al presente in questa Chiesa della Assunsione della Beata Vergine dove trovai molto poche case deli Christiani, le quale arrivano al numero di 24. Queste case sono nella città sotto questa chiesa sono 6 ville; la prima, et la maggiore si adimanda Suhoreca che vuol dire fiume assecato, è distante da Prisren 40 miglia incirca, ò più ò meno. Questa villa hà hauto da 100 case degli Christiani: io trovai tutti fatti Turchi solamente se ne trovano da 36, ò 37 donne Christiane; et questi si son fatti Turchi per gli agravi degli datii et le donne in questi paesi mai pagano datio alcuno.

La seconda villa è distante dalla nominata da 5 ò 6 miglia, la quale si chiama Studencian. In questa villa si trova una casa degli Christiani; in questa sono sette anime grandi e piculi. Io in questa villa dico 5 ò 6 volte l’anno la Messa essendo lontana dalla Città, et gli comunico tutti due volte l’anno, con avertirli intorno gli articoli della Santa fede.

La 3.a[18] villa confinante à questa nominata s’adimanda Mamuscia. In questa villa ce sono due donne Christiane, à una di queste è morto marito Christiano; et altra è fatto Turco, il quale me prega che lo vado à confessare, et comunicare ocultamente.

La 4.a[19] villa si chiama Sacista. In questa villa vi sono due [f. 368v] case Christiane, et ce sono grandi e piculi da 13 anime Christiane: qui anche vò a dire da 5 o 6  volte l’anno la Messa, et comunicare due volte al anno. In una delle case ce sono tre fratelli, uno è mercante l’altri sono ladri famosi facendo danni grandissimi à tutti tanto à Turchi quanto alli Christiani.

La 5.a[20] villa si chiama Ostrossub. Questa hà havuto 200 case Christiane, et adesso tutti si son fatti Turchi. Questa villa è stata sotto questa Chiesa di Prisren anticamente, et da puochi anni in qua ha fatto il monsignor arcivescovo d’Ohridi, don Andrea Bogdani[21] sotto la Chiesa di Scegeci Parochia, et la Patria del detto monsignor. In questa villa ce sono solamente donne Christiane.

La 6.a[22] villa vien chiamata Landoviza. In questa villa sono 4 case degli Christiani: tutti questi sono nelle case deli Turchi, arano et mietono per gli Turchi non havendo del loro cuosa alcuna. Questi tutti sono fugiti dale montagne nelle quali sono queli Albanesi li quali non rendono obedienza al Turco. Sono tutti banditi da queli per haver fatto qualche omicidio fra di loro, e perciò son fugiti di là senza portarne cuosa alcuna. Qui no ce vò à confessarli essendo questa villa molto vicina alla città, gente fredissima nella fede.

La 7.a[23] si chiama Velescia nella quale si trovano 2 case Christiane. In una casa sono tutti Christiani, nel altra casa sono gli huomini Turchi, et solamente le donne Christiane. Quela casa che à tutti Christiani sono huomi molto da bene, e soportano molto per la fede di Christo essendo perseguitati dagli Turchi tanto per haver essi degli beni temporali quanto per esser Catolici et molto buoni Catolici.

[f. 369r] Quela casa che hà Turchi e Christiani non hà nè beni temporali nè spirituali: è gran cuosa queli Christiani li quali si son fatti Turchi apena si mantengono di pane non pagando datio alcuno: queli che mantengono la fede et pagano sono molto meglio in tutte le cuose di queli rinegati. Per tutte le ville si trovano degli Christiani, se non homini, donne. Queli che hanno rinegato la fede molto si pentono del error fatto, et dicono, che habbiamo perduto la misericordia di Dio et non haveremo mai misericordia per haver fatto tanto delitto d’essere rinegati, che è il peccato contro Spirito Santo. Alcuni dicono, et sono moltissimi, che con il cuore semo Christiani solamente habbiamo mutato il nome per non poter pagare li datii impostici dagli Turchi. Per questo dicono al Piovano. Caro reverendo venite à confessarme e comunicarme ocultamente io questa cuosa non ho fatto insino adesso di confessar, e comunicar gli huomini di nascosto; ne anche mi pare che si deve fare essendo manifesto il detto di Christo, il quale dice qui me confessus fuerit. Ciò si intende tanto del cuore quanto della bocca. Mutare però opinione se mi verà comandato da loro Eminenze di confessare di nascosto. Havendo fatto in alcuni luochi li frati della ripa missionarii, et non manchino per amor di Dio scrivermi quelo che devo fare in questo negotio. Uno altro caso più importante in quale è: una donna, ò huomo che ha dato la figliola al Turco si deve confessare o non si deve et di questi casi se ne trovano pieni cantoni in questi paesi, perché queli Turchi li quali hanno rinegato la santa fede non vogliono pigliare per moglie la Turca ma la Christiana dicendo [f. 369v] che non si smorzi affato in casa mia il nome di Christiano: quelli figlioli, ò filgiuole che da questi nascono sono Turchi non resta nisciuno Christiano. Et il marito Turco, il quale ha la moglie Christiana non la vole far Turca se non nel fine della morte, se però essa volesse farsi la lascia al arbitrio suo, in finhora solamente ho confessato la figliola, perché in questi Paesi dalla figliola mai si domanda il consenso intorno al maritagio quando ella ha il padre, et la madre perché dicono che sia una grande vergogna la zitella elega il suo marito.

Un uso che trovai qui in Prisren enorme, et contra il commandamento della chiesa e che le zitelle le quali alcuno arrivano à 15, à 16, à 17, à 18, a 24 anni et le spose che non hanno partorito, ò 5 ò 6 volte tutte queste vengono una sola volta in chiesa l’anno, che è il giovedì santo. Frati missionari della ripa hanno scomunicato tutti queli che non mandano le spose, et le zitelle alla messa tutte le feste del anno. Questi mandano 2 ò 3 volte poscia ritornano al medemo gomito, scusandosi che questo paese è del Turco, e perciò temiamo di qualche vergogna che non ci venga per questa anche cuosa voria che mi mandino qualche ordine acciò non si perdino tante anime, et non vadino al inferno. Io abastanza et non cesso di predicare à questi tali.

Un altro caso trovai il quale è che vano alli negromanti à dimandare quando è uno amalato se ritornera à risanare ò morirà, et quando ad uno dole l’ochio, ò il capo, ò il piede è gonfio vano alle zingare, et alle Turche le quali sono grandissime negromantesse, et esse aprono quele maledette carte [f. 370r] loro et soffiano con la bocca in quel luoco ove dole, ò al’ochio ò al capo o al piede con dire certe parole ritrovate al fondo del inferno et anche alcune Christiane ce ne ho trovato che faceano tale officio, et questi che fanno questo essercitio pigliano ò 2 ò 3 baiochi da quelli alli quali aprono le carte, ò sofiano. Io questi tali, ò siano donne ò siano huomini e queli che fanno questo officio, et quelli che andavano ad essergli fatto ciò, tutti ho scomunicati, et mandati dalla santa confessione et comunione solamente gli confesso in articulo morti, se si pentono, et con aiuto di Dio si sono emendati tutti queli del nostro rito.

Un altro uso levai, che trovai in questa chiesa di Prisren il quale è quando moriva qualchuno, cucinavano del grano con mistigare delle noce et del pepe, et altri ingredienti. Poscia quando si portava alla sepoltura lo morto dietro portavano quel grano cucinato et barille del vino, dopoi metevano quel grano et il vino avanti al altare, et sta li insino si sepelisca il morto poscia si ranuavano le donne scismatiche, et le zingare in chiesa metendosi à sedere secondo l’uso della Turchia, et in capo della brigada il piovano, doppo che si sono accomodati tutti. Certi portano bacili pieni di quel grano cotto, et un porta un buccale del vino, et davano primieramente al prete perché esso benedica quela anima, et gli viventi dopo esser restati doppoi piglia del grano una mangiata et poi lo manda al intorno, et quele canaglie tanto huomini quanto donne avanti che pigliano una mangiata dicono questa oratione per quela anima, che Dio gli dia pace, poscia mangiano. Doppo ciò portano al prete  quel buccale del vino, perché esso come capo della brigata similmente [f. 370v] benedica dopoi beva et ciò faceano per anima di quel morto et si beveva, et mangiava infino che si fornisca il vino et il grano cotto et molti ne restavano imbriagati tanto d’huomini quanto delle donne. Molte volte dopo che si sono imbriagati piangeva chi il prossimo chi il parente, et così facevano una musica infernale. Questo anche uso maledeto hò levato essendo questo uso stato anticamente conforme San Paolo dice nelle sue epistole numquam domos non habetis, autsi et anche adesso gli scismatici usano ciò nelle loro chiese quando qualcuno more, et ho havuto grande fatiga di levare questo uso dalla Santa Chiesa Catolica, con fargli molte volte la predica sopra questo caso, et ho aportato lo Santo Evangelio di Christo quale dice Domus mea Domus Orationis.

Un altro uso haveano il quale è quando uno ha la febre ò ha malcaduco andavano trovare un sasso sopra la sepoltura di qualcuno, et alzavano quel sasso in alto quanto pol passare inchino quel amalato sotto quel sasso, gran cuosa di arte diabolica, resta risanato quel dela febre et anche quel del malcaduco; la quale cuosa pare incredibile e pure è. Questi anche ho maledetti con non amettergli alla santa confessione et comunione. Et con aiuto di Dio si son emendati et altri casi sono infiniti li quali se sarò vivo una altra volta, e con altra occasione scriverò.

Queste genti sono molto idiote fredissime nella carità di Dio. Sono poveri, superbi, bugiardi, inclinati e ladrocini et rendono male per il male con tutto ciò temono la maleditione del parochiano, et lo amano solamente ale volte lo ingiuriano, il tutto procede dalla umbriachezza. Molte volte son stato battuto dagli Turchi per non concedere le zitelle Christiane che piglino per marito il Turco non [f. 371r] volendo gli Turchi che son stati Christiani poscia rinegati pigliare la Turca per moglie (come dissi di sopra) son anche molto perseguitato per non batezare gli figliolini degli Turchi in queli giorni che arivai da Roma in questi paesi una fanciula à batezare, la madre mi promete di mantenerla Christiana, perciò io la batezai, et dopo 2 giorni morì. Dopoi batezato non hò mai quando Turchi qui in Prisren portano qualche bambino à batezare non lo fanno per altro se non perché viva non perché non lo mangino gli lupi questo uso, è in Albania in quale non è in questi paesi qui.

Si fa in Prisren una festa la quale è di Sant’Anna madre della Beata Vergine la chiesa di questa Santa è stata in una montagna horida, et la Chiesa di San Pantaleone. Adeso si trova in un muro la figura della Santa et del Santo ne figura ne niente solamente si trovano alcuni sassi della chiesa del uno, et del altro, che anche 4 muralie della casa dove ha habito il Piovano nelli tempo antichi adesso chi vedesse direbbe che è luoco degli Remiti ò del Santo Ilarione così è un horrido desserto. Questa Santa e il Santo Pantaleone in questi paesi è tenuta in grande veneratione, perchioché alla festa di questa e di questo Santo si rauna in quela montagna una non picula fiera tanto di Christiano quanto di Turchi, e di Scismatici. Et in queli doi giorni hanno uso di circundar quel luoco dove è stata la chiesa della Santa con una candela di cera longa quanto è longo, e largo il sito della chiesa, chi ha uso di cinger in quela maniera che dissi con la candela di cera giala paga al altare 4 ò 5 baiochi, dopoi si voltano intorno à quel luoco della chiesa tre fiate, et gli Turchi et le Turche non sapendo oratione alcuna vano intorno scalzi et con pifare secondo, che viano queste [f. 371r] canaglie quando fanno qualche allegrezza gli homini tutti armati, et le donne benvestite, et molti Turchi, et anche molte donne Turche metono al altare degli baiochi li quali giovano al Piovan e loro niente. Uso nella festa di Santa Anna di dire doi Messe secondo che mi ha concesso Santo Offitio per ordine di loro Eminenze conforme si sol concedere agli altri missionarii, essendo anche necessità grande per essere il luoco dela santa luntano dalla città da otto miglia incirca et non potendo in quel giorno tutto il popolo venire là, et essendo anche nella città festa conforme è là in quel luoco ove ha hauto la Santa la sua chiesa. Per questa necessità son solito di dire due messe à gloria di Dio et di questa Santa senza però pigliare nella prima messa la ablutione. Quando non son impedito dalli Turchi fò la predica tutte le Domeniche, e tutte le feste del’anno ò vero quando non vò alle ville à comunicare qualcheduno. Insegno tutti gli putti di Christiani che si trovano in questa Città insegno la dottrina et à cantare la messa per anime degli morti quando ce necessità.

La Chiesa di Prisren ha 4 parocuratori hora ce son tre solamente essendo uno passato di questa alla meliore. Ha di picula chiesa da trenga ò più zappe di vigne la quale fruta da 15, ò 20 cavali di vino, li quali vendendo gli fanno mille e 500 /ò/ 600 baiochi, li quali mi bastano à mantenere il cavallo, et il servitore. Queste vigne son lasciate per l’anima alla Chiesa nel tempo di quei Christiani che erano di facultà abundanti. Hora questi adesso che sono poveri sono per molti datii imposti senza legge per cagione delle guerre, e perciò rinegano povereti, come dissi di sopra e queli che rinegano molto piangono la fede d’haverla [f. 372r] perduta.

Sarrebbe di grande utile spirituale à mandare indulgenza di remisione di peccati, chi si confessa e comunica in quel luoco, et in quel giorno di Santa Anna, essendo molto devoti d’essa Santa. Io ogni anno porto in dono un buccale d’aquavita al Turco il quale è Signore di quel luoco oltre che pagare alli scoafieri d’esso il vino. In tutto non mi basta in quel giorno 130 baiochi per pagare. Et questa canaglia molto amano l’aquavita (il bucale della quale si paga 35 baiocchi) bevendo, et mangiando questi tutta la notte, la matina si trovano agravato lo stomaco dal vino et dal cibo per la indigestione et essendo aquavita cuosa caldissima fà dislegerire et tutto questo presente che fò, non per altro se non che ci lascino in quel giorno fare gli nostri quietamente sacrificii. É ben vero che in questi Paesi ce abundanza non poca di vitto, ma quelo che sopportano gli poveri Christiano dagli Turchi non si puole humanamente esprimere, non per altra cagione se non che si facino Turchi tenendo che noi tutti andiamo (quelo che à loro acade) à casa del diavolo. Et quando per qualche impositione, o agravio non trovano i Christiani essendosi nascosti, currono alla chiesa, e metono in prigione il povero Piovano, io anche di questi imprigionati son stato da 4 o 5 volte ligeto et incatenato per gli Christiani essendo casi uso in questi maledetti paesi. Gli Christiani però non me lasciano molto tempo imprigionato ma vengono loro, e si metono in prigione et me cavano, tenendo per vergogna. Et molti piangono quando me menano per compasione essendo uso in Turchia quando menanon in prigione di non menare senza battere queli manigoldi, che menano. Il governatore, il quale si Chiehaia quando veni in questi paesi, la prima volta, me ricercò per havermi non so chi fatto del [f. 372v] spione, che io venivo dalla Malta, et che son venuto à spiar il paese del Turco, et fossi alhora cascato nelle mani loro sarei sicuramente stato impallato vivo, conforme usar sogliono à fare agli malfatori. Ma alla fine vedendo il male che mi soprastava, pigliai ad usura da un Turco vinti reali ad usura, et andai la notte ad un mio parente Turco molto forte (se fosse vivo non sarebbe male per me in questi paesi) egli portò à quel governatore quindeci reali, e con queli mi sgelò sdegno di quel tiranno con pigliar da esso una ricetta che io possa stare nella Cità liberamente, et mi credino, che se non fosse stato per lui io sarei stato o morto o mi sarei stato di novo colà ritornato. Et anche adesso pago à quel Turco dal quale pigliai queli venti reali cento e ottanta baiochi l’anno ad usura non havendo donde pagare. Et anche son debitore al monsignor don Filippo, vescovo di Nicopoli[24] da vinti reali come anche ho scritto molte volte al monsignor di beata memoria Inguli et à Gioan Domenico Verusio acciò lo satisfacino con quela puoca carità, la quale mi fù assegnata nella partenza da Roma quando me mandorno in questi travagliosi paesi. Et non se habbino pagato al detto monsignor don Filippo, o non habbino pagato. Et anche bramo di sapere se la Sacra Congregatione mi hà levato o mi corre quela puoca carità annuale, o non mi corre perché son passati gli tre anni per gli quali fù assignata, et non ho hauto infinhora neanche un quatrino non so da che procede essendo il mio procuratore il signor Gioan Domenico Verusio, come sa bene il monsignor Sabbatense. Io non attendo alla vigna di Dio, non solamente non mi a fatta lemosina alcuna da loro Eminenze ma anche levato dal [f. 373r] sacrificio della Santa Messa. Se io me lodassi da per me lode mia sarebbe nulla. In me bugia nè falsità non trovarano. Credano dunque loro Eminenze ad un loro alievo e devoto servitore, che di notte, e di giorno non perdona alla fatiga in servitio di Dio, con procurare ad inviare queste povere anime a quela beatitudine promessa dal nostro Signore Christo. Et se loro Eminenze non si compiagerano d’assegnare o vero confermare quela lemosina assignatami nella partenza che feci da Roma almeno un puoco, che un pegno di amorevoleza verso un povero missionario et se nulla mi sarà assegnato, mi sarò sforzato di abandonare le mie fatighe et ritornarme colà da loro con licenza però di loro Eminenze, perciò torno a supplicare le loro Eminenze che in visceribus Christi non mi manchi di mandarmi qualche puoco d’aiuto perché mi possa più caldamente affatigare nella vigna di Dio che il tutto sarà quam Deus.

Insino adhora non mi è stata oferta ocasione di mandare le lettere et raguagliare le loro Eminenze delle mie fatighe, essendo qui in un cantone si puol dire del mondo non essendo questa Cità come Belgrado, et altre che venghino gl’huomini da ogni parte, e paese, ma invio le lettere per via di Germania al monsignor nuntio d’essa Germania, et anche quando si vorano compiacere di mandarmi qualche lettera per medema strada si compiagino di inviare perché gli si trovano alcuni mercanti Christiani di Prisren, li quali vano con la lana colà in Germania.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 264, f. 65r-v, 72r-v

Budvë, 4. III. 1648

Gjon Baptista, vikari apostolik për territoret e Shqipërisë, i shkruan kolegjit të kardinalëve nga Budva në prani të ipeshkvit të Sapës, dhe të don Gjergj Bardhit, për të cilin thotë se është futur në mënyrë klandestine në Shqipëri. Në qendër të letrës është plani për të rimarrë Shqipërinë e pushtuar nga turqit, mirëpo siç thotë ai, për shkak të mungesës së ndihmave nga Venedikasit, ata nuk arritën që ta çlirojnë atë nga turqit. Plani kishte qenë që më 24 të muajit të kaluar, d.m.th. të janarit, kryeipeshkvi i Durrësit do të sulmonte Krujën dhe Lezhën me 6 mijë luftëtarë, në qoftë se do të ishte shfaqur armata venedikase, ose nëse Kelmendasit dhe popujt e tjerë në afërsi të Shkodrës do të kishin mbajtur premtimin për të sulmuar Shkodrën në të njejtën kohë. Si pasojë e tradhëtisë, fra Giacomo, dhe fra Ferdinando da Genova, të cilët u sollën para gjykatësit [kadiut], u dënuan me vdekje për rebelim dhe si autorë të lëvizjes së ushtrisë së Krishterë. Ipeshkvi i Lezhës u fut në burg, ndërkohë që murgjit e Shkodrës dhe të Sapës u larguan nga vendi. Në Kotorr gjendet edhe komandanti i përgjithshëm me njëmijë këmbësorë, në pritje të gjeneralit të Dalmacisë dhe të disa galerave dhe anijeve të tjera për të shkuar në Shqipëri, dhe për të përkrahur popujt e Shkodrës, Tivarit, Ulqinit, Lezhës, Krujës etj. për t’u çliruar nga turqit.

Illustrissimo et Reverendissimo Signor et Padron Colendissimo

Speravo apportar migliori nuove à Vostra Signoria Illustrissima medianti la speranza si havea della ricuperatione di Albania, che per mancanza del soccorso dei Venetiani restò fin hora priva dalla liberatione ottomana. Li 24 del passato monsignor arcivescovo di Durazzo[25] con 6 milla combattenti era disposto assalire Croia, e Alessio se l’armata veneta fosse comparsa ò se li Clementi et altri popoli circonvicini di Scutari havessero mantenuto la promessa di dar assalto à Scutari nel istesso tempo conforme stabilito era tra loro, onde per non esser riuscito conforme intento loro era si retirorono e scopertosi dalli Turchi il tradimento, che gli era bramato, si sollevarano prontamente tutti di Scutari (contro la volontà dell’agà, governatore della medessima città, e contro la volontà del Mufti dottore di Turchi con alcuni altri pigliorono doi frati reformati, che nel ospitio di San …[26] dimoravano, cioè fra Giacomo, e fra Ferdinando da Genova, quali condussero avanti Cadì giudice, esclamando sian condennati alla morte per ribelli e autori della mossa dell’esercitto Christiano: Aga, e Mufti cognoscendo falsa imputatione offerivano a Cadì molti danari, che li liberasse, ma il Cadì per adutione [f. 65v] di falsi testimonii, e per condiscendere alla petitione del popolo Turchesco li condannò siano impalati, se renegare Christo non volessero, e uditasi si perversa sentenza da quelle benedette anime, cominciorono confessar e predicar publicamente Christo crucifisso per noi, laudar’ il suo santo nome, e biasimare Mahometto, e la sua setta ricordandoli le pene infernali, che preparateli sono, et a se stessi gloria del paradisso che chiedete il martirio hanno da loro sejure. Il primo fra Ferdinando visse sopra il palo hore 6, e legendo la regola di San Francesco sino che resse l’anima al Creatore. Padre Giacomo per spatio di una hora visse dicendo le preghiere e parole mentre lo impalavano. Dopo tre giorni furono levati dal palo, e sepeliti nella Chiesa di Santa Maria Madalena per opera del Aga predetto, che dirubamente li piansse.

Padre Cherubino con alcuni compagni parmi sia fatto prigione per medessimo effetto, e liberato per favore, e protettione della moglie del Sangiaco di Scutari, che hora in Canea si attrova.

Il monsignor vescovo di Alessio[27] è in prigione e la maggior parte di fratti della diocessi di Scutari, e Sappatense sono fugiti, sino che passino le prime furie di Turchi.

[f. 72r] Qui si ritrova sopraproveditor di Cattaro con mille pedoni, aspettando General di Dalmatia con alquante Galere e Vasseli grossi per andar in Albania à liberar quelli popoli Christiani, che continuamente mandano lettere, che solo si faccino vedere li vasselli, e galere per inanimirli perché tutti contorni di Scutari, Antivari, Dolcigno, Alessio, Croia, e altre città pigliassero le armi contro li Turchi, che tremano di paura, e riconsolare quelli di Antivari hanno mandato famiglie, e robbe fuori della città verso la ….[28] Questa sera fa marchiata predetto sopraproveditor con seguito di tutto Monte Negro. Per fine me racomando à Vostra Signoria Illustrissima baciandoli affetuosamente le mani.

Budua li 4 marzo 1648.

Di Vostra Signoria Illustrissima

Et Reverendissima

Devotissimo et obligatissimo Servitore

Giovani Battista Vicario Apostolico

Monsignor Sappatense[29] è qui,

e Don Giorgio Bianchi occultamente

è entrato in Albania

f.  72v ka shërbyer si mbështjellëse e jashtme e letrës, kështu që në të janë ca të dhëna të përgjithëshme për përmbajtjen e letrës.

[f. 72v] Budua 4 Marzo 1648

S. Vicario Apostolico

Del martirio di S. Giacomo e S: Ferdinando da Genova Missionari in Albania, missionari di S. Francesco impalati da Turchi sotto pretesso che fussero trata causa che li Christiani assediassero Croia e perche non volsero rinegar la fede, e che l’Aga di Scutari li piante diretamente havenda prima cercato di liberargli.

Che il Padre Cerubino prefetto essendonato stato fatto prigione e stato poi liberato, per alcuni favori e li Turchi tengono ….[30] prigione … [31] d’Alessio e tutti li Preti della Diocesi di Scutari, e Sappatense sono fuggiti.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 20r-21v

1650[32]

Kryeipeshkvi i Ohrit, i përfaqësuar në Kongregatën e Shenjtë me anë të don Pietër Bogdanit, nipit të tij, paraqet nevojën e madhe shpirtërore të popullsisë së dioqezave të tij. Në territoret e Prishtinës, Trepçës, Scegieci,[33] Kratovës, Malit të Zi, ka shumë katolikë, por për shkak të mungesës së famullive, ekziston rreziku që të kthehen në skizmatikë (kupto: në fenë ortodokse serbe). Personat që mund të vijnë në këto poste famullitarësh janë: për Prishtinën, don Gjin Bardhi, nxënës dhe prift, 40 vjeç, që për një kohë të gjatë i ka shërbyer kryeipeshkvit Bardhi të Tivarit; për Monteneron[34] don Gjergj Mazreku, shqiptar, prift 35 vjeç, që ka shërbyer si famullitar në Sapë; për Scegieci don Gjon Damussi, shqiptar, prift 30, i cili ka shërbyer si famullitar në Segiecci dhe si përkthyes për misionarët françeskanë; për Kratovën don Stefani nga Kratova, prift 40 vjeç, i ka shërbyer për shumë kohë kryeipeshkvit Bardhi dhe për Trepçën, at Bernardino da Montenero, françeskan 35 vjeç, që ka studiuar në Bari.

Havendo Monsignor arcivescovo di Ocrida[35] rappresentato alla Sacra Congregazione per mezzo di don Petro Bogdani suo Nipote l’estremo bisogno spirituale de popoli suoi diocesani, e delle anime commesse alla di lui amministratione, piaque alla medesima Sacra Congregatione di deputare il signor cardinale Capponi à sentir meglio, et ad essaminare le supposte necessità per potervi con oportuni rimedii diligentemente provedere.

Onde Sua Eminenza con particolar premura applicò al negotio et havendo tenuto un Congresso con sodetto don Pietro e col Secretario di detta Sacra Congregatione, sentì che in luoghi di Pristina, Trepcia, Scegieci, Cratovo, e Montenegro ne quali si ritrovavano molti Cattolici, per mancanza de parochi, si ritrovavano in grandissimo pericolo di rendersi scismatici, ne potendo i cristiani che vi sono per la lor povertà condurvi alcun sacerdote giudicò essere di mestiere che in qualche maniera la Sacra Congregatione medesima vi applicasse.

Fece però Sua Eminenza istanza al detto don Pietro, se per Monsignor Arcivescovo suo zio havesse già mai pensato ad alcun soggetto da applicarvi; et havendo il medesimo risposto che più volte vi havea pensato, mà che per mancanza d’assegnamento non si era già mai potuto esseguire il suo disegno, nominando [f. 20r]per soggetti habili li seguenti Sacerdoti cioè:

Don Gino Bianchi, alunno e sacerdote di 40 anni, che hà servito lungo tempo l’arcivescovo Blanchi d’Antivari.[36]

Don Giorgio Massarecchi, Albanese, sacerdote di 35 anni, prattico nelle somme, et hà servito per paroco molto tempo in Sappa.

Don Giovanni Damussi albanese, sacerdote di 30 anni, molto dotto ne casi di coscienza, et hà servito in Segiecci per paroco, e per inteprete de missionari apostolici francescani.

Don Stefano da Cratovo Serviano, sacerdote di 40 anni, hà servito molto tempo monsignor Blanchi sopradetto, del quale fù ordinato sacerdote, è prattico nella theologia morale.

Frà Bernardino da Montenero Serviano, francescano minore osservante di età di 35 anni, hà studiato in Bari, e si è approfittato nelle somme.

Tutti i sopradetti hanno la lingua Serviana, e sono prattichi del paese e costumi de popoli.

Et havendo Sua Eminenza fatta istanza al detto don Pietro, che esprimesse quali di detti soggetti fossero habili à supplire alle necessità de luoghi sopradetti, e più à proposito per ciaschedun luogo, acciò quando la Sacra Congregatione si risolvesse di assegnarvili, e destinarvili missionarii potesse applicare ad ogni luogo uno de soggetti [f. 21r] più proportionato, et à proposito.

Si disse che per Pristina sarebbe al caso don Gino Blanchi perché essendo stato più volte à predicare, à dir messa et amministrare i sacramenti in detto luogo vi è ben voluto, et egli vi ha molta prattica, e cognitione.

Per Trepcia frà Bernardino da Montenero, perché in detto luogo hà molti parenti, e vi trovarà suma corrispondenza.

Per Scegieci son Giovanni Damussi perché essendo stato ivi interprete de missionarii, è prattico del luogo, e vi è ben conosciuto et amato.

Per Cratovo don Stefano da Cratovo perché essendo propria sua patria vi è molto ben visto, stimato, et accarezzato.

Per Montenero don Giorgio Massarecchi, che per essere giovane rubusto, può meglio di tutti servire alla molteplicità delle ville, che sono in detto monte, in occasione dell’amministratione de sacramenti, et essendo stato più volte per quelle parti, vi è molto prattico.

Tutto questo trattato pensò fin’d’allhora Sua Eminenza di riferire alla Sacra Gongregatione per risolvere ciò che fosse giudicato espediente in servitio di quei poveri popoli Christiani che sotto la tiranide Turchesca si mantengono fin’hora nella fede cattolica, benché aspramente angariati.

Fù detto che con scudi 25 annui per ciascuno, potrebbero mantenersi tutti i sopradetti sacerdoti in detti luoghi.

[f. 21v] Albania.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 19r-v, 22r, 25r, 26r

1650[37]

Në këtë dokument flitet për “Mbretërinë e Serbisë”, për popullsinë e saj (të ndarë sipas feve), për territoret dhe për gjendjen e katolikëve në të. Popujt (kupto: të ndarë dhe të emëruar sipas përkatësisë fetare dhe jo etnike) që jetonin në mbretërinë e Serbisë ishin turqit, skizmatikët (ortodoksët serbë), hebrenjtë, katolikët dhe në disa vende edhe armenët. Katolikët, megjithëse nuk dihet numri i saktë i tyre, ishin në numër shumë më të vogël se skizmatikët dhe turqit, – thuhet në dokument. Territoret kryesore ku jetojnë katolikët janë: Shkupi /Scopia/, Metropoli, Prizreni /Priseren/, Prokupla /Procopia/, Prishtina /Przstina/, Janjeva /Jagnevo/, Novo Brda /Montenovo/, Jagodina /Jagodna/, Vushtrria /Vuciter/, Nishi /Nissa/, Krushevci /Krusovaz/, Novi Pazari /Novopazar/, Leskovci /Lescovaz/, Kratova /Cratova/, Letnica /Letniza/, dhe rrethinat, sidomos në Ovçe Pole /Ovce Poglie/, Kosovë /Cossovo/, dhe Karadak /Montenero/.

Il Regno di Servia à abitato da molte sorti di genti, cioè Turchi, Scismatici, Hebrei, et cattolici, et anco in alcuni luoghi Armeni. Li cattolici sono in molto minor numero che li scismatici, et anco che li turchi. Le città et luochi principali ove habitano li cattolici sono li seguenti: Scopia, Metropoli, Priseren, Procopia, Pristina, Jagnevo, Montenovo, Jagodna, Vuciter, Nissa, Krusovaz, Novopazar, Lescovaz, Cratova, Letniza, circonvicini, ove pure vi sono di molti cattolici, et in particolare in Ovce Poglie, Cossovo, et Montenero.Il numero preciso di detti cattolici non si può sapere se non dal pastore nell’atto della visita. Io tengo però che sijno in molto numero, et inculti come che vi siino solo il vicario don Marco Babich, et quattro ò cinque altri preti in regno tanto grande. Di tutti li luochi sopradetti erano le chiese, cathedrali cioè Scopia metropoli et Prisiren chiamata Ulpiana anticamente, et Procopia Meriona detta.

In questo Regno si può assegnare à miracolo di Dio l’essersi conservata una minima scintilla della reliquie del Christianesimo poiché doppo l’esser stato occupato dalla casa ottomana mai ha havuto pastore mà sempre raccomandato à forastieri, cioè alli arcivescovi d’Antivari,[38] da qualli per la distanza de paesi, et per le difficoltissime et pericolose strade ò mai, à rarissime volte è stato visitato, et per consequenza manenti alla salute eterna. Che però per rimediare à tal rovina, et impedire la totale distruttione di tutti li cattolici di detto regno, la Sacra Congregatione de Propaganda Fide l’anno 1643 si risolse di darli prelato proprio, et havendo eletto il padre Giovanni Possega, esso avanti alla sua espeditione fù chiamato da Dio à miglior vita. Per il che l’anno 1647 elesse detta Sacra Congregatione il padre Rafaele Croato, quale partito da Roma con titolo d’arcivescovo d’Ocrida,[39] et administrator della Servia non li bastò l’animo d’entrarvi per non esser nationale, ma fermatosi à Zara, ivi rese l’anima al suo creatore. Avanti l’elettione del padre Possega, monsignor don Pietro Massarecco fece per alcuni anni la sua residenza in Prisiren con tutto che fosse arcivescovo d’Antivari, et ciò fù di grandissima pietà alla Servia, nè li fù difficile habitar in Prisiren essendovi patrioto.

Hora la conclusione è che vuole mantener li cattolici, et ridurre ancon delli [f. 19v] scismatici alla santissima unione è necessariissimo à detto regno un pastore, per il meno quale vedendo vicino il luogo non fugga mà diffenda le povere pecorelle dalla sua rabbiosa bocca, che però come ci insegna l’esperienza non bisogna che tal pastore sii d’altra natione, ma della Slava, et delli soggetti al dominio turchesco per scansare l’infiniti incommodi che in altre maniere indubitamente ne devono seguire, ò per sospetti turcheschi, ò per mala inclinatione delle nationi diverse che sogliono haver l’una contro l’altra. Et è necessario assegnare à detto prelato una soventione moderata con quale possa vivere, et incontrare l’oppressioni turchesche come era stata assegnata alli sopranominati monsignor Rafaelo et padre Possega.

In questo tempo e congiunture non si trova soggetto in tutte quelle parti che sii meglio qualificato, et habbi meglio li requisiti à tal carrica, persona meritevole è stato proposto à questa Sacra Congregatione da monsignor arcivescovo di Sofia[40] del quale come apunto tale esso padre Francesco da molti anni è vicario in spiritualibus generale, et ha essercitato molte volte lodevolmente le cariche di governo nella sua religione: come di custode due volte, et di guardiano molte volte. Esso è persona di gran modestia et costumi gravi di religiosi, e molto destro nel trattar con Turchi, et altre barbare genti (il che è di gran rilievo) è ben nato, et prattico di molti linguaggi, et in somma il meglio per hora si possi ritrovare, che però come tale è proposto da detto monsignore, et molto desiderato dalli Serviani, et in particolare da vicario generale don Marco Babich, come appare da sue lettere quali devono essere in secreteria.

Li confini di questo regno sono la Bulgaria à levanto, la Ungaria à tramontata, la Bosna à maestro et ponente, l’Albania à mezzogiorno.

Quanto poi al numero delli hospitii, che la missione delli padri riformati potranno in Servia fondare per hora non si può determinare diffinitavamente, ma attesa la spatiosità del paese et competente numerosità delli cattolici si spera che in breve tempo potranno fondare 4 ò 5 hospitii. Il tutto sta nelle mani di Dio.

Per lunghezza sarà il regno di Servia intorno à 200 miglia e di larghezza 150.

 [f. 22r] Prisren confina con l’Albania.

Scopia e verso la Bulgaria.

Procopia verso il Danubio.

In tutta la Servia saranno 15.535 anime cattoliche.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 266, f. 39r-v, 55r-v

Kelmend, 8. V. 1652

Letër e shkruar nga Fra Benedetto Trivisano, misionar minorit, dhe zëvendësprefekt i misioneve të Shqipërisë. Në Kelmend, nga ku shkruan letrën, ai gjendet së bashku me at Giacinto di Sezza dhe fra Francesco Maria di Urbania, për të vazhduar punën në misionin. Ai flet për gjurmë të pakta të krishtërimit katolik ndër banorët e këtyre zonave. Janë të pagëzuar, shkruan ai, dhe tregojnë bindje dhe devotshmëri ndaj Kishës së Shenjtë Romane, por janë krejt të paditur për të gjitha sakramentet e tjera, dhe për të gjitha normat e ligjit, si të atij natyror ashtu edhe të atij hyjnor. Magjitë, supersticioni, vëzhgimet e rreme, thirrjet e djajve, dhe gjëra të ngjashme nuk konsiderohen si mëkate nga popullsia kelmendase, të cilët nuk dinë të nderojnë as Zotin dhe as shenjtët. Ata besonin që secili në fenë e vet mund të marrë shpëtimin hyjnor dhe nuk e konsideronin mëkat të bënin be të rreme për Zotin, apo për shenjtët: konsideronin mëkat vetëm benë e rreme të bërë në kishë, ose mbi djepin e një foshnjeje, që për ta përfaqsonte Gjon Pagëzorin, të cilin e nderonin më shumë madje se edhe vetë Zotin. Festat i mbajnë sipas riti grek, shkruhet në letër, dhe në mënyrë shumë supersticioze. Më tej jepen edhe shumë hollësi të tjera si p.sh. ata nuk presin shumë arsye për  të ofenduar prindërit e tyre, nuk e konsiderojnë urrejtjen si mëkat, kur vritet dikush e paguajnë gjakun me gjak dhe këtë gjë nuk e konsiderojnë mëkat, marrëdhëniet intime të parregullta nuk konsiderohen mëkat e shumë të tjera.  

Eminentissimi Padri

Devono sapere l’Eminenze Vostre Reverendissime qualmente, entrati io infrascritto col padre Giacinto di Sezza, et frà Francesco Maria di Urbania nelli Clementi, per introdurvi la missione, et per consequenza il culto divino non potessimo scorgere in queste genti se non qualche piccolissimo vestigio di Christiano catholico: cioè che essendo battezati professavano obedienza, et devotione alla Santa Romana Chiesa, essendo poi ignorantissimi di tutti li sacramenti, et di tutti li precetti della legge, et naturale et divina.

Li sortilegii, superstitioni, osservationi vane, invocationi de demonii, et cose simmili non tenevano per peccato alcuno; non sapevano adorar Iddio, nè li suoi Santi; Non sapevano, che la fede Christiana catholica fosse necessaria per salvarsi, ma credevano, che ogni uno nella sua fede si potesse salvare, tanto il Turco, et scismatico, quanto il buon Christiano. Non sapevano che fosse peccato il giurar solamente oretenus falsamente per Dio, et per li santi, ma solo pensavano, che fosse peccato giurar il falso in chiesa, ò sopra qualche fanciulo in culla, rappresentandoli quello san Giovanni Battista, stimato da loro, quasi più che l’istesso Dio, non sapevano, che cosa sii voto, non sapevano che sii pecatto il bestiamiare.

Le feste osservavano tutte alla Greca, et anco molto superstitiosamente. Non hanno stimolo alcuno la maggior parte di ingiuriare li loro parenti. Non tenevano che l’odio, etiam mortale fosse peccato alcuno. Non tenevano ne possono tenere, che quando è stato ammazzato alcuno, sii peccato il pagar quel sangue con l’uccider un’altro della parte contraria con tutto, che il primo fosse stato ucciso cum moderamine inculpatae tutellae. La sodomia con la propria moglie, con maschio, la bestialità, la molitite, o pollutione volontaria, li toccamenti disonesti, li bacci, et in somma ogni altra spetie di disonestà, et libidine era tenuta da loro per niun peccato, eccettuata la copula con con (sic!) donna non propria. Il repudio era da essi stimato lecito, et così il maritarsi con donna repudiata; anzi se alcuno rapiva la moglie legitima d’un altro affermavano con giuramento, che solo stimavano, che fosse peccato il rappirla, ma poi che era rapita non tenevano, che fosse peccato alcuno usarla come moglie propria, et così se ne stavano in buona conscienza; ne tenevano che fosse peccato il solicitare la donna d’altrui, mentre non si seguiva la copula. L’informar altri di qualunque sorte d’infamia non si stimava per peccato alcuno. Il desiderare la donna, ò robba d’altri, il mangiar carne il Venerdì et Sabbato, quasi da tutti si teneva per lecito.

La quaresima era osservata, et senza digiuno solo da quelli, che volevano communicarsi il giorno di Santa Croce di Maggio nel qual giorno veniva il prete, et li communicava senza alcun segno di penitenza, ne confessione, quantunque fossero gravissimi peccatori, ò fanciuli anco minori di sett’anni, purché ogn’uno li dasse un Baoco, et il detto prete battizava indiferentemente così il figluoli de Turchi, come delli Christiani, purché li dassero 6 baochi per cadauno, et no gli si dando li lasciava senza battizare. Qui niuno sapeva, che il battesmo fosse necessario ad salutem, ma solo tenevano, che fosse male non esser battezzato, non sapendo però, che altrimente non si può l’huomo salvare.

Il sacramento della confirmatione è totalmente ignoto. Il sacramento della penitenza non è stato alcuno fin al nostro ingresso che habbi saputo, ch’è necessario post lapsum, pensando loro poter conseguir la remissione de peccati, etiam in statu peccati col far qualche buona opera, come qualche ponte, ò simili. Et sic avanti al suo ingresso sono tutti morti impenitenti. Nell’eucharistia non era alcuno, che sapesse contenervisi il figlio di Dio, ne mai era stata data ad alcuno l’estrema ontione, ne era conosciuta per sacramento. Niuno ò pochissimi sapevano fare il segno della Sancta Croce, ne sapevano che Dio fosse trieno, et uno ne che la seconda persona se fosse incarnata, et fatta huomo, ne sapevano cosa alcuna circa li misterii della anima redentione. [f. 39v] Non sapevano, che Nostro Signore, sii appassionato, et morto per noi, ne che sii risuscitato, ne che sii salito in cielo, ne che habbi mandato lo Spirito Santo, ne che Maria, nostra Signora sii Madre di Dio, ne che sii nostra avocata, ne che tutti hanno finalmente à risusciatare, ne che Giesù Christo hà da giudicare li vivi, et li morti. Quasi tutti dubitavano, che l’anima fosse mortale, et in somma sono cose horribili da sentire la gravissime miserie spirituali di queste misere genti.

Hora Eminentissimi Padri, vedano l’Eminenze Vostre quanto habbiamo d’affaticare per sradicare tante velenose, et pungenti spine da questa vigna del Signore mai più stata coltivata da 200 anni in quà. Le genti quanto sono valorose, et forti, altrotanto sono crudeli, et barbare, et perciò con grandissima difficoltà si possono ridurre à mutar li loro fieri costumi, et intentarli in piante migliori. Con tutto ciò lodo la divina misericordia, che per 17 mesi, che stiamo trà di loro hanno fatto maggior mutatione di quello, ch’io mai potevo credere, et danno segno di sempre voler migliorare.

Procuriamo d’indubiarli à poco, à poco conforme alla loro capacità, et procuramo ch’imparino à viver bene piùtosto dalli essempii della vita nostra, che dalle parole. Nel principio non ci stimavano punto, ma à poco, à poco hanno incomminciato ad haverci in molto credito. Ci promisero di farci una casettà, et chiesuola (non essendovi chiesa alcuna) mà la casa non ce la fecero, siché io per non dar al demonio occasione d’impedir la restauratione della missione, quale hà grande dipendenza da questo luoco io mi rissolsi di lavorare con mie proprie mani, et con aiutato dal mio chierico secolare, et dalli miei compagni, finalmente doppo gravissime fattiche al dispetto del diavolo, mondo et carne piantai la missione, facendo da noi stessi la casetta, et quest’anno con l’aiuto del Signore et delli Clementi, se li persecutori ci lasciano vivi, faremo la chiesa poverella, mà in queste parti pretiosa. Si sono convertite molte scismatiche, et anco alquante persone della setta mahometana. Quelli c’havevano due mogli hanno incomminciato à separare quella, che non è legitima, et molti altri frutti, ch’io taccio va facendo giornalmente la missione, et maggiori col tempo si sperano.

Li Clementi, quali ignorantemente più tosto che malitiosamente hanno ripudiato le loro mogli, et pigliano altre, ò han pigliato le ripudiate, ò vero se ve n’è anco alcuno, che l’habbi rapite, prostrati in terra con ogni humiltà, et somissione, supplicano à Sua Beatitudine, che li vogli benignamente concedere, che possino star con esse, poi che son sempre stati in buona conscienza ne hanno pensato di peccare, et se quelli che l’han rapite han havuto stimolo di peccato, tal stimolo non è stato inquanto alla cohabitatione, ma solo in quanto all’atto della rapina siché suffragandoli la loro buona conscienza causata da tanta ignoranza, et anco che essendo persone povere, et havendo fatto con esse molti figlioli, non possono separarle senza gravissimi incommodi, et à questa natione insoportabili. Vi sono pure alcuni altri, quali doppo la morte delli fratelli si son maritati con le cognate, affermando pur essi con giuramento, che in quanto alla cohabitatione, et copula non sappevano, che fosse peccato alcuno. Supplicano donque tutti humilissimamente per tal concessione. Potressimo forsi servirsi d’un caso simile, poiché in Gaasi uno haveva [f. 55r] preso la cognata per moglie, et stava in buona conscienza, nè fù scritto à cotesta Sacra Congregatione quale rispose che si doveva lasciar nella sua buona conscienza con tutto ciò supplico l’Eminenze Vostre farci avvisare di come habbiamo da portarsi in questi casi. Metre io con tale fine li bascio le sacre porpore, et me li offero perpetuo, et infatigabil servo nelle missioni.

Clementi, li 8 maggio 1652

Dell’Eminenze Vostre Reverendissime

Servo humilissimo

Fra Benedetto Trivisano,

Minore osservante riformato missionario

et viceprefetto delle missioni d’Albania

[f. 55v] Fra Benedetto Trivisano,

Minore osservante riformato missionario

et viceprefetto delle missioni d’Albania.

  1.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 533r-v, 542r-v

Novo Bërd, 2 janar 1653.

Duke parë që “Mbretëria e Serbisë”, e cila tashmë prej shumë vitesh nuk ka pasur një bari shpirtëror dhe për këtë shkak ka pësuar shumë dëme të shpirtërave katolike, kleri katolik ishtë mbledhur së bashku dhe kishte shkruar një letër të nënshkruar nga Pjetër Leçiqi. Në emër të klerit dhe të popullit ishte kërkuar një prelat kombëtar, që flet një gjuhë që e respektojnë të gjithë, dhe që i nënshtrohet të gjithë bashkarisht, së pari vikari, së dyti Pjetër Leçiqi që ishte famullitar i Monte Novos, dhe don Andrea Bogdani që kishte qenë famullitar në Prishtinë, dhe që në kohën kur është shkruar letra e mëposhtme ishte kryeipeshkv i Ohrit. Kishin propozuar at Françesko Soimiroviqin nga Çiprovaci, dhe ai ishte emëruar vërtetë. Problemet kishin filluar kur at Françesko Soimiroviqi kishte ardhur në vend, në postin e tj: ishte pritur mirë si nga klerikët e lartpërmendur ashtu edhe nga katolikët e vendit, por ai kishte filluar grindjet me klerikët aty në lidhje me hapësirën e influencës. Kundër don Adrea Bogdanit p.sh. kishte thënë që atij i takonin të gjithë katolikët. Pjetër Leçiqi kërkon nga Kongregata për Ungjillizimin e Popujve të zgjidhet kjo situatë e pakëndshme e këtij krijuar nga sjellja e Françesko Soimiroviqit, sjellje që e ka cënuar edhe atë vetë personalisht në zbatimin e detyrës së tij si klerik.   

Eminentissimi et Reverendissimi Signori padroni miei colendissimi

Trovandosi questo regno di Servia, già tanti anni privo del pastore spirituale et vedendo noi altri parochi, che sucederano molte inconvenienze et danno, delle anime catholiche, si congregassimo insieme col nostro vicario, che era in absentia del prelato fatto dal Eminenze Vostre, per nome don Marco Babich, et scrisimo una lettera con ogni sumissione alle Eminenze Vostre. In nome di tutto lo clero, et il popolo che si degnino concedere un proprio prelato nationale, et dalla lingua per molti degni rispetti, quale sotoscrivesimo tutti unitamente, primo vicario, secondo io che ero come adesso paroco di Monte Novo, et il Signor don Andrea Bogdani che era alora paroco in Pristina et adesso arcivescovo di Hohrida in Bulgaria,[41] nominando per nome padre Fra Francesco Soiimirovich da Chiprovaz, come crediamo che sopradetta lettera si conserverà nella Secreteria dell’Eminenza loro; et fra breve tempo si degnirono l’Eminenze loro concederci sopradetto padre per prelato et pastore di queste anime bisognose. Arrivato qui lo accetassimo tutti unicamente con grandissimo aplauso et gubilo di cuore quanto noi tanto il popolo catholico. E facendo la visita detto monsignore et già venuto al fine comparse detto monsignore don Andrea Bogdani fatto arcivescovo di Ochrida in Bulgaria e cominciò à dir contro nostro Monsignore che a me tocano tutti questi cattholici, et non à lui, et fra molto tratare fra di loro ebero determinatione presente me, et il parocho di Procopi et Monte Negro di restare di acordo di non far nisun di loro veruna functione vescovale fino che servano all’Eminenze loro, à chi sarà da loro ordinato che facia, et che tutti dua si ritirino for di questa diocese per non dar scandalo à questo clero fra Francesco Vescovo di Prisren for di questa diocese, et il monsignor don Andrea non stette di acordo ma restò ocupando parochia di Jagnievo, et di Pristina facendo tutte le funzioni vescovali, quanto in quella tanto for di essa come à Pristina, Trepcia, Novo Pasaro, et altri loghi circonvicini, e dopo venne qui da me à Monte Novo.

[f. 533v] Intrato in casa parochiale subito cominciò à dire contra detto monsignor Francesco molte cose, quale non puosso metere in carta, in particolare lo improperava appresso li catholici di haversi abbocato coi Patriarcha di Pech, et mi disse, aparachiate, perché dimani ho da celebrar pontificalmente et da pronuntiare le indulgenze. Io li risposi illustrissimo Signore, come volete fare esendo restatti di acordo con quel altro monsignore di non fare funtione vescovale veruna fino la decisione della Sacra Congregatione perché ancor io pretendo di saper qualche cosa essendo alumno della Sacra Congregatione, benché indegno, et lui subito alterato cominciò ingiuriarme, et scomunicarmi bravando anche di darmi bastonate, confermando posso scomunicare à te, et al tuo vescovo, et tutto questo li prova li suo nepote, che possa fare, che Dio facia, che li passi bene, sua ambitione facendo giornalmente tanti scandali, gli risposi vi prego monsignore non fate questi scandali perché sapete bene, dove siamo in che paiese, stante lite pendente fra di voi, et lui subito celebrato pontificalmente partito di qui andò à Jagnievo mandandomi à dietro una scomunica late sententiae, quale l’mandata al monsignor di Prisren che la vedi, et la mandi alle Eminenze Loro, et la altra al popolo che mi debiano pigliare tutte le spoglie ecclesiastiche, et scaciarmi dalla casa parochiale, et il detto popolo per rispeto del sacerdotio non fece et per lo servitio fatogli tanti anni in ogni ocorenza in particolare al tempo della peste. Lui manda suo nepote administrare i sacramenti et io sto cosi sospeso ecco terzo messe con grandissimo scandalo quanto dei catholici tanto dei scismatici, et dalle altre natione, burlandosi di similli nationi et tutto questo fa per mero interesse, volendo occupare questa parochia come quella di Jagnevo, et pigliare totale jus di monsignor di Prisren, perciò io adesso cosi decrepito et vechio suplico l’Eminenze loro, prostrato in [f. 542r] terra con lacrime, chiedendo provedino à simil inconvenienze, et mi facino giustitia perché son privo della mia parochia dandoci ordine quanto à noi tanto al popolo à chi dobiamo obedire, et tenire per pastore et qui per fine bagio humilmente le porpore dell’Eminenze loro.

Novo Monto li 2 Gennaro 1653.

Di Vostre Eminenze Reverendissime

Umilissimo Servitore

Pietro Lechicich alunno Pontificio

Paroco di Monte Novo[42

********************************

Referencat:

[1] Nga këto vite, ne kemi edhe 289 dokumenta tjerë të nxjerrë po nga Arkivi i Propagda Fide.

[2] Në këtë drejtim ka punuar deri diku don Gjergj Gjergji – Gashi, por, katalogu që ne kemi konsultuar në: Archivio de Propaganda Fide, në sallën e studimeve, është mjaft i komplikuar dhe nuk u përmbahet metodave kritike bashkëkohore të punëve të tilla të specializuara. Megjithatë, si punë fillestare është për t’u lavdëruar.

[3] Në këtë shënim po përmendim disa nga titujt më të rëndësishëm që kemi shfrytëzuar për këtë punim (e që nuk janë cituar në vijim), pa përmendur gjithë burimet dhe literaturën në gjerësi: Ermanno Armao. Località, chiese, fiumi, monti e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale. Pubblicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso facsimile della carta). Seconda Serie. Politica-storia-economia XXVI. Roma: Pubblicazioni “dell’ Istituto per l’Europa Orientale”, 1933-XI; Eusebius Fermendžin. Acta Bosnae potissimum eclesiactica cum insertis editorum documentorum regestis ab Anno 925 usque ad Annum 1752. Monumenta spectantia Historiam slavorum meridionalium/, vëll. XXIII. Zaggrabiae: Edit Academia Scientiarum et Artum Slavorum Meridionalium, 1892; Injac Zamputi. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII. Vëll. I, (1610-1634); vëll. II, (1634-1650). /Universiteti Shtetëror i Tiranës. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë. Burime dhe materiale për historinë e Shqipërisë. 3; 3/II. Tiranë, 1963-1965; Jovan Radonić. Rimska Kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Posebna izdanja, knjiga CLV; odeljenje društvenih nauka Nova Serija, knjiga 3. Beograd: Srpska Akademija Nauka, 1950; Leonardus Lemmens O.F.M. Hierarchia Latina Orientis 1622-1922. Mediante S. Congr. De Propaganda Fide. Instituta (Pars I). Në: Orientalia Christiana, vol. I, nr. 5. Roma: Pontificio Istituto Orientale, 1923, vëll. I, nr. 5,  bleni 5, f. 225-295 [olim 1-71]; Iulio-Augusto 1924, vëll. II, nr. 4, bleni 10, f. 265-320 [olim 1-56]; Luigi Marlekaj. Pietro Bogdani e l’Albania del suo tempo. Con la riproduzione fotografica di centotrentadue documenti. Palo del Colle – Bari: Liantonio Editrice S.n.c., 1989; Marko Jačov. Le Missioni cattoliche nei Balcani durante la guerra di Candia (1645-1669). Studi e Testi, 352, 353, vëll. I-II Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1992; Marko Jačov. Le Missioni cattoliche nei Balcani tra le due grandia guerre: Candia (1645-1669); Vienna e Morea (1683-1699). Studi e Testi, 386. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1998; Odette Marquet. Pjetèr Bogdani. Letra dhe dokumente nga Arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga Arkivat Sekrete të Vatikanit. /Mendimi Shqiptar/. Shkodër: Shtëpia Botuese “At Gjergj Fishta”, 1997; Peter Bartl. Quellen und Materialien zur albanischen Geschichte im 17. und 18. Jahrhundert. I. Aus dem Briefwechsel des Erzbischofs Vinzenz Zmajević. Albanische Forschungen 15. II, 1, Wiesbaden: In Kommission bei Otto Harrassowitz, 1975; i njëjti: “Notitie universali dello stato di Albania, e dell’operato da Monsig.r Vincenzo Zmaieuich Arcivescouo di Antiuari Visitatore Apostolico dell’Albania.” 2. Nachtrag zum Briefwechsel Vinzent Zmajevićs. Albanische Forschungen 20. München: Dr. Dr. Rudolf Trofenik, 1978; Shan Zefi. Islamizimi i shqiptarëve gjatë shekujve. Prizren: Drita, 2000.

[4] Gjatë kërkimeve tona dy-vjeçare, kemi vjelë material dokumentar burimor për disa vëllime në vijim, që do të ishte mjaft e dobishme të botoheshin si një seri e veçantë!

[5] Collegium de Propaganda Fide.

[6] Ipeshkv i Shkodrës ishte Franciscus Cruta më 10. IX. 1640-10. III. 1645. Shih Patritium Gauchat. Hierarchia Catholica Medii et recentioris Aevi sive Summorum Pontificum, S. R. E. Cardinalium, ecclesiarum Antistitum series e documentis tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita. Volumuen Quartum. Pontificalis Clementis PP. VIII (1592) usque ad pontificatum Alexandri PP. VII (1667). Monasteri 1935, vëll. IV. f. 307; Daniele Farlato. Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarensis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, D. Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti. Superiorum permissu, ac privilegio, 1817. /Ribotim fototipik i të nëntë vëllimeve u bë nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit. Botuar nga Arbi Ltd. Prishtinë, 2004/, vëll. VII. f. 327; Gjush Sheldija. Kryeipeshkvia Metropolitane e Shkodres e dioqezat sufragane (shënime historike), (Shkodër, 1957-1958), f. 65, shënon se ipeshkv i Shkodrës ishte Françesku Kruta nga Budua dhe vdiq në vitin 1645; Pius Bonifacius Gams. Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo a multis adjutus. Ratisbonae, 1873, f. 418.

[7] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Franciscus de Leonardis, nga Trogiri i Kroacisë, më 28. XI. 1644-1. XII. 1646. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 126-130; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 394.

[8] Ipeshkv i Drishtit ishte Hieronymus Lucichius më 3. III. 1636-2. I. 1648. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 176; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 248; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 77, emrin e ipeshkvit të Drishtit e shënon: Hieronimi Çuçich nga Varen i Bosnjes. Si datë të vdekjes shënon: 2. I. 1648, këtë datë e shënon edhe P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 406.

[9] Ipeshkv i Shasit dhe i Shkodrës ishte Gregorius Frasina de Novarra më 10. IX. 1646-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 307; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 418; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 327-328. Edhe D. Farlati shënon si ipeshkv të fundit të Shasit, Thoas-in, në vitin 1530; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 65, ndërsa f. 79, shënon: “këtu (1530) merr fund vargu i ipeshkvive të Shasit sepse tashti bashkohet me Shkodër.”

[10] Ipeshkv i Ulqinit ishte Gregorius Frasina de Novarra më 10. IX. 1646-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 307; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 418; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 259-261, emrin e fundit të ipeshkëve të Ulqinit D. Farlati e shënon Andreas-in në vitin 1558; ndërsa Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 78, shënon “1571. Gjon Bruno administrator. këtu merr fund vargu i ipeshkvive të Ulqinit.”

[11] Në margjinë është shkruar: “Nell’Ibalia si dà solo 15 scudi perché è più fertile et non è tanto oppressa dai Turchi.”

[12] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

[13] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi i lëshimit të dokumentit.

[14] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

[15] Mos vallë ky zakon ka diçka të ngjashme me “të shtunën e të vdekurve” që mbajnë sot e kësaj dite ortodoksët? Sipas Plasarit, gatuhet grurë i zier me arra e rrush të thatë. Shih Aurel Plasari. Rrëmbimi i Europës, Tri Esse. Tiranë: Shtëpia Botuese 55,  2005, f. 100.

[16] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 394, si datë të vdekjes shënon 27. XI. 1653!

[17] Papa Urbanius VIII, /Maffeo Barberini, nga Firenca/, ka pontifikuar më 6. VIII. /29. IX/. 1623-29. VII. 1644. Shih Claudio Rendina. I Papi e storia e segreti. Delle biografie dei 264 romani pontefici rivivono retroscena e misteri della cattedra di Pietro tra antipapi, giubilei, conclavi ecumenici. Roma: Newton & Compton editori. Biblioteca de “Il Messaggero”, 2004, vëll. 2, 681-687, 833.

[18] Terza.

[19] Quarta.

[20] Quinta

[21] Ipeshkv i Ohrit Andre Bogdani ishte më 27. II. 1651-20. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; Daniele Farlati. Illyricum Sacrum, Tomus Octavus ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Achridensis, et Ternobensis cum earum suffraganeis, auctore Jacobo Coleto olim presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, superiorum permissu ac privilegio, 1819, /Ribotim fototipik i tetë vëllimeve, u bë nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit. Botuar nga Arbi Ltd. Prishtinë, 2004/, vëll. VIII, f. 201-202; Gaspër Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj, 1992, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 392.

[22] Sesta

[23] Settima

[24] Ipeshkv i Nikopolit ishte Filipus Stanislaus më 6. I. 1648-19. II. 1657. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 259; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 109.

[25] Ipeshkv i Durrësit ishte Marcus Scura, nga Kruja, më 10. IX. 1640-27. VIII. 1657. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 179; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 381. Sipas P. Gauchat, Mark Skura, palliumin  e ipeshkvit e merr më 8. X. 1640; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 406.

[26] E palexueshme.

[27] Ipeshkv i Lezhës ishte Benedictus Orsini (Ursinus) më 21. VI. 1621-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 77; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 392; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

[28] E palexueshme.

[29] Ipeshkv i Sapës ishte Simon Suma më 27. V. 1647-29. V. 1673. Shih Gaspër Gurakuqi. Dieçezi i Sapës, 1291-1941. Shkodër, 1943, f. 4, i njëjti: Sapa e djoçezi i Sapës. Shkodër, 1929, f. 48; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 416, si datë të vdekjes shënon vitin 1655!; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 111; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 288-289.

[30] Nuk lexohet pas restaurimit të dokumentit.

[31] Nuk lexohet.

[32] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

[33] Shegjec! /Shën Gjergj (sic!)/.

[34] Mali i Zi i Kosovës.

[35] Ipeshkv i Ohrit ishte Raphael Levacovich /kroati Rafael Levaković/, më 27. V. 1647-27. II. 1651. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 200-201; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 392.

[36] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

[37] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

[38] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86;  D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132.

[39] Ipeshkv i Ohrit ishte Raphael Levacovich /kroati Rafael Levaković/, më 27. V. 1647-27. II. 1651. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 200-201; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

[40] Ipeshkv i Sofias ishte Petrus Deodata (Deodatus, Adeodatus) nga Chiprovaci, më 13. II. 1638- 1672. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 319; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 72-74; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 416.

[41] Andre Bogdani ishte ipeshkv i Ohrit më 27. II. 1651-20. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 201-202; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217.

[42] Në f. 542v  është vula origjinale  Pietro Lechicich. Është prej dylli, e shtypur në letër.

Filed Under: Kulture

Sfinksi 

July 30, 2024 by s p

Astrit Lulushi/

Duket se arkeologjia e ka kuptuar gabimin; Sfinksi shumë i famshëm i Gizës nuk mund të përfaqësojë një luan, siç thotë legjenda. Në fakt, vetëm krahasimi i Sfinksit të madh të Gizës me sfinksa të tjerë të vegjël të gjetur në Egjipt, tregon se dy skulpturat përfaqësojnë mace të ndryshme.

Egjiptianët e lashtë ishin skulptorë të shkëlqyer dhe Sfinksi aktualisht është 73 metra i gjatë. Duke marrë parasysh këtë gjatësi, dhe duke marrë parasysh përmasat e një luani të vërtetë, me ndihmën e teknologjisë moderne, arkeologët kanë nxjerrë dimensionet e tjera që do të kishte statuja nëse do të përfaqësonte një luan.

Nëse do të kishte qenë një luan 73 metra i gjatë, atëherë lartësia maksimale e statujës, në majë të kokës, do të ishte rreth 35 metra, ndërsa lartësia në shpatull do të ishte rreth 20 metra. Këmbët e përparme do të kishin qenë rreth 29 metra të gjata dhe rreth 8 metra të larta. Statuja do të kishte qenë rreth 25 metra e gjerë. 

Sfinksi, megjithatë, është krejtësisht i ndryshëm. Lartësia në shpatull është vetëm 12 metra, dhe lartësia në kokë është rreth 20 metra. Putra e përparme është vetëm rreth 3 metra e lartë, por pothuajse 27 metra e gjatë. Gjerësia maksimale e trupit është 19 metra. Pra, trupi i Sfinksit është shumë i hollë dhe i zgjatur për të përfaqësuar atë të një luani. Trupi i një luani duhet të jetë shumë i madh dhe më i fortë. Përveç kësaj, legeni i Sfinksit ngushtohet në mënyrë të tillë që trupi të jetë i lidhur në mënyrë të përsosur, por kjo i pengon disa studiues të besojnë se ky është trupi i një luani.

Trupi i statujës është shumë i rrafshët, i gjatë, i hollë dhe i lidhur. Për më tepër, nëse koka origjinale e Sfinksit do të kishte qenë ajo e një luani, statuja do të duhej të ishte shumë më e gjatë dhe më masive për të përmbushur përmasat. 

Në tërësi, Sfinksi përshkruan një kafshë me katër këmbë jashtëzakonisht të holla, ndoshta një mace (për shkak të bishtit të luanit), me kokën origjinale mjaft të vogël në krahasim me trupin. Por nëse nuk është një luan. Kë ose çfarë përfaqëson atëherë?

Sfinksi nuk mund të përfaqësojë një çakall, thonë disa egjiptologë, për dy arsye. E para, se bishti i gdhendur është tipik i një maceje. E dyta është se feçka e zgjatur e një çakalli do të ishte shembur ndërsa statuja ishte ende në ndërtim. 

E vetmja kafshë që respekton plotësisht strukturën e Sfinksit të Madh të Gizës është gatopri. Prandaj, kushdo që ndërtoi Sfinksin, bëri trupin e një gatopardi. Cheetahs ishin kafshë shumë të zakonshme në Egjiptin e lashtë dhe shpesh mbaheshin në gjykatë për shkak të bukurisë dhe elegancës së tyre të jashtëzakonshme. Më vonë, koka e Sfinksit u tkurr dhe u modifikua për të përfaqësuar atë të një sunduesi egjiptian. Në fakt, koka është në mënyrë disproporcionale më e vogël se trupi. 

Por ka edhe nga ata që thonë se Sfinksi vjen nga një kohë shumë më e lashtë sesa piramidat. Prandaj nuk dihet as origjina e kafshës që përfaqëson, pasi sot ka pushuar së ekzistuari.  

Filed Under: ESSE

Eurodeputeti Lukas Mandl mik i sprovuar i shqiptarëve

July 30, 2024 by s p

Hazir MEHMETI, Vjenë/

“Ai që nuk e sheh botën te miqtë e tij nuk e meriton që bota të dijë për të” – (Johan Volfgang Gëte)

Komuniteti shqiptar në Austri e uron zgjedhjen e Mag.Lukas Mandl-it. Austria, vendi me rëndësi në kulturën dhe historinë shqiptare që luajti rol më rëndësi në vendime historike për të ardhmen e kombit tonë. Marrëdhëniet u ndërtuan nga njerëzit e vullnetit të mirë në proceset politike progresive në kontinent. Shqiptarët si popull i vogël gjetën mbështetje ku dallohen disa personalitete: Leopold Berchtold, Franc Josef, Otto Habsburg, Alois Mock, Kurt Walhaim, Vicktor Klima, Wolfgang Schüssel, , Tomas Klestil, Elisabeth Gehrer, e shumë tjerë. Së fundi njohim Alfred Rohan, Alexander Von der Bellen, Ulrike Linactek, Lukas Mandl e të tjerë, të cilët ndihmuan në ndërtimin e urave miqësie mes dy popujve. Në fushën e shkencës, letërsisë e arteve vazhdimisht u dalluan personalitete që ndihmuan ndërtimin e urave lidhëse mes popullit shqiptar dhe atij austriak.
Për shqiptarët ka rëndësi të madhe mbështetja në integrimin evropian, veçanërisht tani kur kombi ynë synon bashkimin me vlerat demokratike të Bashkimit Evropian si pjesë historike e tij. Kjo rëndësi merr rrugë dhe tani në zgjedhjet e fondit për deputet në Parlamentin Evropian, ku njëri nga miqtë tanë Luksa Mandl, sërish zgjidhet deputet në Parlamentin Evropian, një lajm i mirë për të gjithë, për ata që e donë drejtësinë dhe progresin në kontinent.
Shqiptarët
Shqiptaret/ët në Austri mbështeten mikun e tyre dhe ndihen të lumtur që Lukas Mandl do të jetë sërish deputet në Parlamentin Evropian . Gjatë mandatit të kaluar ishte zëri kryesor në mbështetje të shtetit të Kosovës dhe kosovarëve. Janë të njohura fjalimet e tij në vazhdimësi për liberalizimin e vizave për kosovarët dhe kjo tani u bë realitet. Ky është mandati i tretë i deputetit, që nga viti 2017.
Rëndësi të veçantë ka sidomos tani kur janë shtuar zërat e nacionalistëve në Austri të mbledhur rreth Partisë Popullore të Austrisë, një parti ekstreme djathtiste, e drejtuar nga individ me qëndrime djathtiste. Kjo dukuri tani është e shprehur pas agresionit rus në Ukrainën e pavarur.

Libri rreth Kosovës dhe rrethanat aktuale

“Kosovo and the EU ( Kosova dhe BE), vepër e re e Mag. Lukas Mandl mbi rrethanat aktuale politike e shoqërore, perspektiva dhe sfidat. Lukas Mandl, është themeluesi i Shoqatës së Miqësisë Austriake-Kosovare në vitin 2015. I ndërlidhur me rrethanat e Kosovës, sfidat e saj në rrugën drejt integrimeve evropiane, Mandl nxori librin “Kosova dhe BE: Situata aktuale dhe perspektivat për të ardhmen”. Ky është një libër ku fjalën e tyre rreth Kosovës dhe rrethanat aktuale të ndërlidhura me të kaluarën e kanë thënë shumë figura politike drejtuese në Austri, studiues e politolog të njohur. Mes tyre: Lukas Mandl, Sebastian Kurz, Oliver Varhelyi, Meliza Haradinaj-Stublla, Arbër Marku, Franz Schausberger, Elisabeth Campestrini, Tanja Fajon, Fridhelm Frischenschager, Irena Joveva, Kevin Kaiser, Andrey Kovatchev, David Mcallister, Andreas Schieder, Colli Marboe, Lulzim Pllana, Vladimir Bilcik, Wolfgang Sobotka, Patrick Voler, Manfred Brandner, Anton Quni, Erhard Busek, Dedë Gjergji, Ulrike Lunacek, Arta Sejdiu, Mimoza Ahmetaj, Johanes Hahn etj.
Personaliteteve të kohës nga radhët e shqiptarëve është i njohur, Mag. Arbër Marku. Ai është bashkëthemelues i Shoqatës së Miqësisë austriake-kosovare. Kjo shoqatë me sukses tani e disa vjet falë angazhimeve të veprimtarëve shqiptarë e austriak. Mes tyre i dalluar është Arbër Marku, sekretari gjeneral i kësaj shoqate e cila bënë punë me vlerë në afirmimin e çështjes së Kosovës dhe afrimin e saj me Bashkimin Evropian qysh nga viti 2015.
( D. Arbeits Schwerpuinkte.
Arbeitsmarkt, Wirtschaft und EU-Regionalpolitik, Innere Sicherheit und Landesverteidigung, Parlamentarismus und Rechtsstaatlichkeit, Menschen würde und Freiheitsrechte, EU-Außenpolitik (Fokus auf die koreanische Halbinsel, den Westbalkan, den Nahen Osten sowie die transatlantischen Beziehungen und jene zu Afrika).
Netzowerke der politik Christliche VerbindungenIcon für Netzwerke der Politik, Industriellen vereinigungIcon für Netzwerkeder Politik.)
Komuniteti shqiptar kërkohet akoma të aktivizohet në të gjitha sferat e jetës në ngritjen e imazhit dhe integrimin e tij në shoqërinë e vendit. Njëra prej tyre është mësimi i gjuhës shqipe në shkollat austriake i garantuar sipas ligjeve në fuqi. Pa dyshim, Kosova ka nevojë të madhe për mbështetje në planin ekonomik e politik, çka e rritë nevojën e bashkëpunimit me mike e miq të cilët nuk janë të pakët në Austri, me shoqata e institucione. Republika e Kosovës duhet planifikuar mirë aktivitet me mërgatën në realizimin e projekteve të shumta të përbashkëta. Është e nevojshme përkrahje e shoqatave, veprimtarëve të shumtë që ofrojnë mundësi afrimi mes dy vendeve dhe dy kulturave. Do duhej të organizohen seminare, takime, projekte ku do njiheshin mundësitë e hapësirat e veprimeve për afrim e afirmim, si themele të urave të miqësisë.
Kjo çka qeveria ofron deri më tani nuk mjafton.

Filed Under: Komente

Çfarë i lidh Skënderbeun, Pjetër Bogdanin dhe Fishtën?

July 30, 2024 by s p

Ndriçim Kulla/

Në mes të orvatjeve të mëdha që të gjithë autorët e hershëm, në një trajektore gjithmonë cilësirritëse, patën në arritjen e një koine-je gjuhe mbidialektore në veprat e tyre, një aspekt i veçantë i historisë së tmerrshme shqiptare të viteve ‘600, të dalluar nga luftërat dhe fe-lëshimi i dhunshëm islamik, i përputhur edhe me një dëshirë të kahershme shqiptare për të mrekulluar dhe madhëruar veprat dhe bëmat e veta, poqi kushtet që në disa autorë të zhvillojë një histori sado të shkurtër, të shfaqjes së karakteristikave të shpirtit barok, aq të zhvilluar në Europën e asaj kohe.

Në librin “Dottrina Christiana”, Romë, botim i Bartolemeo Zannetit, në 1618, është botuar edhe një gravurë që paraqet Pjetër Budin të gjunjëzuar, dhe para tij është një lirë antike, një tryezë e vogël me një libër të hapur, mbi pjesën e sipërme të gravurës, është një engjëll që mban në dorën e djathtë një palmë nderimi dhe amshimi. Gjithashtu, në sfond të gravurës, duket edhe një kullë e rrumbullakët e dyfishtë, një ndërtesë katërkëndëshe dhe një akuadukt. Janë elemente të peizazhit urban të Romës. Ndërtesa është e Propaganda Fidaes, Kulla e rrumbullakët e dyfishtë është e ashtuquajtura Vila Adriana, akuadukti është ai që lidhet me shkëlqimin e dikurshëm të Romës. Gravura është e zbukuruar anash, me figura erosesh dhe figura të tjera mitike si edhe motive floreale. Kjo gravurë është tipike e stilit barok dhe ka një rëndësi të posaçme për historinë e arteve figurative, sepse pasqyron portretin real për herë të parë në histori, të një poeti shqiptar. Mund ta ketë bërë një artist shqiptar ose italian, i lidhur me Budin. Kjo gravurë e 1618 është shumë më përpara gravurës mjeshtërore të Pjetër Bogdanit, që daton në 1685.

Janë elementët e parë që mund të na shërbejnë si parapërgatitje e pohimit tonë. 4 shekuj më parë, ndodh edhe një skenë tmerri, si në filmat horror, një atmosferë kjo aq e ngjashme me tmerrin dhe misterin që karakterizon stilin barok: mbytja në Drin, një mbytje e pakuptimtë dhe krejt e dyshimtë, e një heroi të veprimit dhe mendimit kombëtar, Pjetër Budit. Kapërcehet kështu rasti alibik i aksidentit, po të kemi parasysh hetimet e pasvdekjes të Vatikanit si dhe faktin ngulmues dhe gati kryengritës të Budit, i cili fare pak kohë para vdekjes kishte bërë Kuvendin e Tri Dioqezave (Shkodrës, Lezhës, Zadrimës), për mospranimin e klerikëve që nuk ishin etnikisht shqiptarë, pikërisht në trojet shqiptare. “Pra, synohej një lloj autoqefalie e aspektit etnik, ndonëse jo e kuptuar si shkëputje e karakterit juridik administrativ, por gjithsesi një përpjekje e parë në histori për një kishë shqiptare brenda kishës ndërkombëtare. Me këtë përmasë, Budi shfaqet si një nga vullnetet më të mëdha, një figurë e fuqishme e kulturës kombëtare shqiptare, që përjeton një shkëlqim të ri përtej vdekjes. Në këtë kuptim, vargëzimi i humanistëve shqiptarë të cilit ai i bëhet nisje, nuk mund të ishte ndryshe veçse një vargëzim ‘heroik’, që ndërlidh gjendjen e mjerueshme te shpirtit dhe psikikës shqiptare, në një kohë kur kultura e kombit dhe gjuha e tij lypnin vetëm qëndresë, të shndërruara kështu në një kundër-kulturë ndaj kulturës osmane.

“Në terrin e pushtimit osman, në mes të një errësire luçiferrike, kjo mendje e panënshtruar dhe pasionante, nuk tutet të bëjë projekte ambicioze ndërballkanike, për çlirimin e trojeve shqiptare, ku veprimin e organizuar luftarak ndaj pushtuesve në Shqipëri e sheh të ndërlidhur, ose bazë të ardhmërisë, sepse Shqipëria qe “tiranneggiate piu che mai” (“e shtypur ku nuk vete më”), ndonëse bukuria e mëmëdheut të Budit është e do të jetë “Come un Paradiso terreste” (“Si një Parajsë tokësore”), figurë kjo metaforike, e lirë për fantazinë e një teologu, që nuk i lejohet të ngatërrojë vendndodhjen e Parajsës”. Për Budin, feja katolike, në përgjithësi Krishtërimi krijonte një modus vivendi për çlirimin e Shqipërisë në atë masë që edhe shqiptarët e tjerë jokatolikë, madje të islamizuar (Budi përmend bile disa njerëz të afërm të familjes së tij, që ishin islamizuar), të dëshironin dhe të vepronin për çlirimin kombëtar, duke u vënë kështu konkretisht çështja kombëtare mbi fetë.

Por ajo për të cilën ai do të mbetet si i pari i madh i gjuhës shqipe, e në ketë kuptim një Adam, është fillesa e barokut kishtar shqiptar, pjesë origjinale e barokut fetar europian, tipik për shek.. XVII. Nga Budi ruajmë 3139 vargje, që përbëjnë në vetvete një krijimtari poetike, që stilistët janë munduar ta klasifikojnë midis zhanrit të eposit dhe zhanrit të poemës. Me të vërtetë kjo poetikë e Budit nuk është një epos, ashtu siç është më shumë se sa nocioni i poemë, prandaj është më e drejtë të klasifikohet me zhanrin e stilit barok. Në fakt, nuk është çështje zhanri apo saktësimi stilistik se sa është një çështje origjinale e krijimit të letërsisë shqipe në kuadrin e kulturës së barokut në krejt shek.XVII. Kultura e barokut europian lidhet me kundër-reformën dhe përtëritjen e kishës, por jo pa ndikime iluministe të veçanta.

Kjo letërsi nuk i vë në pah përjetimet intime të individit, por në frymëzimin e formën e saj e bën jetën e tij një festë te dyfishtë, ku njerëzorja njesohet me hyjnoren, ku krijimi sublim i të vërtetave themelore i nënshtrohet racionalizmit të rregullit hyjnor, që në pikëpamjen hierarkike i ngjason piramidës, në majën e së cilës qëndron Zoti. Kjo e bën kulturën baroke me theks patetik, të bazuar në kundërvënien ndërmjet përjetësisë së përtej-varrit dhe kalueshmërise njerëzore, ndërmjet njeriut dhe mosekzistencës së tij, mes të mirës dhe të keqes, sipas një teksti rrëfimor shumëplanësh me pamje të qarta dhe kuptime të pafundme. Ndërsa baroku europian, psh., ai gjerman, u mbështet në vargun aleksandrin madje edhe në arketipin virgjilian, poezia budiane e barokut shqiptar u mbështet në vargun 8 rrokësh të poezisë mesjetare shqiptare, duke kultivuar individualisht një traditë paraardhëse shpirtërore dhe etnike popullore.

Kuptohet, që krijimtaria e Budit, por edhe e Bogdanit kanë lindur në përplasjen kolosale, të përflakur dhe të egër midis reformacionit dhe kundër-reformacionit në Europë. Midis tyre realiteti shqiptar kërkon të ringjallet intelektualisht, ndonëse në një popull të paarsimuar dhe në një mjerim këlthitës. Në këto rrethana paradoksale të historisë, të kundërthënieve nga me të habitshmet, çuditërisht u krijua dhe shpërtheu mendimi i humanizmit shqiptar, që është krejt origjinal në krahasim me të tjerët e këtij lloji, një humanizëm i shkallës së dytë, nëse konsiderojmë se i shkallës së parë është ai i humanizmit latino-arbëror të viteve ‘400 dhe ‘500. Po përse vallë mund të shprehemi kështu? Mendimi i Budit, në vetvete, nuk është diçka e vetme, por e shumë anshme, është rrëfim poetik, është kronologji biblike, kishë, universitet, legjendë, me një fjalë jeta kulturore e sintetizuar. Është tepër interesant të analizosh rrëfimin budian, që shtjellon temat biblike të njohura. Si dikur, Homeri i lutej Muzës që ta ndihmonte në artin e tij, Budi i lutet Shën Mërisë, që ta ndihmojë të përfundojë veprën. Për Budin “virtytet alegorikisht janë si “Zana” dhe “Ora”, kurse veset janë “sakatosjë”, “përbindësha të neveritshëm”. Lufta midis tyre është titanike. Budi është mendimtar i vizionit të skajshëm apokaliptik, sepse ai beson në ndëshkimin e së keqes deri në fund, sipas strukturës së mendimit dantesk”. Madje, Dantja është një model mendor për Budin, i cili jo rastësisht, siç vë në dukje për herë të parë studiuesi Zeqirja Neziri, zotëron një status të trefishtë të rrëfimtarit, çka të kujton strukturën trefishe formale të kryeveprës danteske. Budi është gjithashtu autori i parë, që fut fiksionin si një komponent legjitim të zhanrit, mbi rrëfimin e paracaktuar biblik.

Për herë të parë do të qe Zef Skiroi, i cili duke analizuar poezinë e Budit dhe duke e përngjasuar atë me “Parajsën e humbur” të Miltonit, do të shprehte mendimin se ashtu si Miltoni stigmatizon figurën e urryer të Stjuarteve, ashtu dhe Budi urren dhe godet figurën e pushtuesve osmanë pa asnjë kompromis, duke kaluar nga teologjia në historinë konkrete. Të rrëqeth vajtimi i Shën Mërisë kur sheh Krishtin të vdekur, vajtim që mund të shkatërrojë ekuilibrin e botës, të rrëzojë malet dhe, që të kujton vajtimin popullor shqiptar të Ajkunës në eposin tonë të Veriut. “Vaji i Shën Mërisë në këngën X të Budit, mund të krahasohet me vjershën Vaji i Zonjës (Pianto della Madonna) të Jakopone Da Todi (1230-1306), poeti i famshëm italian para Dantes”, siç e ka përcaktuar studiuesi Neziri. Për Budin, mëkati është shkatërrimi i botës, kurse virtyti rindërtimi i botës. Midis tyre është ndërtuar tërë kozmologjia në rrafshin filozofik, sipas një koncepti neoplatonist të universit dhe vetëm në këto kushte tretet universalja me vetjaken.

Përzënia nga Parajsa e Adamit dhe Evës është një metaforë e Ferrit, kurse rebelimi ndaj së keqes dhe ndëshkimi ferror është një metaforë e Parajsës. Kështu mbyllet qarku dhe në këtë qark të mbyllur shndërrit fantazia dhe shpirti i Budit me një dritë të veçantë, për të cilën na vjen të kujtojmë vargun e famshëm të Lukrecit: “Vitae Lampada tradu” (“Ja kalojmë njëri tjetrit pishtarin e jetës”). Budi është jo vetëm Adami, njeriu i natyrës tokësore, por është edhe Krishti, që është Adami i natyrës hyjnore, që përjetoi në vetvete natyrën adamike tokësore. Duke qenë poeti i parë i një kalibri të madh në poezinë shqipe, Budi, duhet vlerësuar më shumë dhe rreth tij nuk mund të ketë boshllëk, as indiferencë të injorancës demoniake, që na torturon kaq shumë ne shqiptarët.

Ashtu si Torkuato Taso (1544 1595) te kryevepra “Jerusalemi i Cliruar”, që bën apologjinë dhe triumfin e krishterimit, ashtu edhe Budi, çlirimin e shqiptarëve nga pushtimi e konsideron triumf të krishterimit duke bërë një ngjizje origjinale të të dy këtyre koncepteve. Është meritë e Zef Skiroit, Çabejt, Henrik Lacajt, Zamputit, Domit, Shuteriqit, Smajlit etj., posaçërisht njohja e figurës së Budit. Çabej shënon se në poezinë 8- rrokëshe të Budit ka fragmente, që të kujtojnë poezi të Naim Frashërit, duke hamendësuar tezën, se Naimi ka shumë mundësi që ta ketë lexuar Budin. Kjo tezë e Çabeut, që është tezë e kontinuitetit, për fat të keq ka qëndruar e mbyllur dhe larg vëmendjes së studiuesve. Po referoj këtu vërtetimin gati të plotë të kësaj teze, sipas dëshmisë së vëllait të Naimit, Sami Frashërit, i cili duke folur për Bogdanin, flet shprehimisht për librat e Budit për “dy libra e vepra të tjera, që i ka përmbledhur dhe hartuar me një stil dhe gjuhe të ëmbël një ipeshkeve tjetër, që quhej Budi. Shkrimet në fjalë mund të quhen themeli i letërsisë shqipe”. Kuptohet që, atë që ka lexuar Samiu e ka lexuar edhe Naimi, sidomos në rastin e poetit të parë të gjuhës shqipe të përmasave të mëdha dhe përkimet me poezinë naimiane nuk mund të jenë më të pashpjegueshme.

Së fundi ka një tezë që letërsia e stilit barok nuk është e njëjtë me letërsinë e iluminizmit apo të humanizmit. Kjo tezë është ekstreme, sepse në të vërtetë baroku europian, por edhe ai shqiptar kanë në substancën e tyre humanizmin dhe iluminizmin e krishterë, që përtej veshjeve dhe sipërfaqjeve konvencionale nuk janë larg, përkundrazi simbolizojnë qartë, në kontekst, humanizmin dhe iluminizmin njerëzor. Pjetër Budi, në vetvete është i dyfishtë edhe në një kuptim fizik. Ai thotë publikisht se një pjesë e krijimeve të tij në shqip janë marrë nga një prift paraardhës i quajtur Pali i Hasit.

Kjo tregon një ndërgjegje të lartë, një shembull ndershmërie që nuk harron ta përmende këtë autor të dytë për fat të keq gati nuk dimë asgjë për të. Vetë Budi e përfaqëson Palin si një shkrirje, si një bashkëjetesë poetike e të gjallit me të vdekurin në një udhëtim të përbashkët mbi Pegasin e poezisë. Budi nuk e la të vdiste emrin e Palit, ashtu si ne nuk mund të lëmë të vdesë emrin e Budit. Budi nuk është thjesht një poet i barokut letrar në rrafsh kombëtar, por analiza krahasimtare na nxjerr në rrafshin europian, piketakimet tematike, por edhe strukturore të Budit me poetë të tjerë europiane janë të prekshme. Duke krijuar institucionin e poezisë së kultivuar, Budi i bëri Shqipërisë një nder kolosal, por Budi beri diçka edhe me tej: në kostelacionin e poezive të kultivuara të botës, Budi guxoi dhe futi me të drejtë qytetarie të barabartë dhe poezinë e kultivuar shqiptare. Kjo nuk është pak. Është më shumë nga ç’mund të mendohet në shikim të parë. Budin ne e përkujtojmë për ta ringjallur, sepse kështu mund të ringjallim vetveten tonë të sfilitur.

2.Njëherësh poet, filozof, shkencëtar e teolog, Bogdani vlerësohet si një stilist i rrallë, i cili arriti nivelin e lartë të përsosmërisë gjuhësore dhe artistike dhe se vlerat e larta filozofike (teologjike) dhe artistikoletrare të tij imponuan që vepra t’i botohet në qendrën më të njohur të Rilindjes Evropiane, në Padovë. Duke qenë e përkthyer edhe në italisht dhe pranuar që të shkruhet posi një fjalor në dy shtylla italisht e shqip, kjo vepër u prit mjaft mirë edhe te lexuesit italianë, ç’ka bëri që ajo të botohet edhe në dy botime të njëpasnjëshme (1691, 1702).

Në Palermo të Italisë, tek arbëreshët, shërbente si libër shkollor, e po ashtu ceket se edhe gramatika e parë e botuar në gjuhën shqipe qe mbështetur në alfabetin e Bogdanit, ngase ai ishte më i përsosur se i Budit dhe i Bardhit. Pra, përmes fjalorit dhe Gramatikës, që në një mënyrë u hartua mbi bazë të veprës së P. Bogdanit, u vunë themelet për mësimin e gjuhës shqipe. Botimit të parë të veprës i paraprijnë 23 parathënie dhe përkushtime të autorëve të ndryshëm në gjuhën shqipe, italiane dhe serbokroate, çka thuhet se ishte një dukuri e rrallë e kohës dhe paraqet përkrahjen nga personalitete të ndryshme të vlerës së madhe të veprës dhe respektin ndaj autorit.

Një tjetër aspekt i veçantë ka të bëjë me një antologji poetike shumëgjuhëshe të autorëve bashkëkohorë, që kanë njohur nga afër Bogdanin, e që i kushtojnë atij një nderim të përkorë këngë-diellëzues, intim dhe apologjik. Janë gjithsej 17 poezi përkushtimore në gjuhët latine, italisht, kroatisht dhe shqip. Nga poetët shqiptarë në këtë antologji janë Lukë Bogdani dhe Lukë Suma. Poezitë i kanë të rimuara mjeshtërisht, strofike, dhe reflektojnë tetërrokëshin popullor. Poezitë e tjera janë të mrekullueshme, sipas një stili, ku gërshetohet kultura humaniste e antikitetit, me një krishterim gjithashtu të humanizuar. Poezitë e vlerësojnë lart Pjetër Bogdanin. Kështu, në një poezi P.Likeardi bën një krahasim midis Gjergj Kastriotit dhe Pjetër Bogdanit, duke shkuar:

“Trimëria dhe mirësia e Gjergj Kastriotit, dhe e Pjetër Bogdanit gjithë botës i është njohur, Skënderbeu në luftë bëri vepra të mëdha, kurse Bogdani në fushën e dijes”.

Prej vlerave të shumta shkencore dhe artistiko-letrare të veprës së Bogdanit dallohet trajtimi dhe vendosja e drejtë e çështjeve etnopsikologjike dhe historike, pasuria e madhe gjuhësore në shtjellimin e lëndës në prozën shkencore, humanizmi i lartë në paraqitjen e realitetit të kohës, filozofia, intelekti i rrallë letrar etj.. Ai hapi shtigje dinjitoze kah vlerat evropiane, çka shihet në idenë për lëvizjen ballkanike, për liri kombëtare dhe shpirtërore. Në “Të primit përpara letrarit” Bogdani thotë: “Ku lulëzojnë shkencëtarët, letrarët dhe dija, lulëzon e mira”. “E duke qenë dheu i Arbrit në mesin e të parëve, nuk mund të qëndroj në hiri të Tinëzot, e as nuk mund të shelbohet pa pasur kush ta ndriçoi në dije e në fe, ngase feja fitohet nga të dëgjuarit”. Kurse parathënien “Lexuesit të nderuar”, ai e përfundon me këto fjalë: “Ta kesh me dije se unë shkrova për njerëz të padijshëm, pra për dobi të shenjtës fe, e jo për lavdin tim”.

Po nëse Bogdani shkruan, siç thotë dhe vetë “për dobi të shenjtës fe”, mendimtarët nuk duhet t’i dëgjojnë me vëmendje vetëm të rrahurat mjeshtërore të çekanit me germat e përdorura, shprehjet dhe presjet, pa e shikuar fare godinën të cilën ndërton ai, thuajse Bogdani shkruan për hir të muzikës që lëshon tingëllima e çekanit! Kjo është një padrejtësi e madhe ndaj tribunit të popullit, i cili tenton të rinovojë godinën e vjetruar të krishterimit, e cila po i shembej çdo herë e më tepër para syve të tij të mjegulluar. I bindur se populli kishte nevojë për atë godinë, ai i përvishet punës për rinovimin e saj.

Ky ishte qëllimi parësor i tij, kurse mjetet e punës, germat dhe fjalët, presjet dhe pikat etj., i paraqiten vetëm si domosdoshmëri për kryerjen e punës, madje me moton: sa më të mira mjetet dhe veglat e punës, puna më e lehtë dhe më e efektshme. Shfaqet kështu qartë Bogdani patriot, qëllimi i të cilit, pra ishte ngritja e vetëdijes së popullit të tij të paarsimuar dhe të prapambetur prej kohësh për nevojën dhe arsyen e besimit në Tinëzot, pikëfillimin dhe përfundimin e çdo gjëje. Ai këtë popull, i cili sipas bindjes së tij kishte më së tepërmi nevojë, dëshiron ta edukojë sipas besimit fetar të krishterë, në mënyrë që edhe ai të fitojë dije dhe të fisnikërohet moralisht. Për t`i bërë këtë të mirë kombit, ai shkroi shqip, në të vetmen gjuhë të kuptueshme për shumicën dhe ç’është e vërteta, shkroi në këtë gjuhë më bukur se paraardhësit e tij, për çka gjithsesi duhet t’i jemi përgjithmonë mirënjohës.

Por, meqenëse ai nuk shkroi shqip vetëm sa për të shkruar, por shkroi me një qëllim të caktuar, për të bërë një kryevepër të dijes, në fillim i duhet bërë një analizë mënyrës së shtjellimit filozofik të qëllimit, gjegjësisht idesë së tij, dhe vetëm pastaj do të na bëhet më e qartë madhësia apo vogëlsia bogdaniane si filozof dhe teolog. “Gjergj Kastrioti, Pjetër Bogdani dhe Gjergj Fishta, janë tri figura themeltare të kulturës dhe historisë shqiptare që nuk kanë varre. E këto figura, s’janë dosido figura. Ata, me veprën dhe veprimtarinë e tyre, u ngjajnë apostujve dhe misionarëve. Ndonëse jetuan në periudha të ndryshme kohore, i ndërlidh fati i tyre i pasvdekjes-mungesa e varreve. Dhe kështu përbëjnë tri shtylla qendrore që e mbajnë lartë ngrehinën kulturore e identitetin europian të shqiptarëve”. Ismail Kadare, tek eseja monumentale “Mosmarrëveshja” e trajton këtë çështje, duke tërhequr një paralele domethënëse, mes mungesës së varrit të heroit tonë kombëtar dhe atij të Jezu Krishtit. Kadare e përforcon filozofinë e tij, nëpërmjet frazës: “Zbrazëtia e varrit dëshmon shenjtërinë”. Në fakt, te mungesa e varreve qëndron analogjia filozofike e influencës që kanë ushtruar këto figura në jetën shpirtërore e kulturore të shqiptarëve. Dimë se krishterimi si fe, është ngritur mu në saje të mungesës së varrit të Krishtit, pra ai qëndron te ngjallja e tij. E në kulturën shqiptare, zhvarrimi i Gjergj Fishtës e sforcon mitin e martirizimit të krijuesve shqiptarë, të ngjashëm me Pjetër Bogdanin.

Filed Under: Politike

RRUGA E KALUAR DHE RREZIQET E REJA PËRBALLË KOSOVËS NË 11 PIKA

July 30, 2024 by s p

Prof. Milazim KRASNIQI/

1. Kosova është e proklamuar si shtet multientik dhe ka mbikëqyrje civile e ushtarake të huaj. Prandaj me statusin e saj specifik që e ka, nuk mund të funksionojë si shtet mirëfilli kombëtar, përkundër ideve dhe ndjenjave tona kombëtare. Por, kjo gjendje duale nuk ka pse e bën Kosovën më pak të dashur për shqiptarët e saj dhe për shqiptarët në përgjithësi. Kosova si shoqëri është dhe do të mbetet shqiptare, por si shtet me obligime ndërkombëtare ndaj pakicave, veçmas ndaj pakicës serbe. Ky realitet nuk ndryshon nëse ne e imagjinojmë një realitet tjetër. Ky realitet mund të ndryshojnë nëse ne arrijmë ta bëjmë Kosovën një shtet të suksesshëm, të integruar në NATO dhe në BE, ku pastaj edhe funksionalisht bëhet pjesë përbërëse e botës shqiptare-atlantike.

2. Marrëveshja Ushtarake-Teknike e firmosur ndërmjet NATO- dhe RFJ-së ka larguar të gjitha forcat serbe nga territori i Kosovës. Deri sa të jetë në fuqi ajo marrëveshje, forcat serbe nuk mund të kthehen në Kosovë. Logjikisht, ajo marrëveshje mund të rishikohet, vetëm pasi të jetë arritur një marrëveshjeje përfundimtare politike e mishëruar edhe në një rezolutë të re të KS të OKB-së. Nëse Marrëveshja Ushtarake-Teknike do të suspendohej njëanshëm nga NATO, gjendja e luftës në Kosovë do të rikthehej në atë çast. Rjedhimisht, politika shtetërore në Kosovë, duhet ta ketë gjithmonë para sysh partneritetin strategjik me NATO-n e veçmas me SHBA-në. Ndryshimi eventual anti atlantik i politikës shtetërore në Kosovë, mund të ketë pasoja fatale.

3. Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit ka legjitimuar prezencën ushtarake e civile ndërkombëtare në Kosovë. Deri sa të jetë në fuqi kjo rezolutë, prezenca civile dhe ushtarake ndërkombëtare në Kosovë është e pashmangshme, me të gjitha konsekuencat që kjo nënkupton. Pra edhe ato negative. Por ky është realiteti. Asnjë politikë shtetërore normale nuk duhet të krijojë disponim anti OKB në Kosovë.

4. Bashkimi Evropian është i mandatuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-s për ta ndërmjetësuar dialogun ndërmjet Kosovës e Serbisë. Gjasat janë se deri sa të arrihet një marrëveshje përfundimtare, mandati i Bashkimit Evropian do të mbetet në fuqi. Prandaj në çdo rast, fushatat kundër zyrtarëve të Bashkimit Evropian, janë në dëm të Kosovës.

5. Opinioni i Gjykatës së Drejtësisë mbi pavarësinë e Kosovës, është i favorshëm, por nuk është obligativ. Si i tillë duhet të afirmohet sa më shumë, por të mos mbahemi pas tij si pianeci për gardhi.

6. Plani i Përgjithshëm i Marti Ahtisarit nuk është miratuar nga Këshilli i Sigurimit, prandaj nuk prodhon obligime për shtete që nuk duan ta njohin pavarësinë e Kosovës. Duhet të kërkohen rrugë të tjera për të ndryshuar qëndrimin e shteteve që nuk e njohin pavarësinë e Kosovës, veçmas atyre të Bashkimit Evropian.

7. Deklarata e Pavarësisë e 17 shkurtit 2008 është në themel të pavarësisë dhe duhet të mbetet e tillë në çdo rast. Por, duke u begatuar me shndërrimin e Kosovës, nga brenda, në shtet të suksesshëm.

8. Meqë kjo kornizë nuk mund të ndryshohet në mënyrë të njëanshme nga qeveritë e Kosovës, duhet të hartohen politika qeveritare e shtetërore realiste e kurrsesi konforntuese me faktorët që kanë mandat legal në Kosovë (NATO, OKB, BE.) Politikat realiste kërkojnë koncensus të brendshëm politik e shoqëror, e jo harxhim të energjive në luftëra të brendshme politike e shoqërore, siç ka ndodhë në dy deceniet e kaluara. Harxhimi i energjive në luftëra të brendshme i konvenon Serbisë dhe aleatëve të saj, që duan ta paraqesin Kosovës si shtet të dështuar dhe ta rifusin në ndonjë proces tjetër të ridefinimit të statusit. Konfrotimet e brendshme, ndër të tjera, e kanë faktorizuar Listën Serbe, deri në pikën sa u shndërrua në agjent haptazi antishtetëror.

9. Kosova duhet të kërkojë një aranzhman separat me NATO-n, ndoshta në versionin që e ka Islanda me NATO-n, pa e cënuar mandatin e KFOR-it, po vetëm si aranzhman komplementar.

10. Qytetarët e Kosovës duhet të vetëdijësohen se jetojnë një një shtet i cili në konstelacionin e tashëm gjeopolitik e gjeostrategjik e ka të pamundur të anëtarësohet në OKB. Ata duhet të investojnë në suksesin e këtij shteti, e jo ta minojnë e as të ikin nga sytë këmbët, sepse në atë rast dështimi i Kosovës bëhet më potencial.

11. Gjatë këtyre viteve të prezencës ndërkombëtare, nën presionin neokolonialist dhe islamofobik, Kosova kulturalisht është deshqiptarizuar dhe deislamizuar në masë të rrezikshme. Shoqëria shqiptare në Kosovë duhet të rikthehet në ekuilibrat e vet kombëtarë e fetarë. Me eksperimente neokolonialiste, nuk bëhet shoqëri funksionale dhe konkuruese. Në fakt, nëse kjo shoqëri deshqiptarizohet dhe deislamizohet edhe më shumë, pashmangshëm do të rikthehej në një proces të ri të ridefinimit të identitetit të saj, ku karta kryesore do të ishte riserbizimi i saj. Vetëm mendjet e çoroditura nuk e kanë para sysh faktin që narrativa ortodokse serbe mbi Kosovën është gjithnjë aktive dhe shumë virulente.

Filed Under: Ekonomi

  • « Previous Page
  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
  • …
  • 56
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • NJЁ SURPRIZЁ XHENTЁLMENЁSH E GJON MILIT   
  • Format jo standarde të pullave në Filatelinë Shqiptare
  • Avokati i kujt?
  • MËSIMI I GJUHËS SHQIPE SI MJET PËR FORMIMIN E VETEDIJES KOMBËTARE TE SHQIPTARËT  
  • MES KULTURES DHE HIJEVE TE ANTIKULTURES
  • Historia dhe braktisja e Kullës së Elez Murrës – Një apel për të shpëtuar trashëgiminë historike
  • Lirizmi estetik i poetit Timo Flloko
  • Seminari dyditor i Këshillit Koordinues të Arsimtarëve në Diasporë: bashkëpunim, reflektim dhe vizion për mësimdhënien e gjuhës shqipe në diasporë
  • Ad memoriam Faik Konica
  • Përkujtohet në Tiranë albanologu Peter Prifti
  • Audienca private me Papa Leonin XIV në Selinë e Shenjtë ishte një nder i veçantë
  • PA SHTETFORMËSINË SHQIPTARE – RREZIQET DHE PASOJAT PËR MAQEDONINË E VERIUT
  • “Ambasador i imazhit shqiptar në botë”
  • “Gjergj Kastrioti Skënderbeu në pullat shqiptare 1913 – 2023”
  • Albanian American Educators Association Igli & Friends Concert Delivers Electrifying Evening of Albanian Heritage and Contemporary Artistry

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT