Archives for July 2024

NJOHJA NDËRKOMBËTARE E SHQIPËRISË DHE LINDJA E ÇËSHTJES SË KOSOVËS

July 30, 2024 by s p

Jusuf Buxhovi/

111 vjetori i Konferencës së Londrës.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër, u hap më 17 dhjetor të vitit 1912, pak ditë pasi që në Vlorë të jetë shpallur pavarësia e Shqipërisë. Aty duhej të vendosej për fatin e saj, pa marrë parasysh se vendi qe pushtuar nga të gjitha anët: në Veri nga ushtritë malaziase, në Verilindje nga ato serbe dhe në Jug nga Grekët. Përjashtim këtu bënin dy qytete shqiptare: Shkodra në Veri dhe Janina në Jug ku forcat osmane dhe ato shqiptare të rrethuara bënin rezistencë.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër, ndonëse pa ndonjë përgatitje paraprake e natyrshme në raste të tilla, filloi me dy qëndrime të ndërtuara që më parë, të imponuara nga diplomacia austro-hungareze dhe politika e saj, të cilat po ashtu ishin në përputhje me interesat e Lidhjes Trepalëshe. Dhe ato ishin:

a) njohja e ekzistencës së Shqipërisë, pa marrë parasysh statusi që duhej t’i caktohej, dhe

b) vendet ballkanike fituese të luftës me Perandorinë Osmane, duhej të shpërbleheshin me territore, por jo në përmasa me kërkesat e tyre të plota, meqë kjo ngatërronte dhe madje rrënonte interesat e fuqive të mëdha europiane, ato të Lidhjes Trepalëshe, sidomos të Vjenës dhe Romës, të cilat nuk ishin të interesuara që ngopja e shteteve sllave të Ballkanit të shkonte në dëm të interesave të tyre, meqë ashtu forcohej edhe ndikimi rus në këtë pjesë të rëndësishme. Po ashtu, bërjen e Shqipërisë shtet e shihnin në (mos) përmbushjen e apetiteve të ndërsjella për shtrirje sa më të thellë në Ballkan, të cilat Shqipëria i pengonte.

Kundër forcimit të ndikimit rus në Ballkan ishte edhe Britania e Madhe po edhe Franca, që ndonëse luftonin çfarëdo përfitimi të Austro-Hungarisë në këto zhvillime, nuk mund të lejonin që ajo të përfitonte nga gjendja e re. Nga ky pozicionim, Britania e Madhe, e cila mori përsipër rolin e “shpëtimtarit të paqes” që duhej të arrihej nëpërmes balancimit të interesave të Fuqive të Mëdha, u vu në mbrojtje të një Shqipërie, e cila ishte e vetmja në gjendje që t’i ndihmonte këtij qëllimi, që për politikën e Londrës kishte rëndësi të madhe. Këtu në të vërtetë ndodheshin edhe gjasat e mbijetesës së saj.

Për Shqipërinë, megjithatë, kishte rëndësi njohja e ekzistencës së saj qysh në fillim, pa marrë parasysh si do të bëhej kjo, meqë aty ndodhej edhe çelësi i zgjidhjeve të shumë çështjeve të tjera, që lidheshin drejtpërdrejt me fillimet e normalitetit, i cili nuk mund të rikthehej pa largimin e ushtrive të vendeve pushtuese, të cilat mbanin peng pjesën më të madhe të vendit nën rrethanat e gjendjes ushtarake. E rëndësishme, po ashtu ishte, që të shkëputeshin që të gjitha lidhjet me Perandorinë Osmane, në mënyrë që hipoteka e saj të mos e ngarkonte të gjente vendin midis shteteve europiane. Si u pa në fillim, kjo jo vetëm që nuk ndodhi, po nisi edhe t’ia rëndojë kapërcimin nga Lindja në Perëndim. Rusia, madje, kishte deklaruar se “ishte edhe në interes të vendeve europiane e edhe të vetë Shqiptarëve që të ruanin lidhjet me Perandorinë Osmane nga shkaku i pranimit të tyre në masë të islamit, i cili kishte ndikuar dhe ndryshuar edhe mentalitetin e tyre si popull”!

Edhe Franca, nuk ishte gjithaq larg këtij mendimi, sado që arsyetimet e saj nuk ishin të natyrës “së civilizimeve”, por thjeshtë praktike, meqë sipas disa vlerësimeve që kishte nga diplomatët e saj në Stamboll “organizimi shtetëror i Shqipërisë dhe administrata e saj gjithsesi duhej ruajtur diçka të traditës së gjatë shtetërore osmane, meqë ata në të kishin luajtur një rol të rëndësishëm”.

Në seancën e parë, Konferenca e Ambasadorëve, më 17 dhjetor 1912, nën kryesinë e Sër Eduard Grej (Edward Grey), vendosi që Shqipëria të ishte autonome nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit dhe nën garancinë e kontrollin ekskluziv të gjashtë fuqive të mëdha. Konferenca ngarkoi Austro-Hungarinë dhe Italinë të studionin dhe t’u propozonin fuqive të mëdha projektin mbi organizimin e shtetit autonom shqiptar.

Në lidhje me kufijtë Konferenca vendosi në parim që Shqipëria autonome të kufizohej në Veri me Malin e Zi e në Jug me Greqinë. Me këtë vendim, duke caktuar si fqinj të veriut Malin e Zi, Fuqitë e Mëdha ia mbyllnin rrugën Serbisë për të dalë në Adriatik me anën e aneksimit të territoreve në Veri të Shqipërisë. Roli i Austro-Hungarisë këtu do të jetë vendimtar, meqë kështu përjashtohej mundësia që Serbia të dilte në det, dhe kjo mund të bëhej me anën e aneksimit të pjesës veriore, siç kishte ndodhur në të vërtetë, kur ushtritë e saj kishin depërtuar nga Shëngjini e deri në Durrës që ushtarakisht të paraprinin këtë pretendim. Nga ana tjetër, Serbisë iu njoh e drejta të kishte një dalje tregtare në det nëpër një skele shqiptare të lirë dhe asnjanëse. Ajo do të përdorej me anën e një hekurudhe ndërkombëtare, nën kontrollin europian dhe nën mbikëqyrjen e një force të posaçme ndërkombëtare, me liri transiti për gjithë mallrat, duke përfshirë këtu edhe municionet e luftës. Të nesërmen, më 18 dhjetor, këtij vendimi iu nënshtrua edhe qeveria serbe.

Kur jemi te formulimi nismëtar i Konferencës së Ambasadorëve në Londër i 18 dhjetorit 1912, pra kur Shqipëria do të shpallej autonomi nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit, me interes për atë fazë për Shqipërinë ishte theksimi i garancive dhe i kontrollit ekskluziv të gjashtë Fuqive të Mëdha ndaj saj, gjë që kishte rëndësi dhe Qeverisë së Vlorës do t’i shkojë përshtati. Sepse, Fuqitë e Mëdha i ngarkonte me përgjegjësinë e drejtpërdrejtë të mbikëqyrjes së gjendjes në gjithë vendin, të cilën qeveria e Vlorës nuk mund ta bënte edhe po t’i jepej mandati i qeverisjes, siç do t’i ngarkojë edhe me përgjegjësinë e largimit të ushtrive pushtuese jashtë vijave që Konferenca do t’i caktojë si kufi të Shqipërisë pa marrë parasysh sa dhe si ata ishin të natyrshëm.

Me këtë, do të fillojë koha e mbajtjes së Shqipërisë nën mbikëqyrjen ndërkombëtare, me disa faza, e cila vendin nuk do ta nxjerrë nga terapia e krizës në të cilën do të gjendet, por njëherësh do t’ia heqë rrezikun e zhbërjes si shtet, siç dëshironin dhe vepronin fqinjët e saj.

Edhe duke u anashkaluar çështja e sovranitetit ose suzerenitetit të Sulltanit, përderisa do të hiqet fare me vendimin e 29 korrikut 1913 kur Konferenca e Londrës, më në fund, do të pranojë projektin për organizimin e shtetit shqiptar, sipas të cilit Shqipëria shpallej principatë autonome, sovrane e trashëgimore, me ç’rast i hiqej çdo lidhje suzereniteti me Perandorinë Osmane, megjithatë ky vendim la jashtë shtetit shqiptar dy qendra të rëndësishme të saj: Kosovën dhe pjesët e Maqedonisë nën Serbi dhe Janinën me rrethinë nën Greqi. Humbja e këtyre pjesëve, nga diplomacia evropiane, veçmas ajo austro-hungareze që mbronte interesat shqiptare, u pa e zhdëmtuar nga mbrojtja e Shkodrës, pasi që ajo të jetë pushtuar nga Mali i Zi, të cilën ia dorëzoi Esad Pashë Toptani, në kohën kur Konferenca e Londrës ndodhej në një fazë delikate të caktimit të kufijve të shtetit të ri shqiptar.

Vendimet e Konferencës së Londrës legjitimuan ndërkombëtarisht shtetin shqiptar, ndonëse të përgjysmuar, por njëherësh promovuan edhe “Çështjen e Kosovës”, që si e tillë do të mbetet problem i hapur ndërkombëtar për afër një shekulli.

(Shkëputur nga libri “Kosova – histori e shkurtër”, Prishtinë, 2021)

In memoriam, Vincent van Gogh, i cili u nda nga jeta më 29 korrik 1890

July 30, 2024 by s p

Dr. Bledar Kurti/

37 vjeçar, i shuar nga jeta në të njëjtën moshë me mjeshtrin e Rilindjes, Raphael-in, Vincent van Gogh, simbol i post-impresionizmit, meteori i artit botëror, gjatë jetës nuk arriti të kishte famën dhe njohjen që meritonte. Nga mbi 900 vepra ai shiti vetëm një tablo, Vreshtat e Kuqe në Arl, e cila gjendet në Muzeun Pushkin në Moskë. Sot, veprat e tij janë më të shikuarat, admiruarat, e vlerësuarat në mbarë botën, dhe tablotë luledielli vazhdojnë të mahnitin njerëzimin me trishtimin e tyre hyjnor, të cilat reflektojnë gjendjen vdekatare të njeriut, të sjellë në jetë nga Hyji përmes diellit, drita jonë e përjetshme, e të dhuruar ndaj nesh përmes artit.

Vincent van Gogh vdiq më 29 korrik 1890 e u varros të nesërmen. Emile Bernard, një piktor impresionist dhe mik i Van Gogh në një letër të tij e përshkruan kështu varrimin:

“Në dhomën ku ishte vendosur trupi i tij, të gjitha pikturat e tij të fundit ishin varur në mure si një aureolë për të, dhe madhështia e gjeniut që rrezatonte prej tyre e bënte atë vdekje edhe më të dhimbshme për ne artistët që ishin aty. Arkivoli ishte i mbuluar me një rrobë të thjeshtë të bardhë dhe mbi të kishte shumë lule, luledielli që ai i donte aq shumë, gjeogjina të verdha, e lloj-lloj lulesh të verdha gjendeshin kudo. Siç duhet ta mbash mend, ajo ishte ngjyra e tij e preferuar, simbol i dritës që ai ëndërronte, si në zemrat e njerëzve, si dhe në veprat e artit.

Pranë tij në dysheme, përballë arkivolit, ishte kavaleti, stoli portativ, dhe penelët e tij.”

Shkrim shterues mbi veprat dhe jetën e Van Gogh

https://exlibris.al/bledar-kurit-luledielli-e-vincent…/…

KONGRESI I VAZHDIMËSISË SË ENVERIZMIT, DHE HESHTJA QË VRET SHQIPTARË!

July 30, 2024 by s p

Mosveprimi dhe indiferentizmi ndaj ideologjisë kriminale të komunizmit në këtë periudhë kohore postkomuniste ka nxjerrë në rend të ditës fenomenin e rrezikshëm dhe shumë të dëmshëm për shoqërinë, frymën e enverizmit dhe pushtimin e politikës shqiptare nga enveristat. Enveri ka vdekur , por fryma e enverizmit po njeh rritje në një shoqëri të traumatizuar nga diktatura 45 vjecare ku nuk u denua nga drejtësia. Sot në kongresin e partisë socialiste u çfaq hapur pa ekuivok që një studente e re në hapje të kongresit deklaroi se PS ështe partia e Enver Hoxhës duke krahasuar me moshën e gjyshes së saj, dhe Partia e Kryeministrit Edi Rama. Si një trashgimtare e enverizmit, kjo vajzë e re tha të vërtetën që socialistët nuk janë një parti e re e krijuar në pluralizëm por është partia trashgimtare e komunizmit. Hodhi poshtë të gjithë formalizmin që politika, media, dhe aktorë të tjerë e kan paraqitur PS si parti të krijuar në 91.

Shqiptarët ndodhen përpara fenomenit më të rrezikshëm për ecurinë dhe zhvillimet e demokracisë, Ato përballen me mos denimin e ideollogjisë kriminale të diktaturës. Sot mazhoranca aktuale po rikthen dhe po trysnon me pushtetin politik qeverisës simbolet e diktatures komuniste. Mbas 34 vitesh ne përballemi me një mazhorancë me moshë të re por me mentalitet komunist dhe këmbgulës për të rehabilituar diktatorin dhe simbolet e atij regjimi shfarosëse që vrau dhe torturoi shqiptarë të pafajshëm. Të shërbejsh në një sistemi demokratik dhe të krenohesh me krimet e diktaturës kjo ndodh në Shqipni. Helena Kace studentja enveriste me deklaratën tënde ti the një të vërtete që udhëheqësit e partisë tënde e fsheh përpara ndërkombëtarve , por deklerata juaj është këmbanë alearmi për rikthimin e diktaturës në një demokraci pa vlera. E ku e din ti , se kjo Parti ka vrarë dhe zhdukur mbi 6000 shqiptar dhe ju ka zhdukur kufomat, se ka burgosur mbi 36.000 shqiptare dhe bashkohëse të gjyshes suaj dukei tortuar në mënyre cnjerzore si Marien Tucin duke i futur në pantollona macen deri kur i doli shpirti, sot Maria po të ishte gjallë ka moshën e gjyshes tuaj. E ku e din ti moj vajzë që buzëqeshe në një kongres ku aty ishin trashgimtarët e xhelatëve që u muarën shpirtin 350 fëmive në kampin e Tepelenës,nga 0 deri në 5 vjeç duke mos lejuar të ushqerjen e tyre se janë fëmi reaksionarësh. Deklerat jote gëzon xhelatët e vazhdimsisë , por u kujton shqiptarve krimet makabre që ka bërë kjo parti që ti e votoeshe me krenari. Helena, nuk besoi se mbas kësaj deklerate do të penalizohesh si Avokati Genc Gjokutaj se policia është e Enverit dhe Ramës kështu ti vetëm mund të nderohesh se i shërbeve partisë ndaj armiqëve.

Helmatisja e brezit të ri me ideollogjinë primitive dhe reaksionare që himnizon kriminelin dhe krimin përbën aktin më të turpshëm dhe të papranueshëm për një shoqëri demokratike. Rikthimi i syve nga ato krime që kanë ndodhur në Shqipëri për 50 vite, është thirrja për të kuptuar se përveç përpjekjes për dije, na duhet edhe të kthejmë sytë nga njeriu, nga vetja, nga vlerat, që të mos rrëzohemi sërish. Leximi i së djeshmes është njëkohësisht thirrja që të mos dorëzojmë para asnjë oferte lirinë tonë për të besuar, për të folur, për të guxuar. Por në fillim, ama, le të dimë se cilët jemi… Kjo nevojë ka qenë për të gjitha vendet në ish-diktaturë, që në një mënyrë a në një tjetër kanë gjetur rrugëzgjidhje për të pranuar të vërtetat, duke na lënë të kuptojmë se harresa për atë kohë është thjesht një iluzion. Do të kujtojmë gjithnjë dhe kudo ata që persekutuan dhe ishin fytyra e regjimit komunist. Nuk do t’i harrojmë kurrë, dhe kështu duhet të bëjë shoqëria, në mënyrë që të kemi një ndërgjegje morale e të ndërtojme një shoqëri pa konflikte por të dashur e paqesore..“Këmbanat bien për të gjithë.. diktatura po troket nga indiferenca jonë. Heshtja vret lirinë. Shpresoi se mbas kësaj thirrje të mbijetuarve të Diktaturës , do të zgjohen nga gjumi dhe opozita dhe Presidenti!

Presidenti

Besim Ndregjoni

“Trekëndëshi” i skulptorit serb në Prishtinë dhe modeli i shqiptarit jugosllav

July 29, 2024 by s p

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Prishtina, ndoshta, është e vetmi kryeqytet në botë që nuk ka një monument apo obeliks i cili do reflekton kujtesën historike kombëtare të një populli shumicë, përkatësisht të shqiptarëve që përbëjnë mbi 95 për qind të popullatës së Republikës.

Derisa të gjithë e pranojmë, kështu shkruhet edhe në librat e historisë, se ne shqiptarët kemi qenë të përndjekur dhe të pushtuar nga Beogradi, se këtu ka pas spastrim etnik, dëbime, kolonizim dhe represion permanent shtetëror, askund në kryqytetin tonë nuk ka një obeliks apo monument që përkujton dhe nderon viktimata shumta të regjimit komunist jugosllav.

E tillë ishte edhe periudha e vite 50 dhe 60-të të shekullit XX, kut në Kosovë kuminstët jugosllavë zhvilluan të ashtuquajtutin “Aksion i mbledhjes së armëve” dhe dëbimi i shqiptarëve për në Turqi.

Po e kësaj periudhe është edhe përmendorja e “Vëllazërim-Bashkimit”, që edhe sot qëndron në Sheshin mes ndërtesës së vjetër të Komunës së Prishtinës dhe ndërtesës së Kuvendit të Kosovës.

Monumenti synon të simbolizojë “vëllazërinë dhe bashkimin midis shqiptarëve, serbëve, malazezëve dhe të tjerëve.

Sheshi dhe monumentet në të janë dizajnuar dhe skulptorit serb nga Leskovci, Miodrag Živković. Obelisku ëshzë ndërtuar në periudhën më të egër të përndjekjes së shqiptarëve nga Jugosllavia sociaiste 1959-1961.

Lokacioni ku u ndërtua Sheshi Vëllazërim Bashkim dikur ishte Çarshia e Vjetër e Prishtinës, bërthama ekonomike, sociale dhe kulturore e qytetit. Çarshia kishte rreth 365 dyqane në fillim të Luftës së Dytë Botërore. Ajo u shkatërrua me moton “Rrënojmë të vjetrën, ndërtojmë të renë”. Pra, qëllimi ishte të tjetërsohej idenziteti i Prishtinës dhe t’i përrshtatej imazhit të soc-realizmit jugosllav.

Ndërsa, 25 vjet pas çlirimit nuk ka një obeliks që reflekton identitetin dhe të kaluarën kulturore dhe historike të shqiptarëve të Kosovës. Ky akulturim i vendit provohet të justifikohet me terma të ruajtjes të monumenteve të një regjimi i cili në emër të “vëllazërim bashkimit” provonte të proklamonte se kishte zgjidhur çështjen kombëtare të shiptarëve të Kosovës. Ideja e vëllazërim bashkimit synonte të krijomte modelin e shqiptarit jugosllav dhe parapelisht me këtë zhbërje e identitetit shqiptar. Në sytë e shqiptarëve të Kosovës sllogani i vëllazërim-bashkimit nënkuptonte braktisje të çdo gjëje shqiptare dhe përvetësim i kulturës dhe mënyrës jugosllave së jetesë sllave, përfshirë këtu edhe pranimin e pabarzisë dhe të diskriminimit të shqiptarëve. Nëse kjo ishte tendencë për të krijuar modelin e shqiptarit jugosllav, e që do të thoshte pa asnjë dyshim tjetërsim i identitetit shqiptar, atëherë ky obelisk i skulptorit serb duhet larguar nga ai shesh dhe paralelisht me këtë duhet ndërtuar një obeliks të Republikës apo të një obeliks në nderim të të gjitha viktimave të komunizmit jugosllav, ngjashëm siç kanë bërë edhe shtetet e Evropës Lindore të çliruara nga ”vëllazëria” sovjetike.

Kuteli dhe “shkollat” e verifikimit të letrares

July 29, 2024 by s p

Nga Behar GJOKA*/

Kapërcimi i sprovës, së rileximit të prozës kuteliane, jep dorë për të përthithur ngjizjen e veçantë letrare. Nëse proza e këtij shkrimtari do të interpretohej me një të rënë të lapsit, atëhermë me siguri magjia shkrimore do të shkërmoqej dhe pluhurëzohej si prania e letraritetit si esencë unike. Dihet, në qoftë se ka vend për teoritë letrare, se paprajshmëria e leximit, interpretimit, shqyrtimeve disaplanore, ka jo pak gjasime receptimesh. Ndërmjet gurgullimave përthithëse, nisur vetëmse nga teoria e parashtrimeve, mund të përveçohen disa:

E para: Ta largojë, pa pikën e drojës, deri në skajshmëri prej botës fluide, çfarë plazmon autori si mesazh dhe parafytyrim.

E dyta: Ta prishë dhe shkatërrojë realitetin e projektuar letrar në varësi të rrethanave jashtëletrare.

E treta: Ta dhunojë përvojën shkrimore, pamëdyshje veprën letrare, me njollat biografike.

E katërta: T’i avitesh përngjitas, ndërkaq me ftohtësinë dhe akullësinë e shkencëtarit dogmatik, kinse po ia nxjerr bakrin principeve letrare.

E pesta: T’i qasesh tekstit letrar vetëm si realitet letrar i vetvetishëm, që nënkupton edhe vështrimet kulturologjike apo eseistike.

Mëkatet e teorisë (së gjithë kohërave), padyshim letrare në shpjegimin e natyralitetit specifik të artit, e cila edhe shkatërron letraren, siç shprehet Xh. Culler, janë të vetëkuptueshme, madje ka gjasa se janë thelbi i thelbësores letrare. Pashpjegueshmëria, në rastin e artit dhe letërsisë, krejt e kuptueshme, është vetë kufiri i ekzistencës së magjisë. Nëse do të shpjegohej magjia, atëhere ajo do zhbëhej, mbase edhe do të fshihej si ekzistencë. Teoria letrare, megjithatë na mundëson shansin për ta shijuar, ndjerë dhe prekur, por kurrsesi për ta zhveshur nga lëvozhga mrekullibërëse, emocionale dhe shprehëse, që përjetohet mëvetësishëm nga qenia dhe brezat njerëzorë. Pra, letërsia dhe teoria letrare janë dy realitete të mëvetësishme, që në asnjë rast nuk përputhen, çka nuk do të thotë se nuk kanë pika takimi. Letërsia, është një realitet fundekrye specifik. Teoria letrare, ndërkaq është një realitet më vete, që shenjon ligjësoritë e letërsisë, pra është shkenca që në njëfarë mënyre përndrit vlerat letrare. Ndërkohë që këndshikimet teorike, vetë Kuteli, por ca më tepër krijimtaria e larme letrare, në njëfarë mënyre i ka shijuar dhe shpalosur me tepri. Nëpër të gjitha shqyrtimet, botëperceptimore të gjertashme, tërthorazi apo hapur, lihet të nënkuptohet se proza e tij, është krejt e veçantë. Madje, ngahera shenjohet edhe si gjeniu i rrëfimit në letrat shqipe dhe si mjeshtër i rrallë i artit të fjalës. Ka të vërteta në këto pohime dhe gjykime, të hedhura kohë pas kohe, natyrisht të thëna vetëmse mbas ndarjes nga jeta të shkrimtarit. Bashkë me to, në shumicën e herëve, ka tepri zelli, për ta lexuar vetëm nëpërmjet teoritikës sociologjike. Vetëkuptohet, se leximtaria e tillë, deri në vitet ’90 dhe më vonë, e ka shartuar e futur në ujë veprën letrare, veçanërisht prozën e autorit, jo se mungon tërësisht ky tipar, porse në semantikën letrare, socialja dhe socialiteti, nuk janë thelbësore. Paqartësia dhe deformimi qëllimor, enkas apo rastësor, përpos të tjerash do kërkuar në sqarimin e dy momenteve esencialë:

– Cilës periudhë letrare i përket Mitrush Kuteli? Pandarazi, me të edhe prozëshkrimi i tij unik? Gjithashtu, në mbështetje të kthjellimit të momenteve shkrimore, po në këtë rrafsh, si do të trajtohen shqyrtimet kritike dhe sprovat në lëmin e poezisë? Kjo problematikë e gjerë, patjetër edhe nyjëtime të tjera letrare, do të gjenin shpjegimin e natyrshëm, duke e vendosur figurën e shkrimtarit në konteksin e rrethanave shkrimore. Shkurt, në cilën hark kohor u realizua Kuteli si shkrimtar, prozator e poet, mandej si lëvrues i kritikës letrare?

Fakti kokëfortë, që megjithatë pjesën dërrmuese të krijimtarisë autoriale dhe vështrimeve kritike, autori i ka botuar para viteve 1944, flet vetë. Vepra të kësaj periudhe janë Poeti Lasgush Poradeci -1937, Netë shqiptare -1938, Ago Jakupi e të tjera rrëfime -1943, Sulm e lotë me një fjalë prej Dr. Pas. -1943, Havadan më havadan -pamflete 1943, Këngë e britma nga qyteti i djegur -këngë popullore 1943, Kapllan Aga i Shaban Shpatës -1944, dhe Shënime letrare -kritikë 1944. Edhe nga ky vështrim panoramik, nisur prej vitbotimeve të veprave të autorit, vetiu dalin në fokus tipare përfaqësuese shkrimore:

– Se kemi të bëjmë me një kritik të talentuar, përderisa shqyrtimi i poezisë së Poradecit, Nolit, Emineskut etj. , qëndron edhe sot si interpretim.

– Se është njëri nga lëvruesit më kualitativ si llojeshmëri, i prozës shqipe.

– Se sprovat poetike zënë fill dhe shpalohen pikërisht nëpër ato vite.

– Se është njëri nga publicistët më të shquar të asaj kohe.

– Se ishte një ekonomist i zoti, nga të vetmit doktorantë i shkolluar jashtë.

– Se vështrimi i tij nga krijimtaria gojore, veçmas si mbledhës i zellshëm, e radhit ndër folkloristët më të shquar.

Cilësitë e shpërfaqura, në librat e botuara, deri në vitin 1944, shenjojnë një personalitet të formuar dhe me ndikim. Fushat e lëvruara, si dhe vetitë e dëshmuara ndihmojnë për të përcaktuar vendin, kohën dhe përmasat e shkrimtarisë:

Së pari: Kuteli si figurë shumëplanëshe, më tepër i përket letërsisë midis dy luftërave botërore, pa nxjerrë mendësh ndihmesën në lëmin e përkthimit, në ritregimin e legjendave të epikës shqipe ose përpjekjen serioze në lëvrimin e romanit.

Së dyti: Mitrush Kuteli faktikisht është autori më i botuar në vitet ’30-40.

Megjithëse, duhet qartësuar ky moment, fillesat e prozës kuteliane hidhen në vitet njëzet, posaçërisht e dorëshkruar më 1926, dhe përkitazi viti 1929, koha e botimit në shtypin e kohës e novelës Vjeshta e Xheladin Beut, njërës prej krijesave të autorit, ku shfaqen farfurimat dhe vrundujt e parë të prozës magjike, madje të një realizmi mirëfilli të magjishëm. Gjurmët e shprehësisë artistike, në lëmin e prozës, në lëvrimin e rrëfenjave dhe rrëfimeve, tregimeve dhe novelave, shenjohen prej asokohe. Prandaj, piskama letrare e Kutelit, bashkë me veprën letrare të Ernest Koliqit, paralajmëronte se letrat shqipe kanë hyrë në hullinë e lëvrimit të prozës moderne. . Në kuptimin e personalitetit të formuar, të mjeshtrit të tregimit, përgjithësisht të prozës, kritikut të sprovuar letrar, të botuesit serioz, çka vërtetohet nga shkalla e përkujdesjes së treguar ndaj krijimtarisë poetike të Poradecit e Nolit, ligjëruesit të poezisë atdhetare me Poemin Kosovar, shpërfaqet i plotë qysh herët. Ky fakt nga më themelorët si jetëshkrim ose përmendet shkarazi ose gati anashkalohet. Duke vepruar kështu, madje për një periudhë të tejzgjatur, Kuteli dhe vepra letrare tërësore, padyshim edhe proza nuk vendohet në kontekstin e rrethanave, që u përket më së shumti. Të atmosferës letrare, përplot laryshi, që nxori në pah figura të shquara si Konica, prozator e kritik i rrallë; Fishta, shkrimtar gjithplanësh, prozator, dramaturg, kritik, poet lirik, satirik e mbi të gjitha epik me kryeveprën e tij Lahuta e Malcisë; Poradeci, poetin thinosh të natyrës, dashurisë dhe atdhesisë; Haxhiademi, dramaturgun e shquar; Nolin, përkthyesin dhe poetin; Migjenin, poetin dhe prozatorin e sprovave moderne. Pjesë e përfillshme, e atij mjedisi trëndafilor, letrar dhe kulturor, ndërkohë që ende shkruanin Mjedja, Çajupi, Santori e Asdreni, është edhe Dhimitër Pasko. Pikërisht, kjo aureolë lëbyrëse letrariteti, është më së parmi konteksti thelbësor i ngjizjes dhe mëkimit të Kutelit si shkrimtar. Sprovat e modernitetit, qoftë në poezi, qoftë në prozë apo në kritikën letrare, nuk mund të kuptohen kurrsesi pa praninë e tij, me të gjithë arsenalin e shprehur, e veçanërisht në fibrimet e befta të lëvrimit të prozës. Krahazi, Kuteli dhe Koliqi, kjo dyshe fatlume për letrat shqipe, jo vetëm se hodhën themelet e prozës moderne por, me formatin shprehës, koloritin narrativ, ngjyresat leksikore, shenjëzuan kulmime ligjërimore në lëmin e prozës. Prandaj, mbas viteve ’44, Kuteli vinte si një krijues i pjekur, me personalitet të kristalizuar dhe të shpërfaqur, në disa lami të kulturës. Megjithatë, veçmas viti ’47, a diçka më herët se kaq, ngaqë edhe historiografia nuk ka mbërritur ta përcaktojë ende, në krijimtarinë e Kutelit bart një shenjë të veçantë. Pangjashmërisht në këtë ndërkohë shkrimtari realizon novelën E madhe është gjëma e mëkatit, me gjasë kryeveprën e tij. Në semantikën e përfundimit, të mënyrës shkrimore vetanake, personaliteti i Kutelit natyrshëm shtrihet përtej periudhës së mbarimit të luftës. Të kësaj kohe janë librat: Dashuria e barbarit Artan -1945; Pylli i gështenjave, poezi për fëmijë 1958; Xinxifilua-përralla 1962; Tregime të moçme shqiptare-ritregime 1965, si dhe ripunimet e prozës, në nivelin e varianteve dhe variacioneve. Gjithashtu, një faqe më vete, janë edhe përkthimet e Gogolit, Turgenjevit, Shçedrinit, Ostrovskit, etj. Pas këtij vështrimi të rrethanave që e mbruajtën si krijues i shumëplanësisë, krejt natyrshëm vjen në fokus çështja tjetër esenciale:

– Cilës metodë, drejtim, rrymë apo shkolle letrare i përket veçmas proza e tij? Tiparet karakteristike shkrimore që bart si tharm estetik? Ku dallohet poetika e prozës kuteliane, në përqasje me bashkëkohësit dhe prozatorët e mëvonshëm të letrave shqipe dhe më gjerë se kaq? Shihet qartë se gama e problematikës është e gjerë dhe e ndërlikuar. Përcaktimet e gjertanishme, sa i përket metodës letrare të ligjëruar, e fiksojnë në katër cilësi të gjasshme.

– Se proza e Kutelit përbëhet nga faktura realiste. Pikë referimi për ta shenjuar si të tillë, përgjithësisht është verifikimi tematikës dhe i brendisë, pra si leximi sociologjik i prozës së shkrimtarit. Madje, në shumicën e rasteve, interpretimi i kësollojshëm zbret deri në përcaktime të ndara të grupit të personazheve: vegjëlia nga njëra anë dhe bejlerët e agallarët në tjetrën anë.

– Se proza kuteliane bart edhe atribute romantike. Për të mbërritur në këtë përcaktim, ka gjasa të mjafta, që shqyrtimi të jetë lidhur me praninë e miteve, legjendave dhe gojëdhanave, pra me materien orale. Romantika në prozën e shkrimtarit, herë vështrohet si vlerë, herë tjetër si dobësi. Në njëfarë mënyre, shkolla romantike adhurimin ndaj folklorit e shpërndërroi natyrshëm deri në kult. Veçse, siç e parasheh teoritika letrare dhe praktika shkrimore, për mitet dhe mitologjinë, po kaq interes dhe kërshëri kanë treguar dhe ende vijojnë në këtë linjë edhe shkrimtarët modernë e pasmodernë.

– Se proza e Mitrushit është me tharm fantastik. Ky tipar shenjëzohet nisur nga hapësira që zë e mbinatyrshmja, sidomos nga prania e pikëpjekjes së të gjallit me të vdekurin, esencë bazale në disa krijime autoriale, por e shpërfaqur në faqet e tregim-rrëfenjës Rinë Katerinëza dhe tek novela E madhe është gjëma e mëkatit. Sugjerimi i teorive letrare se animizimi prozopope, domethënë shpirtëzimi i të vdekurit, është vetëm njëri nga elementët e mbinatyrores, do të duhet marrë në shqyrtim.

– Se proza e Paskos i përket realizmit grotesk. Në këtë përpjekje të vonë, përveç faktit të një tentative, për ta kundruar në caqet e realizmit kritik, vihet re edhe një ndërthurje e pagjashme konceptesh. Grotesku si mënyrë shprehje, përpos pranisë në krijimtarinë gojore, faktohet qysh në antikitet me Aristofanin dhe kulmon me veprën e Rabëlesë, në klasicizmin francez. Ndërsa realizmi, që është riosh, me zanafillë në shekullin e 19-të, dhe ekziston në tre forma: realizëm kritik, realizëm socialist dhe realizëm magjik, dhe në të tri rastet shënon metodën, rrymën ose drejtimin letrar dhe në asnjërin rast shprehësinë në kuptimin më të ngushtë të groteskut.

– Se proza e Mitrush Kutelit, një pjesë e saj përkon me realizmin magjik.

Vendi që zë dhe sidomos marrëdhëniet e ndërlikuara në mes reales dhe ireales, të përkohshmes dhe përjetësisë, por pak të lëvruar në letrat shqipe, deri tek proza e Kutelit, ka bërë që të shihet edhe si teksturë e këtij rrafshi. Madje, verifikimi i tillë plazmohet si përqasje e ndërmjetme me autorët më të shquar që e çuan në zenit realizmin magjik, ngandonjëherë edhe si realitet letrar i mëvetësishëm. Ka më tepër arsye të mendosh se qëndron këndshikimi i dytë, pra, si një univers letrar i vetvetishëm, sepse lëvrimi i prozës me përcëllima magjike nga ana e Kutelit faktohet më herët. Me fillesa aty nga viti 1926, koha kur shkruan Vjeshta e Xheladin Beut.

Këto shenja të pranishme në prozën e shkrimtarit, qofshin realiste, romantike, fantastike, groteske apo të realizmit magjik, feksin nëpër gjithë materien, porse ato lëshojnë hije rrezatimesh të gërshetuara, çka e shndërron përpjekjen për të përcaktuar drejtimin ose shkollën letrare që materializoi Kuteli në një makth. Në veprën e shkrimtarit, veçmas në prozën e tij, është krejt e prekshme lënda sociale. Po ashtu, nëpër hemisferat e tekstit, si romantikë apo grotesk, ndërfutet edhe krijimtaria gojore. Rreth qarkëzimeve, të qëmtuara prej historiografisë letrare, pështillet dhe shpështillet edhe diçka më shumë në mënyrën shkrimore kuteliane. Mbase, kjo dëshmi shkrimtarie, shenjon një përvojë personale, ku shkrihen burimet e hamenduara dhe të pashmangshme. Një përvojë tjetër e ndryshme, jo veç me bashkëkohësit, një përvojë shkrimore e komplikuar, në kuptimin e marrëdhënies speciale me lexuesin me lexuesin model, siç emërtohet nga Umberto Eco, që shënon shenjat e strukturës e jo semantikën. Madje, të një raportimi detyrimor jo vetëm si lëçitës i vëmendshëm, por edhe si një dëgjues i përqëndruar, sepse rrëfimtari ngahera ndërron vend, por gjithherët gjellin krejt i dorëzuar në substancën tekstologjike. Duke u bërë kësisoj pjesë integrale e lojës autoriale magjike, ka gjasa e lodrimit të njohur dhe të panjohur, ku mundësohet qartaz ndërkomunikimi me tekstet dhe estetikën, që bartin dhe veçmas mënjanohet çfarëdo shkasi moskuptimi keqkuptimor të shkrimit letrar.

# Autor i libravre Proza e Kutelit, 2004 dhe Kuteli dhe Letrarja, në vitin 2010.