Archives for December 2024

MBËSHTETJA PËR SHKOLLAT SHQIPE NË AMERIKË, AKT PATRIOTIK E HISTORIK I FEDERATËS VATRA E GAZETËS DIELLI

December 31, 2024 by s p

Sokol Paja/

Viti 2024 ka qenë një vit historik për Federatën Vatra e gazetën Dielli si institucione të shenjta të shqiptarizmës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Mbështetja ndaj shkollave shqipe në Amerikë me flamuj kombëtarë, abetare, libra shqip dhe gazeta Dielli e rikthyen Vatrën në lavdinë e saj shekullore në mbështetje të gjuhës shqipe, historisë kombëtare, identitetin kulturor shqiptar, traditës e trashëgimisë së shkëlqyer atdhetare në mërgatën e Amerikës. Në vitin e gjuhës shqipe, Federata Vatra dhe gazeta Dielli iu gjend pranë shoqatave e organizatave patriotike që punojnë për mbrojtjen e gjuhës shqipe, ndërsa vetë si organizata më e fuqishme dhe më e vjetër funksionale mes shqiptarëve të Amerikës, drejton tri shkolla shqipe duke dhënë një ndihmëse të jashatëzakonshme në ruajtjen e gjuhës kombëtare në mërgatë.

Shkolla Shqipe “Vatra” në Tampa e Tasim Rukos, Klubi Patriotik “Flas Shqip” në Miami e Dr. Iris Halilit dhe Shkolla Shqipe “Gjergj Fishta” në New York e Dr. Paulin Markut, mbështetja nga degët e Vatrës në Boston, Chicago, Michigan, New Jersey, Connecticut etj janë dëshmi e fuqishme se Vatra këtë vit ishte flamurmbajtësja e veprimtarive atdhetare e komunitare në mbrojtje të gjuhës e kulturës kombëtare në Amerikë.

Më 3 Shkurt 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi abetare, libra shqip dhe kopje të gazetës Dielli për nxënësit e shkollës shqipe “Alba Life” dhe “Children of the Eagle” në Bronx, New York. Vatranët shprehën falenderim, vlerësim e mirënjohje për punën e shkëlqyer të shkollave shqipe “Alba Life” dhe “Children of the Eagle” për ruajtjen e gjuhës shqipe, historisë, traditës, kulturës kombëtare dhe identitetit kombëtar shqiptar në mërgatën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Delegacioni i Vatrës theksoi se puna e shkëlqyer e mësuesve dhe shkollave shqipe do të ruajë të pastër trashëgiminë kulturore shqiptare në brezat që do vijnë. Shkollat shqipe në Amerikë e kudo ku ka diasporë shqiptare janë vazhdimësi identitare dhe përpjekje dinjitoze në mërgatën e Amerikës duke dhënë kontribut të jashtëzakonshëm për shqiptarinë. Mësuesit e shkollave shqipe në mërgatën e Amerikës dhe në diasporën shqiptare kudo në botë janë misionarë të shenjtë të kombit shqiptar.

Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra e mbështet arsimin shqip e shkollat shqipe që prej vitit 1912 ku vetëm në vitet 1918-1940 Vatra dërgoi më shumë se 120 mijë libra në Shqipëri të shtypura në Shtypshkronjën e Diellit. Më 12 tetor 2024 Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi 50 flamuj kombëtarë, 50 libra shqip e 50 gazeta Dielli për nxënësit e Shkollës Shqipe “Hasan Prishtina” të Qendrës Kulturore dhe Islamike Shqiptaro-Amerikane “Hasan Prishtina” Waterbury, Connecticut. Vatra ofroi mbështetjen dhe vlerësoi punën e shkëlqyer patriotike e komunitare të qendrës “Hasan Prishtina”. Drejtuesit e qendrës vlerësuan Vatrën dhe garantuan bashkëpunim të ngushtë në të ardhmen për kauzat kombëtare ku Vatra është lider i padiskutueshëm në mërgatën shqiptare të Amerikës. Vatra i qëndron afër dhe mbështet me çdo mjet përpjekjet dhe punën e shkëlqyer patriotike të shoqatave e organizatave patriotike për ruajtjen e gjuhës, historisë e traditës shqiptare nga asimilimi e përcjellja e trashëgimisë patriotike te fëmijët shqiptarë të lindur jashtë atdheut.

Më 4 Shkurt 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi abetare, libra shqip dhe kopje të gazetës Dielli për nxënësit e shkollës shqipe “Mëso Shqip” dhe “Fol Shqip” në Staten Island dhe Queens, New York. Aktivistët, patriotët e vullnetarët shprehën vlerësim të lartë për Vatrën e gazetën Dielli si ikona të shqiptarizmës. Vatranët shprehën falenderim të përzëmërt për punën e shkëlqyer patriotike, edukative dhe kulturore të mësuesve, prindërve dhe drejtuesve të shoqatave të cilët mbështesin shkollat shqipe. Shpirti atdhetar i patriotëve, puna profesionale e mësuesve, pasioni i tyre, këmbëngulja e prindërve e mbështetja e drejtuesve të shoqatave përbëjnë një garanci për të ardhmen e mësimit shqip në mërgatën e Amerikës ku Vatra do jetë aty për ta përgjithmonë. Zoti i nderoftë të gjithë patriotët, atdhetarët e mbështetësit e mësimit shqip, kulturës kombëtare dhe identitetit kombëtar shqiptar në mërgatën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Është e jashtëzakonshme ndjesia që përjeton në shpirt teksa sheh gjeneratat që flasin, mendojnë, studiojnë, vallëzojnë e jetojnë shqip.

Kjo mbështetje shpirtërore e materiale e Vatrës të bën krenar e mbush zemrën plot. Më 14 shtator 2024 Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi 100 flamuj kombëtarë, 100 libra shqip e 100 gazeta Dielli për nxënësit e Shkollës Shqipe pranë Qendrës Kulturore Shqiptare Amerikane Struga në Riverdale New Jersey. Më 21 shtator 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi 30 flamuj kombëtar, 30 libra shqip dhe 30 gazeta Dielli për fëmijët shqiptarë të shkollës shqipe të shoqatës Iliria në Saint Louis. Më 14 tetor 2024 Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhuroi 100 flamuj kombëtarë, 100 libra shqip e 100 gazeta Dielli për nxënësit e shkollës shqipe “Gjuha Jonë” të shoqatës “Bijtë e Shqipes” në Philadelphia në shenjë nderimi, vlerësimi e respekti për punën e jashtëzakonshme edukative, patriotike, kulturore e atdhetare. Dhurimi u bë ceremoninë e përurimit të Qendrës Komunitare dhe Shkollës Shqipe “Gjuha Jonë” në Philadelphia. Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra, nëpërmjet gazetës Dielli është kthyer në promotorën më të fuqishme të shkollave shqipe në diasporën e Amerikës e Europës. Zoti i bekoftë dhe i shpërbleftë përpjekjet e shenjta të çdo shqiptari për gjuhë, flamur, komb e atdhe.

ARSHI PIPA DHE VEPRA MADHORE E TIJ MERITOJNË NDERIM TË PËRJETSHËM

December 31, 2024 by s p

SHPENDI TOPOLLAJ/

In memoriam

Arshi Pipa, njëri nga tre disidentët më të shquar të ish vendeve komuniste, sikurse e kanë cilësuar. Intelektual me profil të spikatur atdhetar, ai ishte kundërshtari më i madh ndaj ç`do diktature në përgjithësi dhe asaj komuniste në veçanti. Nuk e kishte vetëm nga librat urrejtjen për atë sistem gjakatar, por e kishte provuar hakmarrjen barbare të tij mbi kurrizin e tij dhe të familjes së tij. Bir i një juristi me ide përparimtare nga Libohova për të cilat kishte kryer edhe burgimin, vendlindja e tij qe Shkodra, qyteti me kulturën e njohur dhe prirjet më evropiane e demokratike i Shqipërisë. Shkollën fillore dhe atë të mesmen, Arshiu i kreu pranë Kuvendit Jezuit, ku dhe dolën në pah prirjet e tij letrare qysh kur ishte 16 vjeç. Studimet e mëtejshme i vazhdon në Firencen e historisë dhe artit magjik, ku pasi përfundon Universitetin, laureohet doktor në Filizofi. I mahnitur pas “Komedisë Hyjnore” të Dante Aligierit dhe lirikave të tij novatore, si dhe nga vepra e poetit dhe historianit Francesco Petrarca, ai përvetëson disa gjuhë të huaja dhe bëhet adhurues i holandezit me origjinë hebreje Baruch Spinoza, Berklit etj. Por krahas admirimit për gjithçka të mirë kishte trashëguar Italia, ai kuptoi shpejt se ku donte ta shpinte atë doktrina fashiste të cilën e urren dhe e lufton së bashku me vëllanë e tij, avokatin me emër Myzafer Pipa.

Pas çlirimit të vendit, ai gjithashtu kupton demagogjinë e sistemit që partia komuniste me Enver Hoxhën në krye po instalonin në atdheun e tij dhe nuk e fsheh mospajtimin me të, gjersa në vitin 1946 e arrestojnë së bashku me të vëllanë i cili pak më parë kishte qenë i internuar nga fashistët në Ventotene dhe më pas në Prishtinë nga nazistët gjermanë. Krimi i këtij të fundit kishte qenë se duke kryer detyrën e tij si avokat, ai kishte marrë përsipër mbrojtjen në gjyqin special të “armiqve të popullit”, pjesëmarrës në grupin e deputetëve. Në pohimet e Koçi Xoxes e Vaskë Kolecit, kur u erdhi vetë radha për të dalë në gjyq, deklarohen torturat çnjerëzore që u përdorën ndaj tij derisa vdiq. Arshiun 26 vjeçar e dënojnë me 11 vjet burgim. Në burg, Arshiu shkruan poezi plot brengë e dhimbje në letra cigaresh dhe i nxjerr ato me anën e rojës së burgut, njeriut të ndershëm Hasan Gjozaj të cilit i mbetet mirënjohës, për t`ua dhënë motrave të cilat përjetuan gjithashtu egërsinë e regjimit.

Koha e vuajtjes së dënimit në kënetën famëkeqe të Maliqit, torturat dhe mizoritë që ai pa dhe provoi atje, janë përshkruar me art dantesk te “Libri (i tij) i burgut”. Ja si shkruan ai këtu: “Na shkulin thonjt me danë, ndër plagët krypë, / na këllasin e na shtyjnë / n`gërmaz me grushta, e uj kur bajm me lypë / qeshin e na pështyjnë. / na lagin dimnit qelat, elektrikun / na venë ndër veshë e gojë, / e deri ndër turpe… E qeshin tue na fikun cigaret n`sy për lojë.” Si mbaron afati i dënimit, dhe sheh se për të nuk ka asnjë perspektivë, Arshiu gjen mundësinë dhe në vitin 1958 largohet nga Shqipëria dhe përfundon në SH.B.A. vend ku demokracia krijonte mundësi të reja. Këtu, ai pas përpjekjeve të pareshtura, caktohet për të dhënë mësim në Kolegjin e Arkansasit si profesor i filozofisë dhe pastaj në Universitetin e Minasotës ku jep lëndën e tij të preferuar, atë të letërsisë italiane. Bie në sy erudicioni i tij i jashtëzakonshëm në disa fusha si gjuhësi, letërsi, filozofi, sociologji, publicistikë etj. dhe në këto vite shkruan e boton veç librit të sipërpërmendur edhe një mori veprash të tjera që e bënë mjaft të njohur si “Lundërtarë”, “Rusha”, “Meridiana”, “Kritika letrare”, “Montale dhe Dante”, “Jeronim De Rada”, “Letërsia shqipe: perspektiva sociale”, “Letërsia bashkëkohore shqiptare”, “Vargu popullor shqiptar”, “Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste”, “Shqipëria staliniste. Aspekte ideopolitike”, “Studime mbi Kosovën”, “Tipologjia dhe periodizmi i letërsisë shqiptare”, “Fan Noli si një nga figurat kombëtare dhe ndërkombëtare shqiptare”, “Bisedë përmbi Kadarenë”, “Fenomeni Kadare”, “Humanistët italo – shqiptarë”, libri i shkruar në burg qysh në 1955 “Skica e një konceptimi mbi jetën plotësuar me Mbi gjeniun” (italisht) etj.

I palodhur, si studiues dhe polemist i pakompromis, ai ka marrë pjesë aktive në shumë simpoziume e takime shkencore, dhe ka botuar një sërë artikujsh me shumë vlerë në revista të ndryshme si në Amerikë ashtu edhe në Evropë. I djegur nga malli e dashuria për atdheun e tij, me përmbysjen e komunizmit, Arshiu, tani i renditur krahas Ernest Koliqit dhe Martin Camajt, erdhi në Shqipëri, ku pa se ëndrra e tij ishte bërë realitet. U çmall me njerëzit e tij të dashur, motrat e tij të shtrenjta, Bukurushin, Nedretin dhe burrat e tyre, intelektualë të mrekullueshëm, të ndjerët shkrimtarë Bardhyl Shehu dhe Uran Kalakulla i cili kishte kaluar plot 21 vjet në burgferrin shqiptar të asaj kohe së bashku me të respektuarin demokrat Pjetër Arbnorin. Në moshën 77 vjeçare profesor Arshi Pipa, tani i vlerësuar në vendin e tij, ndërron jetë në Washigton. Besimi i tij te demokracia, neveria e hapur ndaj diktaturës, urrejtja për barbarinë komuniste, guximi qytetar për t`i shprehur bindjet e veta, karakteri i tij i pathyer, mosnjohja e asnjë kompromisi me të keqen, etja e pashuar për dije, vullneti për të krijuar sa më shumë, dashuria për vendin e tij, ishin tiparet kryesore të këtij njeriu të jashtëzakonshëm. Nuk e di në ç`rrethana filozofi materialist anglez Tomas Hobsi të cilin dua të besoj se vetë ai nuk do ta ketë pasur dhe aq për zemër, pati thënë se “Çdo njeri është i rëndësishëm pasi vdes”, por di se vepra e tij shumëplanëshe dhe përherë në shërbim të kulturës tonë, e bënë Arshi Pipën jo vetëm të rëndësishëm, por edhe të pavdekshëm. Se fjala dhe mendimi i tij, nuk lindën thjesht nga talenti, por edhe pse, sikurse thotë vetë: “Ndër gropa burgjesh shkrye për gurë e baltë; / mbërthye qelash ndër pranga, / nga gjoksi i shtypun shungullon ma e naltë / kur del prej s`thelli kanga.” Se ai gjithmonë ka pasur bindjen e Tomas Fulerit se “E sotmja është nxënësja e të djeshmes.”

Veprimtaria e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë gjatë vititi 2024

December 31, 2024 by s p

Adnan Mehmeti

President i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë

New York, 29 dhjetor 2024

Viti 2024 për Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë shënoi një kapitull të suksesshëm në historinë e saj. Me një axhendë të pasur, e mbushur me aktivitete letrare, promovime librash, çmime ndërkombëtare dhe botime cilësore, Shoqata e Shkrimtarërve Shqiptaro-Amerikanë dëshmoi përkushtimin e saj ndaj ruajtjes dhe promovimit të letërsisë dhe kulturës shqiptare në Amerikë.

Më 7 prill 2024, Shoqata e Shkrimtarëve zhvilloi zgjedhje të reja. Drejtimin e saj e morën figura të njohura të letërsisë shqipe. Kryetare u zgjodh Dr. Yllka Filipi. Nenkryetare Arjeta Ferlushkaj Kotrrri dhe sekretar Dr. Bexhet Asani. Presidenti aktual, Adnan Mehmeti do të vazhdojë të ushtrojë detyrën e tij. Kjo kryesi e re vjen me energji dhe vizion për të çuar përpara misionin e Shoqatës. Në këtë kontekst, falenderime të veçanta ju drejtojmë kryesisë së mëparshme, të drejtuar nga Mëhill Velaj për kontributin dhe angazhimin gjatë viteve.

Panairi i 3-të i Librit Shqip në Amerikë.

Ky event ishte një nga ngjarjet kulturore më të mëdha të vitit në Amerikë, ku mblodhi shkrimtarë dhe lexues nga të gjitha anët e Shteteve të Bashkuara në bibliotekën “Ferguson Library” në Stamford, Connecticut. Ngjarja u cilësua si një moment kulmor për diasporën shqiptare, për promovimin e librave shqip, por edhe si një urë lidhëse midis autorëve dhe lexuesve. Të gjitha kumtesat dhe veprat e paraqitura gjatë panairit u përfshinë në suplementin e posaçëm të revistës letrare “PENA”, organi zyrtar i Shoqatës, duke u bërë një pasqyrë gjithëpërfshirëse e krijimtarisë së anëtarëve.

Çmime ndërkombëtare dhe nderime për autorët shqiptarë.

Viti 2024 ishte gjithashtu i pasur me dekorime ndërkombëtare për anëtarët e Shoqatës, të cilët dëshmuan vlerat e letërsisë shqipe në arenën globale.

Visar Zhiti mori çmimin ndërkombëtar “Camaiore” në Camaiore dhe “Çmimin e Ekselencës” në Milano, Itali, duke nderuar jo vetëm Shoqatën, por edhe kulturën dhe letërsinë shqipe në tërësi.

Vlashi Fili, ish-nënkryetar i Shoqatës, u nderua me çmimin prestigjioz “Artium Mundus Prize 2024”, një çmim letrar nga revista ndërkombëtare e letërsisë dhe arteve me seli në Dallas.

Promovime librash dhe anëtarë të rinj.

Gjatë vitit u organizuan një numër i konsiderueshëm promovimesh librash, ku u prezantuan krijimet më të reja të autorëve si Gjekë Marinaj, Visar Zhiti, Mëhill Velaj, Namik Selmani, Besim Muhadri, Hys Hasa, Bexhet Asani, Age Ivezaj, Sabije Dervishi Veseli, etj.

Një moment i rëndësishëm ishte edhe mirëpritja e anëtarëve të rinj në Shoqatën e Shkrimtareve, duke zgjeruar kështu radhët e saj me emra premtues si: Eva Dori, Sami Mulaj, Nexhmedin Syla, Aurel Naqi, Nosh Mernacaj, Gjon Frani Ivezaj, Premisa Kerthi dhe Azgan Berbati.

Kontribute për komunitetin shqiptar.

Një iniciativë e veçantë erdhi nga bashkëpunimi mes Shoqatës së Shkrimtarërve dhe Aleancës Shqiptare të New Jersey-it, ku falë përkushtimit të anëtares Arjana Gaba, një koleksion librash në gjuhën shqipe iu dhurua Bibliotekës Publike të Garfield-it. Kjo iniciativë pasuroi fondin e bibliotekës dhe ndihmon në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqiptare në këtë komunitet.

Ju dha denjësisht lamtumira e fundit kontribuesve të mëdhenj të letërsise shqipe.

Viti 2024 solli edhe momente të dhimbshme për Shoqatën dhe letërsinë shqipe në përgjithësi.

Shoqata humbi dy anëtarë të saj, Prof. Sami Repishtin dhe Agim Dëshnicën, si dhe kolosin e letërsisë shqiptare, Ismail Kadarenë, një mik i Shoqatës dhe një ikonë e kulturës shqiptare.

Revista letrare “PENA”

Kryesia e re e Shoqatës realizoi një botim të ri të revistës “PENA”, e cila vazhdon të mbetet një platformë e rëndësishme për promovimin e krijimtarisë së anëtarëve të saj. Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë vazhdon të jetë një burim frymëzimi për diasporën shqiptare dhe një mbështetëse e zërit letrar shqiptar në botë.

Urojmë që viti 2025 të sjellë suksese të reja dhe krijimtari të begatë për ta çuar lart e me lart zërin dhe vlerat e letërsisë shqiptare në Amerikë e më gjerë.

May be an image of 10 people, the Oval Office and text

Si mësova për Gjon Milin…

December 31, 2024 by s p

Qemal Agaj/

Në albumin fotografik, THE PHOTO BOOK, botuar në vitin 2000 nga shtëpia botuese Phaidon, me 500 fotografitë më të famëshme të shekullit, gjeta një imazh të fotografit tonë të shquar, Kel Marubi, me titull:’’ Captain Mark Raka with the Head of the Shala Clan,’’ 1922. Kjo shtoi kureshtjen time. Duke shfletuar, një fotografi e piktorit të famshëm Pablo Picasso duke vizatuar në hapësirë një figurë interesante nga ana grafike, emri i autorit – Gjon MILI. Korçë ( ALB ), 1904, Stamford CT. ( USA ), 1984.

Emri Gjon Mili, dhe origjina e tij shqiptare më tërhoqën vëmendjen. Në prezantimin e imazhit midis të tjerash shkruhej: ’’… Në poçerinë e tij në Vallauris në jug të Francës, Picasso sapo ka vizatuar një centaur në hapësirë, duke përdorur një dritë në errësirë.’’

Mësova se kishte botuar dy libra me tituj: ’’PICASSO’s THIRD DIMENSION,’’ 1970 dhe ‘‘Photographs & Recollections,’’ 1980.

Prezantimi i Milit nga botuesit e TIME Inc. dhe fjala e Jean- Pol Sartre me rastin e hapjes së ekspozitës së Milit në Paris, 1946, me të cilat hapet libri Photographs & Recollections, më bën përshtypje dhe fillova të kërkoj për fotografin. Kështu rash në grackën e Milit.

Por si doli më vonë ky ishte vetëm fillimi…

Në prezantimin nga TIME të librit, Photographs & Recollections dhe fjalës së Jean- Paul Sartre me rastin e hapjes së ekspozitës së Milit në Paris,1946, gjeta përcaktime dhe përshkrime të veçanta për karakterin, personalitetin dhe mënyrën si e shihte Mili artin e fotografisë.

Ç’farë kishin parasysh prezantuesit kur thonë: ’’Mili është mjeshtër i aksidentit të kalkuluar.’’ Me kohë mësova se, nëqoftëse është ëndërr e çdo fotografi, të ndodhet në vendin e duhur në kohën e duhur, Mili nuk e priste momentin, ai e krijonte atë.

Jean- Paul Sartre duket e njihte Milin nga afër kur thotë:’’…Mili dëshëron çdo gjë: Të ngrënët, pijen, kërcimin. Harlemin ai e njeh më mirë se ç’do njeri i bardhë; Nju Jorkun ai e njeh më mirë se kushdo tjetër. Ai është i gëzuar. Ai nuk do t’ju vras – më keq akoma, ai do t’ju kap të gjallë…Për Milin ka aq mënyra për të fotografuar, sa ka dhe njerëz…Ai e bën çdo imazh një eksperiment…Nëqoftëse ai ju bën pjesë të koleksionit të tij,…ai ju ka vëzhguar, do t’ju njoh plotësisht.’’

Këto përshkrime shtuan kuriozitetin tim. Aspekti më interesant i artit të tij është shumëllojshmëria e subjekteve; Nga sportet, te baleti, nga muzika e Jazz-it si Duke Ellington, Billie Holiday, te artistët më të shquar të muzikës klasike, Pablo Casals, Igor Stravinsky,… nga kërcimi aq popullor Lindy Hop, te baleti klasik, nga këngëtorët e muzikës së lehtë, Edith Piaf, Frank Sinatra, Tina Turner,…të këngëtaret e operas, Licia Albanese, Maria Callas,…nga modernistët Europian, Matisse, Picasso…te dramaturgët e shquar, Sean O’ Casey, Eugene Ionesco, nga aktorët e shquar të teatrit, Paul Robenson, Helene Weigel…te aktorët më të shquar të kinematografisë, Sofia Loren, Juliet Greco, Silvana Mangano,.. nga politikanët e pas-luftës, Presidenti Truman, Molotov…te krimineli i luftës, Adolf Eichman. Në 1945 fotografon Konferencën e Krijimit të Kombeve të Bashkuara në SanFrancisco dhe një vit më vonë, 1946, Konferencën e Paqes, Paris. Me kërkesën e tij, në vitin 1974 fotografon skandalin Watergate gjatë presidencës së Richard Nixon.

Dhe më tërheqëse, pasioni dhe njohuritë e tij për antikitetin, që e çuan atë të fotogrfoj për LIFE civilizimet Greko – Romake dhe një nga katedralet më të veçanta në historinë dhe Arkitekturën Mesjetare, Chartres Cathedral, në Francë.

Të gjitha, shoqëruar me tekstin gazmor të Milit –‘’ Një përshkrim që arrinë të të prek dhe të krijoj humor në të njejtën kohë’’- shkruhet në introduksion.

Gjatë leximit të librave të tij, komente të ndryshme nga muzeume dhe në mënyrë të veçantë artikuj në revistën LIFE, për të cilën punoi për gati 40 vjet, të tjera fakte interesante shtronin pyetje për përgigje, që më nxitën të kërkoj. Midis tyre, duke i ndjekur ato në rrugë kronologjike:

-Cila ishte fotografia e tij e parë?

-Kur dhe ku fotografoi kërcimtarë për herë të parë?

– Kur akoma student, dëgjon për herë të parë një koncert të Bach luajtur nga violinçelisti Pablo Cazals, i mahnitur nga egzekutimi i tij, të nesërmen pret nga gazeta fotografinë dhe e mban të varur në mur gjatë gjithë jetës, abandonon oboen dhe fillon të ushtrohet në piano. Ishte kjo një nxitje e çastit, apo pasioni për muzikën klasike flinte brenda tij?

– Kur mësoi për dritën Stroboskopike, kur e përdori për herë të parë dhe ku e përdori më me sukses?

– Cili ishte subjekti më i preferuar i Milit?

– Kur hapi ekspozitën e parë?

– Nga personalitetet e fotografuara, kujt i është kushtuar më shumë?

– A është figura e vizatuar nga Picasso me dritë në errësirë, një centaur, si është quajtur nga vetë Mili, botime serioze, stjudjues dhe artikuj galerish të ndryshme?

– Çfarë e tërhoqi Milin në figurën kontradiktore të dramatutgut të shquar Irlandez, Sean O’Casey, për të cilin është thënë se, ‘’Drama Irlandeze dhe ajo Europiane nuk mund të quhen të kompletuara pa veprat e tij.’’

– Çfarë dëshire fshihej brenda tij, për të fotografuar për LIFE Artin e Rilindjes dhe qytetërimet Greko-Romake dhe sa dinte për Stoiçizmin, këtë filozofi lindur në Greqinë e Lashtë dhe përqafuar më vonë nga Romakët, kur thotë për duart e nënës së tij: ’’Për mua, ishin duart e saj përshkrimi më i mirë i stoiçizmit të saj.’’

– A pozoi Sofia Loren për Milin si është shkruar, apo…?

– Ç’rrugë mori arti i tij pas djegies së studios, në 1966.?

– Cila ishte fotografia e tij e fundit me subjekt baleti.?

Këto pyetje, po të përdor një shprehje shumë të përdorur, ishin maja e aisbergut. Komentet e tij të shkurtra dhe plot elegancë letrare, të shtyn të thellohesh. Ashtu si thotë ai për skulpturat e Picasso-s në librin : PICASSO’s THIRD DIMENSIONS: ’’Ato të ftojnë t’i studiosh…Më e vështira është ajo që fshihet në artin e tij.’’

Unë tashmë jam si ai peshku në rrjetën e Milit, që përpëlitet të dal jashtë. A do dal dot?

I takon lexuesit të gjykoj sa do të jem në gjendje t’ju jap përgjigje këtyre pyetjeve dhe të tjera që do dalin gjatë prezantimit të fotografit tonë të shquar.

Unë nuk jam njeri i letrave dhe nuk kam shkollim të veçantë. Jam thjeshtë një artdashës i tërhequr nga personaliteti i këtij artisti të shquar. E ndjej të nevojshme të kërkoj falje për pasaktësitë gjuhësore dhe mungesën e pregatitjes së duhur në këtë inisiativë të ndërlikuar dhe komplekse, sa vetë arti i Milit. Pjesa më e vështirë për mua ka qënë të kuptoj sensibilitetin artistik, natyrën rrebele, humanizmin e tij, jetën personale, qëndrimin e tij në periudhën historike që ai jetoi , modestinë dhe në mënyrë të veçantë aspiratën ( prirjen) e tij për lirinë. Që në fillimet e karierës së tij për revistën LIFE, 1938, zgjodhi të ishte fotograf pa kontratë (freelance). Edhe pse shok i ngushtë me krijuesit e shoqërisë fotografike, Magnum – (Robert Capa dhe Henri Cartier Brenson,) nuk u bë anëtar i saj, por si adhurues i lirisë u kthye në një artist bohemian – Francë, ( Paris, Golf Huan, Prades, Provence, Nice, Chartres), Itali ( Toskanë, Firence, Romë, Napoli, Venecia) , Spanjë, Greqi , Israel, Londër, Berlin , Munich, Jugosllavi, Austri, Meksikë, Puerto Rico… Dhe së fundi , si për të mbyllur ciklin e udhëtimeve, pas 48 vjetëve, 1971, në vizitën e tij të parë në Bukuresht, për të sjell në jetë kujtimet e nënës së tij, ku hapi dhe një ekspozitë.

Titujt që prezantojnë çdo kapitull janë nga Mili. Për t’i dhënë librit një dublikim origjinal, ky publikim është në të njejtin format si i librit të Milit, Photographs & Recollections.

Art-dashësit që janë të interesuar në detaje të tilla, duhet të dinë se fotografitë janë riprodhuar në formatin original ose të ndryshuar, sipas nevojës për komente.

Për të futur lexuesin në subjekt, shumë nga këto sesione, rrethanat e fotografimit dhe të tjera detale, i kam pasuruar me shkrime nga revista LIFE, albume, libra ku përmendet Mili, opinione nga ata që e kanë njohur dhe bashkëpunuar me të, komente, analiza dhe biografi.

Ana grafike është ndryshe nga ajo e librit të Milit. Jam munduar të gjej zgjidhje grafike në përshtatje me subjektin. Kjo bie në sy sidomos në kapitullin për Picasso-n.

Shpresoj ky volum do të shërbej si informativ tërheqës dhe nxitës për kritik, studjues arti të specializuar dhe për cilindo që pëlqen fotografinë, në informacione më të gjera dhe analiza më të thella për Milin dhe artin e tij – këtij fotografi të shquar, që s’pushoi së kërkuari metoda dhe teknika të reja fotografimi, për të cilin Artsy Gallery shkruan:

‘’Është e qartë që teknika dhe vizioni i artistit ishin shumë përpara për kohën. Puna e adhuruar e Milit nuk është thjeshtë produkt i aftësive të tij spektakulare krijuese – është gjithashtu reflektim i një prejardhjeje të veçantë kulturale dhe edukative.’’

Arsimi shqip dhe zgjimi i vetëdijes kombëtare te arbëneshët e Zarës

December 31, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Në konkurrencë me kulturën sllave dhe italiane në Zarë, e cila u përpoq t’i asimilonte kombëtarisht, identiteti etniko-kulturor i arbëneshëve tregoi qëndrueshmëri përgjatë shekujve XVIII dhe XIX. Për më tepër, qysh në fillim të shekullit XX, arbëneshët e Zarës treguan një interes të organizuar për ngjarjet në atdheun e vjetër. Në fund të shek. XIX edhe ata dhanë një kontribut të shquar në lëvizjen për çlirim kombëtar. Idetë e tyre atdhetare, intelektualët arbneshë i publikuan përmes gazetës së tyre “Zani i Shqyptarit”, që u botua në disa numra në Zarë. Përpjekjet për të mbështetur vendin e origjinës u shprehën edhe nga telegrami i urimit që “Komiteti Kombëtar i Arbëneshëve të Zarës” i dërgoi kreut të Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë Ismail Qemalit, me rastin e shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, me 28 nëntor 1912. Lidhjet me shtetin shqiptar u zgjeruan gjithnjë e më shumë deri në shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, kur dolën vështirësi të reja, sidomos pas vitit 1920, kur Zara u aneksua nga Mbretëria italiane.

Nga viti 1814, në Zarë funksiuan dy shkolla: njëra e tipit të liceut francez dhe tjetra, Seminari i Zmajeviçit. Ndërkaq, nga viti 1817, atje nis të funksiononte edhe Normalja në gjuhën italiane, kurse në Arbënesh vepronin dy shkolla fillore dhe bashkë me atë të Zarës edhe dy shkolla të mesme: njëra italiane dhe tjetra kroate. Shkolla italiane kishte më tepër karakter komunal, kurse kroatja karakter krahinor. Në ato shkolla arsimoheshin edhe arbëneshët. Ndër mësuesit e gjimnazit të Zarës në vitin shkollor 1833-1834 përmendet Ivan Marushi, mandej Mitër Stipçeviçi, Spasoje Albanezi e ndonjë tjetër. Në Arbënesh, nga viti 1864, me nisjen e punës së Shkollës Normale për meshkuj me mësim në gjuhën kroate (e vetmja e këtij lloj për tërë Dalmacinë), nis edhe procesi i arsimimit masiv të arbëneshëve. Ajo, do të kthehet në një vatër të rëndësishme për përgatitjen e kuadrove të propagandas kombëtare, si një qendër me rëndësi e përhapjes së ideve të Rilindjes kombëtare kroate dhe si njëri prej faktorëve më të rëndësishëm që ka përshpejtuar procesin e kroatizimit të arbëneshëve.

Midis 800 nxënësve, sa kanë kaluar në bankat e asaj shkolle brenda 55 vjetëve, përmenden edhe një numër i madh arbëneshësh, ndër ta: Kërto Vukiçi, Mate Kërstiçi, Ante Vukiçi, Marko Petani, Niko Stipçeviçi, Ivan Buliçi, Kërsto Kërstiçi, Mate Marshani, Josip Petani, Josip Vladoviç Rela, Marko Marushiçi, Bozho Deshpali, Kërle Qurku, Josip Gjergja, Shime Deshpali etj.

Në Arbënesh, nga viti 1897 nisi të funksionojë një shkollë fillore private, e cila është e para dhe e vetmja për të gjithë Dalmacinë. Në atë shkollë mësimi zhvillohej në gjuhën italiane dhe ndiqej nga shumë arbëneshë. Në këtë kohë punonte edhe një shkollë popullore dyvjeçare për femra, e cila më 1903 numëronte 189 nxënëse. Për shkak të numrit të madh të nxënëseve, ajo shkollë ngrihet në triklasëshe.

Hapja e shkollave në gjuhën shqipe nga Austro-Hungaria brenda territoreve shqiptare kishte filluar që nga mesi i viteve 50-të të shek. XIX dhe do të zgjerohej gjatë gjysmës së dytë të atij shekulli. Në vitet e fundit të shek. XIX, Qeveria austro-hungareze filloi të interesohet për kolonitë shqiptare, të vendosura jashtë vendit. Ky interesim ishte rezultat i rritjes së rivalitetit midis qeverive të Vjenës dhe të Romës për sfera ndikimi në Shqipëri. Duke përkrahur zhvillimin e arsimit dhe të kulturës shqiptare, Vjena mendonte të fitonte simpatinë e popullit shqiptar. Për të formuar identitetin e dëshiruar kombëtar të arbëneshëve, mësimi i gjuhës shqipe u fut në shkollën italiane në vitin 1896 dhe nga viti 1901 në shkollën fillore kroate për nxënësit që gjuhë amtare kishin arbënishten.

Mësuesi i parë i gjuhës shqipe në shkollën kroate është At Pashk Bardhi, pas të cilit mësimi i shqipes u dha nga mësues të tjerë: Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Shtjefën Gjeçovi, Gjergj Koleci, Anton Paluca, Nikollë Rrota, si dhe Pal Gjerga, Josip Gjergja etj,(arbëneshë nga Zara). Shkolla funksionoi deri në vitin 1921, kur u mbyll nga italianët që e morën në zotërim Zarën dhe e mbajtën deri në vitin 1943.

Mësimi i gjuhës shqipe nisi në Shkollën Normale kroate me tri orë në javë dhe në shkollën profesionale ngjitur Normales, me katër orë në javë. Ndërkohë u organizua kursi për të rritur. Këta të fundit i ndiqnin mësimet e kursit dy herë në javë. Nga viti 1903, filloi mësimi i gjuhës shqipe edhe në shkollën femërore me nga tri orë në javë.

Në vitin 1905, Konsullata e Përgjithshme e Austro-Hungarisë në Shkodër i kërkoi Pashk Bardhit që të përgatiste një raport në lidhje me numrin e nxënësve që ndiqnin kurset e gjuhës shqipe në Zarë. Sipas raportit të përgatitur nga ai, të cilin Konsulli i Përgjithshëm Kral ia dërgoi Ministrisë së Punëve të Jashtme në Vjenë, del se “kurset e gjuhës shqipe i ndiqnin 130-150 nxënës; mësimet e gjuhës shqipe në Institutin Pedagogjik i ndiqnin 7-10 nxënës me nga tre orë në javë; në shkollën ushtrimore mësimet i ndiqnin 60-70 nxënës me nga katër orë në javë, si dhe 60-70 nxënëse të Shkollës së vajzave i ndiqnin mësimet e atij kursi me nga tre orë në javë”. At Bardhi e konsideronte si “tepër të vlefshme futjen e gjuhës shqipe si lëndë fakultative edhe nëpër gjimnaze”, pasi sipas tij “nxënësit më të talentuar arbëneshë i ndiqnin mësimet në gjimnaze dhe jo në Institutin Pedagogjik”. Nga ana tjetër, Konsulli Kral i këshillonte eprorët e tij në Vjenë që “t’i mundësonin mësuesit Pashk Bardhi që të zhvillonte mësime private edhe në shkollën italiane”, ku gjuha shqipe do të mësohej njësoj si në të dy gjimnazet shtetërore, si lëndë fakultative, për çka kishin dhënë pëlqimin e tyre edhe Guvernatori austro-hungarez i Dalmacisë dhe Inspektori i shkollave provinciale.

Gjatë sundimit austro-hungarez në territoret shqiptare kanë dhënë mësim në shkollat shqipe disa mësues nga Arbëneshi si: Kërsto Peroviçi, inspektor i shkollave të Malit të Zi dhe mësues në Guci; Tomë (Ivo) Moroviçi dhe Nikollë Peroviçi; Milan Kërstiçi në Plavë; Shtjefën Peroviçi në Martinaj; Josip Vladoviç Rela në Vuthaj etj.

Pas Luftës së Parë Botërore, Zara u bë pjesë e MBretërisë së Italisë dhe, gjatë periudhës ndërmjet dy luftërave botërore, shqipja fillimisht u tolerua, por në vitet e mëvonshme u ndalua të flitej dhe të mësohej në shkolla. Aktualisht në Zarë mësohet gjuha shqipe si lëndë me zgjedhje në nivelin e arsimit bazë dhe të arsimit të mesëm.