Archives for January 2025

Matematika e Mike Johnson-it. Sa vota i duhen për ta mbajtur çekanin

January 3, 2025 by s p

Nga Rafael Floqi/

Kryetari i Dhomës së Përfaqsuesve, Mike Johnson (R-La.) shkon në sallën e Dhomës së Përfaqësuesve të premten me shpresën se do të rizgjidhet zyrtarisht Kryetar/speaker.

Ndërsa Johnson ka miratimin e Presidentit të zgjedhur Trump për të mbetur kryetar, një republikan po zotohet ta kundërshtojë atë dhe disa të tjerë nuk po angazhohen për ta mbështetur Johnson. Kjo ka ngritur pikëpyetjen, nëse ai mund të fitojë votat e mjaftueshme për të mbajtur kandarin në anën e tij, duke pasur parasysh shumicën e pakët të Dhomës së Përfaqësuesve.

Me pak fjalë, Johnson mund të përballojë të humbasë vetëm një votë republikane për Kryeparlamentarin – duke supozuar se çdo anëtar është i pranishëm dhe voton për një kandidat. Por detajet mund të ndërlikohen.

Zgjedhja e Kryetarit është rendi i parë i punës për Dhomën e Përfaqësuesve në ditën e hapjes së Kongresit të ri, i cili nis në 3 janar në mesditë, siç dikton Kushtetuta.

Nga praktika, Dhoma nuk mund të kryejë asnjë punë, pwrderisa të zgjedhë një kryetar, që do të thotë se dhoma do të paralizohet derisa ta bëjë këtë. Ky skenar u pa për herë të fundit në fillimin e Kongresit të 118-të në janar 2023, kur ish-kryetarit Kevin McCarthy (R-Kaliforni) iu deshën 15 fletë votimi gjatë katër ditëve për të kapur çcekanin.

Ja se si zbërthehet matematika:

Kryetari zgjidhet nga një shumicë – jo një pluralitet – e anëtarëve të Dhomës që votojnë për një kandidat me emër.

Në ditën e parë të Kongresit të ri të premten, pritet të jenë 219 republikanë, 215 demokratë dhe një vend vakant duke pasur parasysh se ish-deputeti Matt Gaetz (R-Fla.) thotë se nuk do të kthehet për të marrë vendin e tij, duke vendosur numri i përgjithshëm i anëtarëve është 434.

Meqenëse për mumrin 434 shumica është 218, kjo do të thotë se Johnson ka nevojë për 218 vota për të fituar Kryesinë, duke supozuar se çdo anëtar është i pranishëm dhe voton për një kandidat.

Demokratët sinjalizojnë se të gjithë do të votojnë për udhëheqësin e pakicës në Dhomën e Përfaqësuesve, Hakeem Jeffries (D-N.Y.). Në betejat e Kryetarit të Kuvendit të vitit të kaluar, demokratët nuk panë kurrë ndonjë dezertim.

Rep. Thomas Massie (R-Ky.) thotë se ai do të votojë, për dikë tjetër përveç Johnson-it, i zemëruar nga trajtimi i tij i çështjeve të shpenzimeve, ndihmave për Ukrainën dhe çështje të tjera. Nëse çdo republikan tjetër voton për Johnson, ai ende mund ta fitojë Kryesinë. Në atë skenar, totali do të ishte 218 Johnson, 215 Jeffries dhe një votë për një kandidat tjetër, duke i dhënë ende Johnson-it një shumicë votash.

Por, nëse një republikan tjetër i bashkohet Massie-t për të votuar për dikë tjetër përveç Johnson-it, ai nuk e merr dot kryesinë. Në atë skenar – 217 Johnson, 215 Jeffries, dy të tjerë – askush nuk do të zgjidhej Kryetar, pasi askush nuk do të kishte shumicën e votave të mjaftueshme dhe Dhoma e Kongresit do të duhej të votonte përsëri.

Matematika bëhet edhe më e ndërlikuar, nëse një anëtar mungon ose voton “i pranishëm/abstenim”, pasi Kryetari duhet të zgjidhet vetëm nga shumica e atyre që votojnë për një kandidat.

Përf. Victoria Spartz (R-Ind.), një republikane, e cila gjithashtu nuk është zotuar ta mbështesë Johnson-in, pavarësisht nga miratimi i Trump, votoi “e pranishme” gjatë disa raundeve të zgjedhjes së Kryetarit përpara se McCarthy të rizgjidhej.

Në një skenar, ku Massie voton për një kandidat tjetër dhe Spartz voton “e pranishme”, Johnson ende mund të fitojë. Zbërthimi i votave do të ishte 217 Johnson, 215 Jeffries, një votë për një kandidat tjetër dhe një i pranishëm, duke i dorëzuar Johnson-it vazhdimësinë, sepse ai fiton shumicën e 433 votave për Kryetar.

Por një skenar ku Massie voton për një kandidat tjetër përveç Johnson-it dhe dy anëtarë votojnë “të pranishëm” mund ta pengojë Johnson në atë votim të marrë kryesinë. Nëse vota është 216 Johnson, 215 Jeffries, një votë për një kandidat tjetër dhe dy të pranishëm, Johnson humbet sepse 216 vota nuk janë shumica e 432 votave të hedhura për kryetarin.

Çdo mungesë në palën republikane ose demokratike mund të ndryshojë gjithashtu numrin e dezertimeve të GOP që Johnson mund të përballojë, duke ulur pragun e nevojshëm për të fituar.

Salutime Koncertit të Madh të Vjenës nga Nju Jorku

January 3, 2025 by s p

Julika Prifti/

Për këdo që e ka pasur pjesë të traditës së mirëseardhjes së vitit të ri koncertin e datës 1 janar në kryeqytetin e muzikës klasike, pa pasur mundësi të jetë fizikisht në Vjenë, shfaqja “Salute to Vienna” në Lincoln Center është e dyta në radhë për njujorkezët dhe vizitorët e shumtë që janë këtu në kohën e pushimeve të dimrit. Në të vërtetë Salutimi për Vjenën është program i veçantë që jepet në ditët e para të vitit. Frymëzuar nga tradita e kryeqytetit austriak, koncerti në Nju Jork nisi 29 vjet më parë. Programi njujorkez përngjan me atë të Vjenës, sepse si ai është ndërtuar kryesisht me muzikë të kompozuar nga familja e madhe dhe e talentuar Strauss. Ashtu si në shfaqjen në Vjenë, dirigjenti i drejtohet pak audiencës dhe bën urimin për vitin e ri por në Nju Jork tregon edhe ndonjë anektodë të shkurtër. Megjithatë koncerti simotër ka disa dallime të tjera duke filluar nga orkestra e cila në Nju Jork është shumë më e vogël se e Vjenës, te programi dhe minutazhi që këtu është thuajse dy herë më i gjatë se vjenezi. Përveç kompozimeve nga Johann Strauss, Jr. dhe Eduard Strauss, në Lincoln Center kishte edhe pjesë nga Carl Millocker, Mozart, Emmerich Kalman, Gioachino Rossini, Franz Lehar, Jacques Offenbach.

Në koncertin njujorkez kënduan soprano Jennifer Davidson dhe tenori Franz Gurtlschmiel të cilët interpretuan aria nga opera si “Als flotter Geist,” (Kënga e Barinkës) nga Gypsy Baron, “Einmal moch’ ich wieder Tanzen,” (Do doja të vallzoja përsëri) nga Countess Maritza, “Gern hab’ ich die Frau’n gekusst” (Me qejf kam puthur vajzat) nga Paganini, “Les oiseaux” (Kënga e Kukullës) nga Rrëfimet e Hoffmann nga Offenbach, “Komm mit nach Varazdin,” (Eja shkojmë bashkë në Varazdin) nga Countess Maritza e Kalman.

Në koncertin e Vjenës ka pak pjesë të koreografuara për audiencen milionëshe që e ndjek shfaqjen e shumëpritur nëpërmjet ekranit në mbarë botën. Për koncertin në sallën Geffen Hall pjesët e programit si Schtaz Walzes, Op. 418, Vernugungszug Polka, Op. 281, Wo die Zitronen Bluh’n! Waltzes, Op. 364, Bahn frei Polka, Pp. 45 dhe Thunder and Lightning Polka, Op 324 u kërcyen nga balerinët e trupës së Baletit të Budapestit.

Dirigjenti Andras Deak, i cili ka lindur në Budapest dhe ka drejtuar Simfoninë e Danubit për 30 vjet përpara se të kalonte në Filarmoninë Strauss të Vienës, ishte radha të drejtonte Strauss Orchesta të Nju Jorkut. Në një nga momentet e komunikimit me spektatorët, ndërsa prezantonte pjesën e Johann Strauss “Who die Zitronen Bluh’n Walzes” Op364 ai pyeti spektatorët nëse e dinin se prej cilit vend vinin limonat më të mirë. Pasi priti pak, Deak tha: Limonat më të mirë prodhohen në jug të Italisë, nga Sorrento. Menjëherë mu kujtua se gjatë fëmijërisë sime Sorrento ishte e famshme në Shqipëri nga vargjet e këngës shumë të pëlqyer napolitane “Torna a Surriento” kënduar nga yje të operës si Enrico Caruso, Luciano Pavarotti, Plácido Domingo e shumë të tjerë.

Kur prezantoi pjesën “Gern hab’ ich die Frau’n gekusst”, mbesa ime, Rea dhe unë qeshëm kur dirigjenti rrëfeu me humor se Paganinit i pëlqente të puthte edhe gra të tjera përveç asaj me të cilën ishte i lidhur.

Me aftësi skenike prek aktori, dirigjenti e bënte sallën të qeshte e të bëhej pjesë organike e koncertit. Natyrisht, koncerti tashmë ka pjesët tradicionale në fund të programit gjatë të cilave dirigjenti duhet të drejtojë orkestrën dhe të koordinojë përplasjen e duarve të audiencës me orkestrën, që është arritje e shkallës së lartë sepse duket sikur ata kishin bërë prova për ditë me radhë. Entuziazmi i spektatorëve ishte euforik sidomos në mbylljen e programit me “Radetzky March (Marshin e Radeckit) Op. 228, kompozuar nga Johan Strauss në vitin 1848 për të festuar fitoren e Perandorisë austriake.

Teksa viti ri hap një faqe të re në kalendar, njerëzit mbartin me vete gëzime e hidhërime, të mira e tragjedi, suksese dhe falimentime, por, pavarësisht prej tyre, atë ditë, të gjithë urojmë dhe shpresojmë për një të ardhme më të mirë. Në sajë të fuqisë dhe forcës magjike të artit të muzikës të shprehur në kompozime gjeniale ndihemi më shpresëplot dhe më të afërt me njëri-tjetrin. Në sallë vura re se kishte më shumë pleq e plaka që mezi ecnin, të ulur në karroca apo të ndihmuar nga dikush, pashë shumë fëmijë dhe të rritur me sfida fizike që ishin pjesë e kësaj pritje festive të vitit 2025 mes tingujve të muzikës që nuk njeh dhe nuk bën dallime!

Le të shpresojmë për një vit më paqësor e më të begatshëm për të gjithë!

ZHVILLIMET ARSIMORE NË PERIUDHËN E SKËNDERBEUT

January 3, 2025 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Në periudhën para pushtimit osman, në Shqipëri, si dhe në vendet e tjera të rajonit e më gjërë, institucionet e para kulturore dhe arsimore qenë manastiret, që shërbenin si shkolla, por edhe si shtëpi botuese për shumëfishimin e librave dhe institucione ku përgatiteshin dijetarët e periudhës (Monroe, 1909: 255), prandaj monasticizmi u bë, në një kuptim më të gjërë, një forcë arsimuese me rëndësi të madhe për shoqërinë në tërësi (Benson, 1943: 61).

Manastiret e krishtera të dy riteve, perëndimor dhe lindor, megjithë dallimet, kishin si tipare të përbashkëta përvujtësinë, përkushtimin, punën, sakrificën dhe dashurinë për dijen e kulturën. Në mes të gjithë urdhërave të dy riteve, me arsimin u morën më shumë benediktinët në Perëndim dhe bazilianët në Lindje. Si dëshmi e veprës së tyre janë Kodikët e Shqipërisë, të shkruar në intervalin prej 13 shekujsh, në masën më të madhe nga murgjit e ritit ortodoks. Koleksioni i kodikëve (the codex) përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të popullit shqiptar në të gjitha kohërat dhe një pasuri me vlera botërore(Historia e popullit shqiptar, vëll. 2, 2002: 340).

Gjurmët e monasticizmit kanë ardhur deri ditët e sotme me manastiret ortodokse të Shën Mërisë së Apollonisë, Fjetja e Shën Mërisë i Ardenicës, Shën Mërisë së Zvërnecit, Gjon Vladimirit në Shpat të Elbasanit, Shën Pjetrit në Vithkuq, Shën Vlashit në Shnavlash të Durrësit, Shën Marenës afër Pogradecit, e dhjetra të tjerëve. Në manastirin ortodoks të Ardenicës, që në fillim të shekullit XIII kishte një shkollë të veçantë. Po kështu, në Delvinë, pranë manastireve të Jan Thellogut të Kamenicës, Navericës dhe të Stillos, që nga viti 1275, kishte shkolla klerikale. Ka të dhëna për praninë e një shkolle pranë manastirit të Zvërnecit në Vlorë, që ka funksionuar deri në vitin 1376 (Shllaku, 2002:11).

Njihen edhe 30 kuvende benediktine që kanë ekzistuar në trevat katolike, disa prej të cilëve i trashëguan domenikanët dhe françeskanët (Koliqi, 2005: 30). Ndër ta përmendim manastirin benediktin të Shën Shirgjit, e Shën Mëhillit të Rotecit, e Shën Palit, (Sant Paulus Polatensis), Shën Mërisë së Ndërfanës, e Shën Salvadorit të Rubikut dhe Shën Aleksandrit të Oroshit.

Më vonë, me zhvillimin e qyteteve, qendra e gravitetit të jetës kaloi drejt tyre dhe katedralet e qyteteve morën funksione edukative-arsimore, kur pranë tyre u ngritën shkolla. Gjatë kësaj periudhe, formimi i klerikëve të rinj bëhej në shkollat fetare pranë kishave të mëdha si në Durrës, Tivar, Shkodër, Ohër, Drisht, Berat, etj Historia e popullit shqiptar, vëll.II, 2002: 335). Në Mesjetën e vonë qytetet shqiptare u kthyen në qendra të zhvilluara, ndrë të cilat përmenden: Durrësi, Shkodra, Drishti, Berati, Prizreni, Gjirokastra, Vlora, etj Historia e popullit shqiptar, vëll.II, 2002: 269). Gjatë kësaj periudhe interesi intelektual kaloi nga manastiret te shkollat, të cilat u çliruan prej ndikimit tërësisht kishtar dhe kaluan në ndikimin formalisht kishtar, duke qenë në thelb kryesisht sekulare dhe drejtimi i shkollës kaloi nga njerëzit e kishës te doktorët që ishin të prirur drejt racionalizmit. Interesi intelektual që kishte filluar si interes teologjik përfundoi pothuajse tërësisht në interes filozofik dhe logjik (Monroe, 1909: 327).

Në arealin ku si gjuhë mësimi përdorej gjuha latine, me largimin e benediktinëve nga skena fetare, aty nga gjysma e shekullit XIII, erdhën menjëherë fretërit domenikanë dhe françeskanë, që ishin në fillimet e veprimtarisë së tyre Malaj, 1998: 22).

Midis viteve 1250-1370, Kuria i pati nga këta dy urdhëra gati të gjithë prelatët shqiptarë (Shuflaj, 2013: 155). Qendra e dominikanëve në trevat shqiptare ishte kuvendi i Shën Maurit në Durrës, i cili u themelua në vitin 1224 (Drançolli, 1999: 68). Kuvende të tjera u hapën në Ulqin në vitin 1258, në Shkodër në vitin 1345, në Lezhë në vitin 1350. Dominikanët i dhanë shtysë zhvillimit të arsimit në trevat shqiptare. Pranë kuvendeve të tyre hapën shkolla të ulëta dhe të larta fetare, si rezultat i të cilave u shtua numri i njerëzve të ditur që ushtronin veprimtari intelektuale. Në Ulqin rreth vitit 1258, noteri (noterus-shënues, këshilltar ligjor) ishte edhe mësues në shkollën e qytetit (parte per scrivere nostre carte e parte per insegnare lettere a nostril fioli). Në periudhën kohore 1261-1406 në këtë qytet punuan gjashtë noterë (Koliqi, 2002: 52).

Nga rradhët e domenikanëve dolën klerikë të njohur që zunë pozita të larta kishtare jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij. Në vitin 1345, Vikari Gjeneral i Urdhërit të Domenikanëve për Dalmaci dhe Durrës ka qenë Dominik Topia; Prior i Kuvendit të Domenikanëve në Dubrovnik ka qenë një ulqinak; në vitin 1374, në kuvendin e domenikanëve në Dubrovnik, përveç njërit që ishte nga Trogiri, të gjithë të tjerët qenë shqiptarë, sikur dhe në kuvendin e Mletit.

Prej domenikanëve shqiptarë duhet përmendur Andrea nga Durrësi, i cili në vitin 1387 emërohet Arqipeshkëv i Dubrovnikut. Një durrësak tjetër, në vitin 1375 emërohet Ipeshkëv i Kotorrit. Domenikanët e ushtruan veprimtarinë e tyre misionare gjatë gjithë periudhës së Skënderbeut dhe u larguan nga Shqipëria 33 vjet pas vdekjes së tij, kur së bashku me kolonët e tyre u transferuan në afërsi të Tragurit (Trogirit) në Dalmaci, duke formuar fshatin Arbanasi në ishullin e Sholtës (Malaj, 1998: 22-23).

Françeskanët ose fretërit gri erdhën pothuajse në të njëjtën kohë me domenikanët. Ata u prirën të jenë më demokratikë dhe më pak intelektualë, pasi iu kushtuan të varfërve(Parker, 1912: 76) dhe arsimimit fillestar, prandaj u vendosën jo vetëm në qytete, por dhe në mjedise rurale, ku nuk shkuan domenikanët.

Disa prej fretërve shqiptarë u bënë drejtues të Urdhërit apo klerikë të lartë në vende të tjera. Në vitin 1300 përmendet fra Shtjefni nga Shkodra si vikar në një kuvend të Raguzës. Në vitin 1385, Provinciali i Provincës së Dalmacisë është një shqiptar. Edhe Guardiani i kuvendit të Zarës më 1396 është një françeskan shqiptar. Po kështu, në vitin 1396, Guardian i Kuvendit Françeskan në Zarë ka qenë Aleksi nga Shkodra. Në vitin 1440, Provincial i Provincës së Dalmacisë ka qenë fra Nikolla nga Durrësi(Mirdita, 1998: 262). Urdhëri i françeskanëve që u forcua vazhdimisht, veçanërisht prej ipeshkëvinjëve që dolën nga gjiri i tij, filloi ta shpaloste veprimtarinë më me force në kohën e pushtimit turk.

Universiteti i Durrësit u hap në vitet ’80 të shek. XIV. Ai ishte universiteti i parë mesjetar në Ballkan dhe njëri ndër universitetet e para të Evropës. Atë e themeluan dhe e drejtuan autoritetet e urdhërit dominikan të qytetit të Durrësit. Kur u themelua kishte 9 magjistër dhe 100 studentë. “Durrësi ka qenë qendër studimesh, jo vetëm për Shqipëri, por edhe për Bosnjë, Dalmaci dhe Hungari…Ligjëratat janë mbajtur në pallatin e Kuvendit dominikan të Durrësit”(Drançolli, 1993:108). Në shekullin XIII dhe në shekullin që pasoi, Anzhuinët e Napolit e ushtruan ndikimin e tyre në Shqipëri, në fillim drejtpërdrejt dhe pastaj përmes feudalëve lokalë. Shitja e zotërimeve dalmate nga ana e Ladislavit të Durrësit në vitin 1409, kur kishte pak vite që ishte në fronin napoletan, formalizoi politikën e mosinteresimit për Ballkanin që kishte qenë ndjekur përpara tij, qëkur princat lokalë si Karl Topia u deklaruan të pavarur dhe me tituj sovranë. Por kultura anzhuine në mes të fisnikërisë u përtëri nga shkëmbimet e vazhdueshme portuale me portet puljeze dhe nga marrëdhëniet fetare në mes të Shqipërisë dhe Italisë së Jugut që në shekullin XV u forcuan më tej. Gjergj Kastrioti, Princi i Krujës u lidh me Mbretërinë e Aragonës që kishte zevendësuar Mbretërinë Anzhuine (Campobasso).

Në Mesjetë, siç dihet, pushteti politik dhe ai shpirtëror kishin marrëdhënie të ngushta në mes tyre, prandaj pranë qendrës së pushtetit politik ngrihej edhe një qendër e rëndësishme shpirtërore. Selia e Shenjtë në procesin e shtrirjes së ndikimit të saj në trevat shqiptare u mbështet nga shtresa e fisnikërisë. Në atë kohë zhvillimet politike ishin të lidhura me zhvillimet fetare dhe zotëruesit feudalë në përcaktimin e orientimit të tyre politik e merrnin parasyshë fenë dhe duhet të deklaronin mbështetjen e njërit prej riteve të krishtërimit: katolicizmit ose ortodoksisë.

Në institucionet kishtare të shpërndara në të gjithë vendin vepronin klerikë shqiptarë të të gjitha niveleve. Për nga prejardhja dhe nga formimi këta përbënin një masë tepër heterogjene. Klerikët e niveleve të ulëta, famulltarë, murgj, dhjakë etj, rekrutoheshin nga shtresat e vobekta të popullsisë dhe, për shumë prej tyre, shërbimi fetar ishte një mjet jetese, ndërsa klerikët e lartë, si rregull, vinin nga radhët e aristokracisë.

Përfshirja e bujarëve feudalë në radhët e klerit të lartë katolik, i lidhte ata me interesat e kishës katolike. Në shekujt XIV-XV, qyteti i Lezhës pati një sërë peshkopësh nga dyert Suma, Jonima, Kamona. Bujarë të tjerë nga familjet Dushmani, Zaharia, Skura drejtuan selitë ipeshkvnore të Pultit, Sapës, Krujës, Stefaniakës. Po kështu, më 1422, Pjetër Shpani nga Drishti emërohet Kryeipeshkëv i Tivarit dhe drishtiani tjetër, Pal Ëngjëlli, kryeipeshkëv i Durrësit, (Historia e Popullit shqiptar, vëll.II, 2002: 335) ndërsa Dominik Topia, Vikari Gjeneral i Urdhërit të Domenikanëve për Dalmaci, më parë kishte qenë kapelan i Kapelës së Mbretit të Siçilisë.

Prelatët shqiptarë autorizohen nga Selia e Shenjtë dhe bujarët feudalë vendës si përfaqësues në marrëdhëniet diplomatike me shtetet e tjera. Në vitin 1457, Abati i Ndërfanës është Pali merr një autorizim nga Papa Kaliksti III, që të mund të paraqitet si i dërguari i tij për punë të jashtëzakonshme në dioqezat e Shqipërisë, Bosnjës dhe Greqisë (Dedaj, 2006:266). Ipeshkëvinj dhe klerikë të tjerë të rëndësishëm të Ipeshkëvisë së Arbërit kanë qenë bashkëpunëtorë të ngushtë të Gjon Kastriotit dhe djalit të tij, Skënderbeut. Ndër ta, do të veçonim abatin Pjetër, kushëri i Kastriotëve dhe peshkopin Andrea. Në korrik të vitit 1439, abati Pjetër qe dërguar prej Skënderbeut dhe nënës së tij në Raguzë për të përmbyllur detyrimet financiare që tregtarët raguzianë të drithit kishin ndaj Gjon Kastriotit, i cili kishte vdekur. Ndërsa në dhjetor të vitit 1447 ai qe dërguar si përfaqësues i Skënderbeut pranë mbretit të Napolit, Alfonsit V. Kurse peshkopi Andrea kishte qenë në krah të Skënderbeut më 4 tetor të vitit 1448, gjatë nënshkrimit të traktatit të paqes midis tij dhe Venedikut (Biçoku, 2008). Njëri ndër përfaqësuesit më të shquar të Skënderbeut pranë kancelarive europiane ishte Pal Engjëlli. Të tilla misione kryen për Balshajt peshkopët e Shkodrës, Tivarit e të Drishtit, për Zahariajt peshkopi i Shasit, për Dukagjinët peshkopi i Lezhës, për Topiajt peshkopi i Durrësit, për Komnenë Balshën e Vlorës peshkopi i Arbrit, për Shpatajt peshkopi i Janinës etj. Në këtë periudhë, klerikët shërbenin gjithashtu si noterë, shkrues ose përkthyes në qytete e në oborret e princërve shqiptarë. Aktivitete të tilla si ai i mësuesit, i mjekut, i mjeshtrit piktor e skulptor plotësonin rrethin e veprimtarive shoqërore, jashtëfetare të klerit shqiptar.

Feudalët shqiptarë, ndër ta dhe Kastriotët, filluan të mbajnë kancelari e arkiva të vetat (Xhufi, 2006: 71). Përveç krerëve ushtarakë, aristokrati i fuqishëm mbante në kështjellën e vet një personel të tërë “civil” të përfaqësuar nga llogaritarë, intendentë, doganierë, gjykatës, ambasadorë, shkrues, kronikanë, arkitektë, piktorë, muzikantë etj. Person mjaft i afërt me fisnikun ishte kleriku i familjes, tek i cili ai dhe familja e tij merrte këshilla e mësime në punët e fesë, si dhe rrëfente “mëkatet” e tij. Por, përveç rolit të këshilltarit intim, kleriku në fjalë luante shpesh edhe rolin e mësuesit dhe të edukatorit për fëmijët e aristokratit, atë të një sekretari e ambasadori të posaçëm për misione delikate, të shkruesit, të kronistit etj (Historia e Popullit shqiptar, vëll.II, 2002: 334) Bujaria shqiptare ishte mësuar të komunikonte njëlloj në areale të ndryshme kulturore dhe këtë nuk e shpjegon asgjë më shumë se prania e kancelarive shumëgjuhëshe greke, latine italiane të aristokracisë shqiptare (Mihaieviç, 1968).

Shkollat e mesme në Europën e Mesjetës ishin krijuar para së gjithash për të mësuar latinisht, (Parker, 1912: 18), por duke qenë gjuhë e vdekur që nuk përdorej në të folurën e përditshme, latinishtja nuk mund të mbijetonte më si gjuhë me përdorim të gjërë (Kane, 1954: 136-137). Mësimi i përbashkët fetar ishte dhënë pandërprerë në gjuhën vernikulare, (Parker, 1912: 220, por shkollat në ato gjuhë u zhvilluan vetëm kur gjuha dhe letërsia popullore arritën një shkallë të caktuar zhvillimi(Parker,1912: 33).

Por gjuha shqipe mbeti instrument privat i komunikimit për të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare. Një dokument raguzian i vitit 1284 njihet si burimi i parë historik, ku përmendet gjuha shqipe (Krekic, 1998: 10-12). Kleriku frëng Gulielm Monahu më 1332 në veprën e tij latinisht “Directorium ad passiagium facienda”, libri I, pjesa e tetë shkruan:”Shqiptarët kanë një gjuhë tjetër dhe të ndryshme nga latinishtja, megjithëse kanë alfabetin latin (literam latinam) në përdorim dhe në tërë librat e tyre”. Është plotësisht e pranueshme se që të arrihet te librat e botuar, duhet të kesh një traditë më të hershme të shkrimit, jo më pak se një shekull” (Historia e Arsimit, 2003: 63). Edhe Marin Barleti në librin “Rrethimi i Shkodrës” na sjell këtë informacion: ”Na patën rënë në dorë disa shkrime me shumë fragmente sa t’i quash anale, në të cilat flitej më shumë për meremetimin që i bënë atij qyteti stërgjyshërit tanë se sa për ndërtimin. Ishte shkruar aty në gjuhën e popullit (vernacolo) se një e quajtur Roza me një ndër motrat e veta, të quajtur Fa, qenë themelueset e para të Shkodrës, e prandaj fortesa e saj quhet Rozafa” (Historia e Arsimit, 2003: 40).

Ka prova se gjuha shqipe shkruhej edhe në kohën e Skënderbeut.Në një lëtër shumë të njohur, italisht, që Skënderbeu i ka dërguar prej Kruje me 30 dhjetor 1460, Princit të Tarantos, Giovanni Antonio Orsini, ai përmend “kronikat tona”, sipas të cilëve “ne quhemi epirotë” (Shuteriqi, 2005: 69) dhe po t’i besojmë dëshmisë së Gulielm Adaes, ato kronika duhet të jenë të shkruara në shqip.

Për një letër në gjuhën “arnaute”, të cilën Skënderbeu ia dërgonte si përgjigje sulltan Mehmetit II, flitet në librin “Le Grand Catriotto d’Albania. Histoire”, Franncfort 1776. Autori ishte një malazez nga Kotorri, Stafano Zanowitch (1715-1786), që e mbante veten si pasardhës të Skënderbeut dhe pretendon se letra ruhej në arkivat e Cërnojeviç-Kastriotit në Cetinë, pranë katedrales së Shën Venerës. Në libër botohet vetëm frëngjisht (Koliqi, 2002: 86).

Gjergj Kastrioti Skënderbeu drejtimin e kancelarisë së tij ia kishte besuar Pjetër Smaqit që mendohet se ka qenë nga fshati Smaq në Kurbin. Nga kjo kancelari deri më sot është dokumentuar të kenë dalë letra në latinisht/italisht, sllavisht dhe greqishten bizantine. Letërkëmbimi që Skënderbeu pati me fisnikët italianë (princin e Tarantit, Giovanni Antonio de Orsini) është futur në analet e korrespondencave europiane. Kjo korrespondencë fitoi një njohje të madhe në Europë, pasi një përmbledhje të saj Papa Piu II e botoi në veprën e tij historike Commentarii(Abazi-Egro).

Dokumenti më i vjetër, i mbijetuar, që shqiptarët kanë shkruar shqip është Formula e Pagëzimit (1462). “Formulën e pagëzimit” Jorga e zbuloi në biliotekën Laurentiana të Firences, Ashburuham 1167, në një kodik prej 36 fletësh. Dokumneti titullohet “Constitutiones Ordinationes et Statuta” (Vendime, Urdhëresa dhe Rregullore) të lëshuara nga “Paulus Angelus Miseratione divina Archipischopus Durrachiensis et Illiricae Regionis (…) in Ecclesia sante Trinitas de Emathia Anno Dei MCCCCLXII. Indictione Decima Dio vero Lune octava mensis Novembris (1462, 8.XI). Ai bashkë me Ipeshkëvin e Lisit Andrean (Andrea, Episcopo Lisignensi) kishin drejtuar Kuvendin kishtar të Matit të vitit 1462(Shuteriqi, 2005: 71). Imzot Pal Engjëlli kishte gjetur shumë të meta e mangësi në punët e ushtrimit të fees dhe për t’i shmangur ato ai kishte lëshuar në këtë Kuvend kishtar një qarkore në gjuhën latine që mban datën 8 nëntor 1462. Me anë të saj, ndërmjet të tjerash, ai jepte leje që, në ato kohë luftërash, kur prindërit nuk kishin mundësi t’i dërgonin fëmijët në kishë, t’i pagëzonin vetë në shtëpi, duke thënë shqip “Formulën e pagëzimit” që është: “Un të pagëzonj pr’emen’t Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt”. Formula është shkruar në dialektin e veriut me shkronja latine. Gjuha e tekstit dhe vlerat e përdorimit në shqip të disa shkronjave latine kanë një afri shumë të madhe me veprën e Buzukut, çka të bën të mendosh se shkrimi i shqipes duhet të ketë pasur një traditë më të vjetër, ku janë mbështetur të dy, si shkruesi i kësaj formule ashtu edhe Buzuku.

Në vitin 1483, ndeshemi me një fjali në gjuhën shqipe (çka është njëherazi edhe mallkimi i parë) në një pjesë teatrale të kohës së Rilindjes evropiane me titullin Epirota. Në këtë komedi në stilin e Plautit, të shkruar latinisht nga Thoma Mediusi (ital. Tommaso de Mezzo), bashkëkohës dhe i njohur i Xhovani Piko dela Mirandola (Giovanni Pico della Mirandola, 1463-1494), një këngëtar epirot (d.m.th. shqiptar) me emrin Damasken shan një hanxhi që nuk ia pëlqen këngët, duke e mallkuar në gjuhën e vet me fjalët Dramburi te clofto goglie (T’u dridhtë goja). Ky mallkim u ngjan shumë sharjeve që përdoren edhe sot, “T’u mbylltë goja”, “T’u thaftë gjuha” etj., d.m.th. “Humbsh zërin për të keqen tënde”. Pjesa teatrale u botua në Venedik më 1483, ndërsa kjo frazë që njihej se ishte në gjuhën shqipe, u botua vetëm në vitin 1972 (Elsie, 1995: 24).

Me të njëjtin alfabet latin si “Formula e Pagëzimit” është shkruar në shekullin e XV edhe Fjalorthi i Arnold fon Harfit, i vitit 1497. Udhëtari gjerman Arnold Fon Harf (1417-1505) ne vitin 1496, u nis nga Këlni, për të bërë një vizitë në tokat e shenjta, në Palestinë, udhëtim që e kreu për tre vjet. Në vitin 1497 ai kaloi në bregdetin e Shqipërisë dhe konkretisht në Ulqin, Durrës e Sazan. Gjatë këtij udhëtimi, për të komunikuar sadopak me njerëzit, ai shënoi 26 fjalë shqipe, 8 shprehje e numrat 1 deri 10 dhe 100 e 1000 të shoqëruar me përkthimin në gjermanisht. Janë fjalë të zakonshme si: ujë, verë, bukë, mish etj., që iu deshën udhëtarit në jetën e tij të përditshme sa qëndroi në Shqipëri (Elsie, 1997: 24). Me përshtypjet e udhëtimit Harfi la në gjermanisht një dorëshkrim, i cili u botua më 1860, pas tre shekujsh e gjysëm. Këtu gjendet edhe Fjalorthi, i cili përbën dokumentin e dytë të shqipes së shkruar.

Për shkrimin e shqipes flet edhe kronisti osman Ruhi Çelebi Edreneviu, që përshkruan fushatën e Bajazitit II kundër Himarës, në vitin 1492. Sipas kronistit “shqiptarët nuk kanë shkrim të zhvilluar”, që do të thotë se shqiptarët e shkruanin gjuhën e tyre, ndonëse jo në mënyrë të zhvilluar (Shuteriqi, 2005: 99).

Te shqiptarët, në periudhën e Skënderbeut ka patur një çështje të gjuhës amtare. Kjo çështje e gjuhës është zhvilluar në të njëjtat paralele që ka patur diskutimi mbi gjuhët amtare në Evropë. Shkrimi e kthen gjuhën e folur të një populli në gjuhë kulture dhe krijon kushtet për themelimin e shkollave kombëtare. Pyetja që shtrohet në këtë rast është: A ka qenë shkrimi i shqipes një nismë politike? A po shkonte Skënderbeu dhe oborri i tij drejt hartimit të dokumenteve në gjuhën shqipe? Se çfarë do të sillte stabiliteti dhe vazhdimësia e shtetit të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut është e pamundur të përcaktohet, por ajo që dihet me siguri është se Pal Engjëlli e kishte filluar një proces i cili nuk përfundoi me shtetin e Skënderbeut. Përdorimi i shqipes në liturgji/ ligjërimin teologjik, që nisi në periudhën e Skënderbeut me Formulën e Pagëzimit, u bë për të forcuar ndjenjën e përkatësisë fetare të krishterë, kundrejt rrezikut dhe kërcënimit osman në Ballkan (Abazi-Egro).Për sa i përket shkrimit të gjuhës shqipe, duhet të krijoheshin kushtet e përshtatshme kulturore e politiko-kishtare për nisma si ajo e Gjon Buzukut që shënoi fillimin e traditës letrare në gjuhën shqipe që nga shekulli XVI. Ky është shekulli i periudhës kulmore të Rilindjes evropiane dhe i lëvizjes politiko-fetare të Reformës që shënoi fillimin e përkthimeve biblike në gjuhët popullore. Brenda vendit ishin rrethanat e pushtimit osman me rrezikun e përhapjes së fesë së tij që rizgjuan elementet e vetëdijes kombëtare dhe nxitën nevojën e ruajtjes së krishtërimit nëpërmjet propagandimit të fesë në gjuhën e vendit (Omari, 2014). Shkrimi i gjuhës sonë shënon fillimin e shkëputjes nga përdorimi i gjuhëve dominante të kohës dhe zgjerimin, në mënyrë graduale, e përdorimit të shqipes drejt sferave që kontrollonin ato gjuhë. Nga njohja e deritanishme, kuptojmë se shqipja e zgjeroi sferën e përdorimit të saj, së pari në liturgji dhe katekizëm, d.m.th. në sferën fetare (Formula e pagëzimit 1462; Meshari i Gjon Buzukut 1555 ) dhe pastaj vazhdoi me krijimin e letërsisë së mirëfilltë në gjuhën shqipe (Abazi-Egro).

Literatura:

– Abazi-Egro, Genciana. Shqiptarët e Mesjetës dhe kultura e shkrimit, http://www.eperditshme.al/…/shqiptaret-e-mesjetes-dhe…

– Biçoku, Kasem. “Mjedisi kishtar dhe politik i Kuvendit të vitit 1462”, gazeta “Tema”, 22 janar 2008.

– Campobasso, Gianvito. Alcune fonti per lo studio del Regnum Albaniae degli Angiò: dokumenti, epigrafi, araldica e visual evidences, https://journals.openedition.org/mefrm/3291

– Dedaj, Ndue. (2006). Toka e Katedraleve, botimet “Mirdita”, Tiranë.

– Drançolli, Jahja. (1995) . “Universiteti i Dutrrësit (shek.XV)”, Buletin i Fakultetit Filozofik nr. XXIII/1993, Prishtinë.

– Drançolli, Jahja, (1999). “Kontributi i dominikanëve shqiptarë për kishën katolike”, “Dardania sacra” I, Shtufi, Prishtinë.

– Elsie, Robert. (1997) Histori e letërsisë shqiptare, përkthyer nga origjinali anglisht nga Abdurrahim Myftiu, Tiranë.

– Historia e popullit shqiptar. (2002), Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI vitet 20 të shekullit XIX, botimet “Toena”, Tiranë.

– Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, (grup autorësh) (2003), botim i Institutit të Studimeve Pedagogjike, Tiranë 2003.

– Kane, William Terence, (1954). History of education, considered chiefly in its development in the Western world, Loyola University Press.

– Koliqi, Hajrullah. (2002). Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, shtëpia botuese e Librit Shkollor, Prishtinë.

– Krekic, B. (1998). “Albanians in the Adriatic Cities: Observations on Some Ragusian, Venetian and Dalmatian Sources for the History of the Albanians in the La te Middle Ages”, The Mediaeval Albanians, National Hellenic Research Foundation- Institute for Byzantine Research, Athens.

– Malaj, P.Vinçenc, (1998). Kuvendi i Arbnit 1703, Instituti i Filozofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë.

– Mihaieviç, R. (1968). “Slovenska kancelarija arbanska vlastele”, Simpoziumi për Skënderbeun, 9-12 maj 1968, Prishtinë.

– Mirdita, Zef. (1998). Krishtenizmi ndër shqiptarë, Misioni katolik shqiptar në Zagreb, Prizren-Zagreb.

– Monroe, Paul, 1869-1947, (1909). A text-book in the history of education.

– Omari, Anila. (2014). “Gjuha në kohën e shtetit të Arbërit”, gazeta “Telegraf”23 prill.

– Parker, Samuel Chester. (1912).A textbook in the history of modern elementary education,Ginn and Company, Boston, New York, Chicago, London, Atlanta, Dallas, Columbus, San Francisco.

– Power, Edward J. (1962). Main currents in the history of education, Mcgraw-Hill Book Company, Inc, New York, San Francisco, Toronto, London.

– Shllaku, Ludovik. (2002). Shkollat klerikale, vështrim historik nga fillimet deri më 1924, botimet “Camaj-Pipa”, Shkodër.

– Shuflaj, Milan.(2013). Situata e kishës në Shqipërinë paraturke, botimet françeskane, Shkodër.

– Shuteriqi, Dhimitër. (2005). Tekstet shqipe dhe shkrimi i shqipes në vitet 879-1800, Akademia e Shkencave, Tiranë.

– Xhufi, Pëllumb. (2006). Dilemat e Arbërit, studime mbi Shqipërinë mesjetare, Pegi, Tiranë.

Ambasador Anton Berisha, in memoriam…

January 3, 2025 by s p

Këshilli i Ambasadorëve Shqiptarë/

Këshilli i Ambasadorëve Shqiptarë shpreh keqardhje të thellë për ndarjen nga jeta, para kohe, të njërit prej anëtarëve të saj krenarë dhe të çmuar, Ambasador Anton Berisha.

Anton Berisha i përkiste gjeneratës së parë të ambasadorëve të karrierës të Republikës së Kosovës, i emëruar në vitin 2009.

Ai shërbeu si ambasadori i parë i Kosovës në Slloveni dhe më pas mbajti disa pozita të tjera të rëndësishme diplomatike, përfshirë atë të zëvendësministrit të Punëve të Jashtme, këshilltar diplomatik i kryeministrit dhe përfaqësues diplomatik në Selinë e Shenjtë.

Ambasador Berisha ishte një figurë e shquar brenda Lidhjes Demokratike të Kosovës, ku dha një kontribut të çmuar në fushën e politikës së jashtme dhe integrimeve evropiane.

Ai ishte një mbështetës i madh i Këshillit të Ambasadorëve Shqiptarë dhe një zë i fuqishëm për çështjen kombëtare shqiptare. Në çdo detyrë që mori përsipër, ai e përfaqësoi Republikën e Kosovës me dinjitet dhe përkushtim, duke dëshmuar dashurinë e tij të madhe për vendin.

Këshilli i Ambasadorëve Shqiptarë shpreh ngushëllimet më të sinqerta për familjen e tij të dashur, miqtë dhe bashkëpunëtorët e shumtë.

Prehu në paqe, miku ynë i nderuar

ME PLIS TË BARDHË PARA HASMIT PËR LIRINË E KOSOVËS

January 3, 2025 by s p

Skënder KARAÇICA/

Në fshatin Baicë të Drenicës, ka vdekur i burgosuri politik i viteve 1981,Sejdi (Sadri) Leku,i cili tërë jetën ishte në krah të frymës kombëtare për Liri dhe Pavarësi të Kosovës. Me punën e tij të ndershme ai në punëtorinë e tij bënte dyer e dritare për shtëpitë e reja në Drenicë. Në punë dhe në veprimzarinë e tij prej veprimtari e burrit të odës, nuk e hoqi plisin e bardhë nga koka. E kishte për nder e për kujtim të traditës e të porosisë së babait Sadri Leku, njeriu i përkushtuar për tokën e bukës dhe për rritjen e fëmijëve, të djemëve dhe të vajzave në Drenicën e halleve të kohës…

Ishte viti 1981 kur tërë Kosova vlonte nga brohortijet e demonstratave të rinisë,të studentëve dhe të popullit,në kërkim të Lirisë dhe Pavarësisë së Kosovës. Regjimi shekullor i Serbisë e kishte mbushur kupën me kurthat ,hilet ,vrasjet dhe skenarët e varfërisë dhe të shfarosjes për shqiptarët në tokën e vet. Kosova në këto vite ishte pjesa më e varfër e ish-Jugosllavisë dhe, për këtë nuk i prishej rahatia regjimit antishqiptar të Serbisë.Për shqiptarët në Drenicë, edhe kur shkonin në arat e bukës për të punuar, jetën e kishin luftë me regjimin serbo-jugosllav.

Sejdi (Sadri) Leku, në Gllogofc të kohës punoi si mjeshtër i mirë për dyer e dritare të reja. Ai gëzohej kur shihte që në fshatrat e Drenicës ndërtoheshin shtëpitë e reja dhe, mjeshtria e tij e vyer, bëhej pjesë e kulmeve të kuqe të shtëpive të reja, ku, bëhej dasmë e gëzime të familjes shqiptare nën vëzhgimin e pa rreshtur të regjimit se çfarë po bëjnë në Drenicë…?!Djali i Baicës, djali i Sadri Lekut, njeriut të vuajtur të udhëve të jetimit, e kishin burrëruar para kohe djalin e madh të tij Sajdiun, që me plis të bardhë,më ballin e hapur punoi natë e ditë për të mbajtur familjen me shumë anëtarë. Sejdiu u bë i njohur si mjeshtër për dyer e dritare në Drenicë dhe, përmes ,,fabrikës,, së tij ai mbijetoi kundër regjimit të kohës, vrastare dhe antishqiptare…

Në kronikën e jetë së tij ai kujtohet kur në demonstratat e rinisë shkollore në Gllogofc (1981)e mbylli duqanin e tij dhe u bashkua me turmën e shpirtit liridashës në Drenicë, me thirrjen e zëshme përtej maleve ,,Kosova Republikë,, ! Nuk u ndal vetëm me kaq, përditë Sejdiu në krah të rinisë e të demonstratave…Pushteti serb dhe udbashët e kishin përcjellë hap pas hapi burrin nga Baica dhe,në fund të udhës të shpirtit kryengritës të rinisë së Drenicës, e ndalin Sejdi (Sadri) Leku dhe ia vëjnë hekurat në duart e tij për të dërguar prapa grillave të burgut në Prishtinë. Aty nis kalvari i vuajtjeve, të maltertimeve,të rrahjes me hekurat shkopinj të policisë për të kërkuar fjalën e tij: Se kush qëndrona pas turmës së madhe të historisë më të re të Drenicës kundër regjimit serbo-jugosllav dhe për parollën me motive të platformës kombëtare ,,Kosova Republikë,,!

Në burgun e Prishtinës dhe më vonë në burgjet e Serbisë, i denuar për veprimtari armiqësore sipas ligjeve të kohës, Sejdi (Sadri) Leku në tërë kalvarin e përgjakjes së trupit të tij, nuk e hoqi nga koka plisin e bardhë ,shenjë e traditës të maleve për liri të Drenicës…!Kështu mbeti tërë jetën burri dhe kryengritësi me frymën e lëvizjes së madhe,deri në kohën kur në Drenicë, doli para regjimit vrastar të Serbisë dhe para botës UÇK-ja në varrimin e mësuesit të vrarë në shkollën e Llaushës.

Tashti në vitin 1998 në Gllogofc,kishin ardhur forca të shumëta policore,ushtarake dhe paramilitare për të vrarë, për të djegur e shfarosur Drenicën. Në udhëkryqin Gllogofc-Skenderaj gjëndej shtëpia e vëllait të tij Gani Leku dhe,për shkak të rethimit e të bombardimit me armat më të rënda serbe,shumë familje shqiptare ia mësyen qendrës së Gllogofcit,që të shpetojnë nga skenarët e Serbisë të njohur për kohën,,Patkoj,,! Çaste të rënda,kishin ardhur për këtë anë të njohur në luftëra të prëgjakura,ku,në historinë shekullore të pushtimit e të ripushtimit nga Serbia,nuk ia ndali pushkën në malet kazerma të Ahmet Delisë, të Azem Bejtës, të Shaban Palluzhës dhe së fundi kryengritja e kthesës së madhe të historisë të Komandantit Legjendar të UÇK-së të Adem Jasharit.

Gllogofci në vitin 1998 ishte i rrethuar nga të katër anët nga forcat serbe.Sejdi (Sadri)Leku kishte dalur tek shkallët e shtëpisë dhe kishte filluar të grinte pak duhat(kaçak)për kutinë e burrërisë së tij.Në këto çaste po i thonë Sejdiut,hajde më shpejtë se jemi të rrfethuar e,hasmi nuk na pret…!Paksa si me humor,Sejdiu ua kthej fjalën:Pa e gri duhanin,nuk e kam ndërmend me e lshua shëtpinë…!Hjade me shpejt se ata erdhën në oborrin tonë,i thanë ata të shtëpisë përseri. Sejdiu nguli këmbë dhe,forcat armike të Serbisë i priti në tokën e vet,me plis të bardhë e para vdekjes…!

Përseri pas torturave të përgjakura, Sejdiu për herë të dytë u gjënd në burgjet e Serbisë,i dërmuar para vdekjes…!Dhe,në katrahurën deri në shkallë të gjenocidit,Kosova dhe shqiptarët,në vitin 1999, në krah të ndërhyrjes së forcave ushtarake(NATO) të aleatëve të udhëhequr nga Amerika,rrezet e diellit të lirisë së Kosovës erdhën me Lirinë dhe Pavarësinë.Në odat e Drenicës,historia shqiptare është shpjeguar se qyshse nga viti 1912-1999,shqiptarët asnjëherë nuk e kanë pranuar për shtet të vetin Jugosllavinë e aq më shumë Serbinë fashiste.

Sejdi (Sadri) Leku, kohën e Lirisë e të Pavarësisë së Kosovës e pati pritur ne zemër hapur dhe, shpeshherë thoshte: Të qofshin falë plagët dhe gjaku im, Kosova e Lirë!