Sa herë përmendim Lasgushin, automatikisht kemi thënë poezia lirike, lirikat e dashurisë… Por ky vëllim, si një përmbledhje publicistike, hedh dritë mbi ndihmesën e drejtpërdrejtë të Poradecit në lëvizjen kombëtare për mëvetësi, në ndjekjen e vëmendshme të shoqërive atdhetare jashtë Shqipërisë, por shpesh është ndalur edhe në çështjet e letërsisë, me një qasje dashamirëse dhe vlerësuese për figurat e mëdha të letërsisë shqipe.
Kosta Nake
Në 100-vjetorin e lindjes së Naim Frashërit Lasgushi solli përpara lexuesve dy artikuj vlerësues duke e quajtur “simbol të gjallë të lindjes dhe rilindjes së kombit” dhe më tej: “Me Naimin inagurohet drita e vetëdijes kombëtare, ay fillon bashkimi i math i kombit dyke mënjanuar gjithë gabimet dhe paragjykimet pengonjëse.” (f.343) “Fe, titull, sërë shoqërore, çduken ose kundërpeshohen në shërbim të misionit suveran të bashkimit.” (f.347) Lasgushi liston një numër të madh atdhetarësh, duke përmendur edhe krahinat e tyre për të theksuar se Shqipëria e mëvetëshme ishte fati i tyre i përbashkët, veçon Jeronim de Radën, Naum Veqilharxhin, Sami Frashërin, Pashko Vasën dhe Jani Vreton që hapën brazdën dhe hodhën farën e zgjimit; ata mund të konsiderohen “shtylla bazale të çështjes, por jo mburim shpirtëzimi për të.” (f.363)
Lasgushi vë në dukje hendekun që ekzistonte mes myslimanëve të Stambollit dhe ortodoksëve të Bukureshtit dhe arrin në përfundimin e zgjuar se “…ata kishin nevojë për fjalën e një apostulli, për gojën e artë të një misionari idealist, të një njeriu të frymëzuar… (f.352) … ai u dha mistikën e udhëheqësit të madh, zemrën e profetit, pa të cilën s’është e mundur ndjekje e asnjë ideali.” (f.362) Ky profet ishte Naim Frashëri, poeti kombëtar i shqiptarëve, simboli i purifikuar i bashkimit, shpëtimi i Shqipërisë. Askush veç e veç nuk mund ta bënte atë që bëri Naimi; duke u drejtuar nga Orienti në Oksident, ai ishte ndër të parët që bëri atë që dukej e pamundur, bashkimin e Islamit me Krishtërimin. Se për fenë flasin profetët dhe jo njerëzit. Naimi i dha shoqërisë shqiptare shpirtin për të cilin kishte nevojë, i dhuroi shenjën e yllit që do të orientonte lëvizjen kombëtare.
Lasgushi liston të gjitha veprat e Naimit që u botuan nga shoqëria e Bukureshtit duke filluar me “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve” në vitin 1886, deri te “Istoria e Skënderbeut” në vitin 1898 dhe i quan “gjerdhanin më të shkëlqyer të të gjitha librave të Rilindjes.” (f.365)
Në vitin 1946, me rastin e botimit në shqip të Veprës së Naimit, sipas origjinalit të Bukureshtit, Lasgushi ndalet me detaje për problemet drejtshkrimore që lindin në rastin e transplantimit të alfabeteve, por e fillon me vlerësimin e Veprës së poetit të madh si “e mburuar nga zemra e popullit dhe e drejtuar drejt zemrës së popullit.” (f.367)
Në letrën drejtuar Mitrush Kutelit rreth librit “Poezia e Emineskut” nga Tudor Vianu, është interesante shprehja bipolare “gaz helmprurës”, një bashkim të kundërtash që e ndeshim edhe te poezia e Lasgushit me shprehjen e famshme “dashuri e llaftaruar”. Analiza e kësaj shprehje, e ilustruar me autorë europianë të kohës, si gjermanët Tieck, Novalis, Holderlin, e kornizuar brenda romantizmit, është dëshmi e qartë se poezia e Poradecit nuk ishte thjesht një frymëzim spontan, por edhe një ushqim i shëndetshëm me kryeveprat me vlerë, pavarësisht vendit të prodhimit të tyre. Nga ana tjetër, Lasgushi e tërheq çështjen në habitatin e vet ku lëvrohet poezia dhe bën dallimin e madh mes poetit dhe euriditit: “Euriditërija e ka zemrën e thartë, pamjen e shkurtër, logjikën e ngushtë. Kurrë euriditët e romantizmit dhe të –izmave të tjera s’kanë mundur të kuptojnë esencën e vërtetë të poezisë.” (f.10)
Duke iu kthyer librit të Vinaut, Lasgushi merr pozicionin e kritikut letrar dhe hedh poshtë mendimin e shfaqur në libër se dashuria i përket shkollës së romantizmit: “Dashuria, në koneksionin tipik “magji dhembëse”… është prirja e përjetësisë.” (po aty)
Pika kulmore në këtë letër është përcaktimi i thelbit të një vepre artistike: “Njeriu është më pak se perëndija, perëndija më shumë se njeriu, por shpirti lidh njeriun me perëndinë duke valuar majestetërisht midis tyre. Ky është shpirti i veprave artistike të vërteta.” (f.13)
Lasgushi rikthehet te Mitrush Kuteli për të vlerësuar përmbledhjen e tij me rrëfime të porsabotuara. Shkrimi është pa vit botimi, por rrëfenjat kishin shkuar te lexuesi pjesë-pjesë që nga mesi i viteve ’30. Krahasimi i Kutelit me Koliqin tregon se mund të jetë shkruar nga fundi i viteve ’30 ose fillimi i viteve ’40. “Një botë shqiptare e përmbledhur në frymën e kohës… e transfiguruar artistikisht… me subjekte hijerënda…” (f.31) – ky është vlerësimi paraprijës i Lasgushit për të vazhduar me etiketimin “testament letrar” (f.34) dhe me përcaktimet brilante për tre prej rrëfimeve: dhembja e fisit te “Përtej valëve të kohës”, dhembja e dherit te “Xha Brahua i Shkumbanicës” dhe dhembja e gjakut te “Bendo Shapërdani.”
Ka autorë që nuk i pëlqejnë krahasimet mes krijuesve, por nuk mund ta kalosh në heshtje këtë vëzhgim prej mjeshtri të Lasgushit: “…mallëngjimi heroik i së kaluarës përbën bërthamën qendrore të rrëfenjave të Kutelit që e vë si rrëfimtar kundrejt novelistëve, në rradhën e parë të atyre të Veriut. “Netët shqiptare” janë antipodi i “Hijes së maleve”. Te Kuteli rreh shpirti i ngrohtë i maleve jugore, te Koliqi fryn fryma e ftohtë e shkëmbejve të veriut. Këtu lëshohet zemra e Toskërisë, atje përmbahet gjykimi geg…” (f.36)
Në përshëndetjen dërguar Asdrenit në 60-vjetorin e lindjes, më 11 prill 1932, Lasgushi e vlerëson librin “Rreze dielli” botuar në vitin 1904 si “manifestim kombëtar” në nderim të Gjergj Kastriotit dhe si “kanisk zemre” ku vargjet janë thurrur me lulet e atdhedashurisë së kulluar. Vëllimin “Ëndrra e lotë”, botuar më 1912, e vlerëson si “kurorën më të zgjedhur” të veprës poetike të Asdrenit. Përmend edhe librin “Psallme murgu”, botuar në vitin 1930, dhe veçon poemën “Burri i Dheut”, ku fryn, rreh dhe vepron fryma e kombit. Veprimtaria krijuese e Asdrenit ishte fryti letrar që ishte mbjellë me bashkëpunimin atdhetar me gazetat “Shqiptari” (1895) dhe “Albania” (1900). Sinteza e vlerësimit është poetike dhe filozofike: “Të gjithë marrin jetë prej flakës që ndrin; asnjë s’kupton zjarrin që pat djegur. Sepse vjershëtori nuk rron jetën e vdekur të vet, por jetën e pavdekur të kombit të vet.” (f.24)
Asdreni do të rishfaqet në këtë vëllim me një tjetër shkrim informues për gjenezën e Himnit Kombëtar. Nga fillesa mbi një model rumun, vjersha e Asdrenit arriti të bëhej shprehëse e dëshirave dhe aspiratave të djalërisë shqiptare, fillimisht në Rumani, pastaj u prezantua në Korçën e shkëlqimit të elementit kombëtar në Toskëri dhe u pranua edhe në Shqipëri si himn që reflektoi ideologjinë kombëtare shoqëruar me kompozimin e Çiprian Porumbeskut. Ka dy detaje domethënëse në këtë prodhim shpirtëror me vlera të jashtëzakonshme. Së pari, vlerësimi i më të madhit vjershëtor të Rilindjes, Naim Frashërit:
“Lumja ti, moj Korça-lule,
Q’i le pas shoqet e tua,
Si trimi në ball’ u sule,
Ta paçim përjetë hua!”
Së dyti, mes sjellësve të himnit nga Bukureshti ishte edhe Hilë Mosi, shok i Asdrenit dhe përfaqësues i Gegërisë.
Më 30 korrik 1940 Lasgushi promovoi te “Bota e Re” zonjushën Musine Kokalari, e sapodalë nga bankat e Institutit të Tiranës me libërzën e saj “Siç më thotë nënua plakë”. Me këtë rast kritiku i rikthehet shprehjes “krijim origjinal” që e pati parashtruar edhe te letra drejtuar Mitrush Kutelit duke zbuluar “një talent të pamohuarshëm”: “…autoresha e këtyre skicave rastësore e ka zënë jetën mu në mezin e saj, në momentin kritik që është momenti i madh i çdo manifestimi të jetës njerëzore… kapja e menjëhershme e saj në fond dhe në formë dhe çfaqja imediate, pa asnjë ndërmjetësim, me anën e artit – ky është origjinalitet letrar.” (f.37)
Duke vazhduar me meritat artistike të shkrimtares, Lasgushi veçon vërejtjet e përpikëta, plot gjallësi e freski, intuimin psikologjik, “ajo bashkëjeton me atë që na rrëfen,” trajton një motiv “çkëlqimtërisht popullor” dhe të gjitha i realizon “në një stil origjinal”(f.39) “një përshkrim i gjallë, realist, një rrëfim plot ngjyra, plot shije, i nxjerrë krejt dhe befas nga momenti natyral i burimit të tij.” (f.40)
Një analizë të zgjeruar ka bërë Lasgushi për veprën “Lahuta e Malësisë” të bashkëkohësit të vet Gjergj Fishta duke treguar një model xhentilese mes të mëdhenjve. Vepra si një proces shpirtëror që filloi para vitit 1900, është e përmasave të mëdha, prandaj kritiku ka veçuar tiparet lirike të saj, paraprirë nga përfundimi: “Një vepër që ka frymëzim, që ka tronditje shpirtërore, është lirike vetvetiu.” (f.47) Kjo do të shtjellohet më pas si një proces zinxhir: “Esenca e poezisë lirike është muzika shpirtërore; muzikën shpirtërore e bën toni shpirtëror, tonin shpirtëror e bën drithma shpirtërore, lëkundja, tronditja; tronditjen shpirtërore e bën frymëzimi i brendshëm poetik.” (f.53)
Poema ka një transfigurim poetik me vargje dhe fragmente dhe pjesë lirike të rralla dhe Lasgushi e përcakton si “një poem çquarësisht epiko-lirik.” (f.49)
Fishta ishte klerik dhe gjithë vepra poetike dhe shoqërore e tij u zhvillua rreth “postulatit fetar dhe kombëtar”. (f.50) Feja e lidhur me idenë e atdheut përbën bipolaritetin e qendrës tokësore-qiellore të zemrës së poetit. Trajtesa teorike shoqërohet me ilustrime të shumta nga poema për mbrojtur karakterizimin e madhe që i bën Fishtës që në krye të shkrimit duke e quajtur “shkëmb i shpirtit shqiptar”.
Shkrimi pasues që mban në titull sërish Gjergj Fishtën, bën një paradë të disa prej figurave më të shquara të kombit shqiptar, ata që mund të quhen formuluesit e mendimit kombëtar, ata që krijuan frymën e nevojshme për të përmbushur fatin e Shqipërisë: “Ishte shpirti i përmbajtjes që u bë fjalë dhe njeri për të lajmëruar. Me këtë frymë në gojë, parim jetëdhënës, u dërguan lajmëtarët e mendimit të kombit.” (f.70)
Lasgushi e fillon shkrimin me gjeografinë e pararendësve të Rilindjes: Naum Veqilharxhi në Rumani, Thimi Mitkua në Egjipt, Anastas Kullurioti në Greqi, Harallamb Koçi në Rusi, pastaj veçon të mëdhenjtë duke theksuar përkatësinë e tyre fetare të vetëmohuar si sfidë ndaj përçarjes fetare, si nyja gordiane që duhej zgjidhur për të arritur bashkimin e madh kombëtar.
Vjershëtori Naim Frashëri, një bektashi:
“S’jemi turqër, as kaurë,
Mos e thoni këtë kurrë,
S’jemi grekër, as bullgarë,
Jemi vetëm shqipëtarë!” (f.358)
Diplomati Pashko Vasa, një katolik:
“Dhe mos shikoni kisha e xhamija,
Se feja e shqiptarit asht Shqiptarija.” (f.71)
Kryengritësi Mihal Grameno, një orthodoks:
“Njëri ne kisha, tjetri ne xhamija,
Jemi vëllezër, s’na ndajnë dot.” (f.72)
Prifti Gjergj Fishta, frymëtar i fjalës, kushtrimtar i vyer pruri si dhuratë “Lautën e malsisë” me kombëtarizimin e Oso Kukës, Ali Pashë Gucisë dhe Hajrijes.
Prifti Fan Noli, dërgimtari i shqipes dhe i bashkimit të shenjtë kombëtar.
“Flamur që linde Shën Kostandinë!
Bashkon Islamnë me Krishtërimnë!” (f.73)
Me veprat e tyre poetike të gjithë së bashku na zbulojnë forcën e racës shqiptare, atavizmin dhe dinamizmin e gjakut shqiptar, frymën, parimin, mendimin e kombit.
