Archives for July 2025

Studim nga Rafael Floqi

Dhimitri i Farit, një grek me origjinë nga kolonia helene në ishullin Far (sot Hvar në Kroaci), mbajti qëndrime të dyfishta gjatë konflikteve të mëdha të Ilirisë me Romën. Fillimisht i nënshtruar mbretit ilir Agron, ai sundonte Farin nga një fortesë strategjike mbi një liman të mbrojtur. Pas vdekjes së Agronit në vitin 231 p.e.s., dhe marrjes së pushtetit nga mbretëresha regjente Teuta, Dhimitri nisi të luante lojë të dyfishtë për përfitime vetjake.

Tradhtia ndaj Teutës dhe dorëzimi i Korkyrës

Në vitin 229 p.e.s., Teuta, duke ndjekur ambiciet e zgjerimit të Ilirisë, vuri në rrethim ishullin Korkyra (sot Korfuzin), që më pas ra në duart e saj dhe Dhimitri u vendos aty si komandant. Në vitin 229 p.e.s., duke vazhduar zgjerimin e pushtetit ilir që kishte filluar Agroni, Teuta sulmoi sistematikisht Isën, polisin e Korkyrës dhe Epidamnit. Lisi, Apollonia dhe Korkyra Nigra u kërcënuan të gjitha. Në një betejë detare pranë ishullit të Paksit, flota ilire, padyshim e komanduar nga Dhimitri, mundi aleatët Akejt dhe Etolianë. Si rezultat, Korkyrasit u detyruan të pranonin një garnizon ilir në qytetin e tyre, i cili u vu nën komandën e Dhimitrit.

Kur romakët ishin në rrugë për të çliruar Korkyrën gjatë Luftës së Parë Ilire, Dhimitri ndjeu se ishte shpifur nga Teuta. Nga frika e zemërimit të saj, ai e tradhtoi atë dhe ua dorëzoi Korkyrën romakëve. Duke kaluar në anën romake, ai tani veproi si udhërrëfyesi i tyre për fushatën e tyre në Iliri. Me ndihmën e Dhimitrit, Roma arriti një fitore të shpejtë, Teuta iku në Rhizon në Dalmaci (Rizani modern, Mali i Zi) dhe ai u vu në krye të pjesës më të madhe të Mbretërisë Ardiane, si klient i Romës. Demetri u shpërblye me sundimin e vendlindjes së tij, ishullit të Farosit, dhe një pjese të tokës pranë tij, por kjo ishte vetëm e përkohshme. Romakët aneksuan pushtimet jugore të Teutës dhe pas luftës, për shkak të njërit prej kushteve të vendosura nga Roma, anijet luftarake ilire në jug të Lisit u ndaluan shprehimisht. 

Aventurier dhe pirat – kundër Romës dhe Ilirisë

Pas përfundimit të luftës së parë ilire, Dhimitri martohet me Triteutën, gruan e parë të Agronit dhe nënën e mbretit të mitur Pinesi. Me kalimin e kohës, ai fillon të forcojë pozitën e vet dhe të sfidojë autoritetin romak. Në vitin 220 p.e.s., në shkelje të marrëveshjes me Romën që ndalonte lundrimet luftarake në jug të Lisusit, ai nis ekspedita piraterie me 90 anije bashkë me ilirin tjetër, Skerdiladin vëllain e Agronit. Sulmuan qytete greke në Peloponez dhe më tej Dhimitri vazhdoi në Egje ku plaçkiti ishujt Cikladë dhe detyroi disa të paguajnë tribut. U ndoq nga flotat rodase dhe u strehua në Kenkrea afër Korinthit.

Pas ngjitjes në fron, Dhimitri u martua me Triteutën, nënën e mbretit të mitur Pinnes, duke vendosur kështu një autoritet të fortë mbi Ardianët. Në vitin e tij të parë, ai mbajti një profil të ulët në çështjet ndërshtetërore, duke luajtur me narrativën se ai po ruante interesat romake në rajon.

Megjithatë, kur Roma ishte e zënë me luftën kundër Galëve, Dhimitri i Faros u angazhua në veprime të pavarura në lindje, duke injoruar pozicionin e tij të supozuar të nënshtrimit ndaj Romës. Udhëheqësi i Ardianët krijoi një aleancë me Maqedoninë, një shtet që tashmë ishte projektuar nga Republika Romake si një armik i ardhshëm. Nga kjo aleancë, monarku Ardian përfitoi zotërimin e rajonit strategjik të Dasaretëve Në të njëjtën kohë, Dhimitri i bindi Atintatët të shkëputeshin nga protektorati romak dhe të bashkoheshin me mbrojtjen e tij.

Në vitin 223, Dhimitri i Faros udhëhoqi një kontingjent prej 1,600 ushtarësh kundër Kleomenit III të Spartës në Peloponez, si pjesë e aleatëve të Maqedonisë. Një vit më vonë, kjo forcë ilire luajti një rol të rëndësishëm në fitoren e Antigon Dosonit në betejën e Sellasias. Në fillim të vitit 220, Dhimitri, së bashku me gjeneralin ilir Skerdilaidin, lundruan në jug të Lissus me rreth 90 anije (lembi). Kjo forcë u përpoq pa sukses të pushtonte Pilosin përmes detit. Pas Pilosit, Skerdilaidi u nda nga ndërmarrja e bashkimit dhe u kthye në veri. Ndërkohë, Dhimitri me 50 anijet e tij i vazhdoi bastisjet e tij deri në Ciklade.

Argumente për Luftë

Në vitin 221, Republika Romake e ktheu vëmendjen në lindje, konkretisht në Adriatikun verilindor. Gjatë viteve 221-220, Romakët luftuan të ashtuquajturën Luftë të Istrias. Ky angazhim i shkurtër rezultoi në zgjerimin e kontrollit të Romës mbi Gjirin e Venedikut dhe në brendësi nga gadishulli i Istrias në Alpet Juliane.

Në retrospektivë, Lufta Istriane e Romës ishte një vazhdim i natyrshëm i luftës në Galinë Cisalpine dhe një prelud i përshtatshëm për Luftën e Dytë Ilire. Me shumë mundësi, bazuar në këtë retrospektivë, Apiani akuzoi Dhimitrin e Farosit për bashkëpunim me Istrianët në bastisjen e anijeve romake të grurit në Adriatik. Akuza, me shumë gjasa jo e vërtetë, mbeti pjesë e rrëfimit romak mbi fajtorin e Dhimitrit. Megjithatë, Dhimitri në fakt lundroi në jug të Lissus në vitin 220 dhe kjo ishte në shkelje të traktatit midis Romës dhe shtetit Ardian; një traktat i vendosur pas Luftës së Parë Ilire.

Deri në vitin 219, romakët me sa duket e kishin qetësuar Galinë Cisalpine. Republika krijoi dy koloni të rëndësishme përgjatë luginës së Po, Kremonën dhe Placentinë, për të mbajtur nën kontroll galët e mundur. E lirë nga ky kufi, Roma vendosi të bënte luftë me Dhimitrin me forcë të plotë. Ashtu si në luftën dhjetë vjet më parë kundër Teutës, romakët nuk i bënë asnjë deklaratë zyrtare lufte Dhimitrit dhe Ardianëve. Megjithatë, ndryshe nga Teuta, Dhimitrisi i Farit mësoi paraprakisht për afrimin romak dhe bëri përgatitjet e duhura.

Një rrëfim për dy qytete

Dhimitri përdori vetëm taktika vonuese kundër romakëve, i vetëdijshëm se nuk mund t’i përballonte ata në betejë të hapur. Në vend të kësaj, ai i priti romakët në vendet ku armiku duhej të angazhohej në taktika rrethimi. Dhimitri shpresonte që armët romake do të dështonin në manovrat rrethuese. Si i tillë, monarku i Ardianëve hoqi dorë nga pjesa më e madhe e territorit dhe e përqendroi mbrojtjen e tij vetëm në dy vende të forta: Dimalin dhe qytetin e tij të lindjes, Farosin.

Dimali ishte një qytet i fortifikuar rëndë i vendosur në një kodër të pjerrët në Shqipërinë jug-qendrore. Ai konsiderohej i pathyeshëm nga vendasit. Gjithashtu, ajo zinte një pozicion strategjik që kontrollonte rrugën përgjatë kullotave të deleve të fushës së Myzeqesë deri në fund të lumenjve Shkumbin dhe Seman. Shkurt, qyteti kishte furnizimet e nevojshme për t’i rezistuar një rrethimi të gjatë.

Nga ana tjetër, Fari ndodhej në ekstremin verior të domenit Ardian. Qyteti u themelua gjatë të ashtuquajturës valë e dytë e kolonizimit helen, gjatë viteve 385-384 p.e.s. Si qyteti kryesor ashtu edhe i gjithë ishulli mbanin të njëjtin emër. Qyteti ku Dhimitri organizoi mbrojtjen korrespondon me Stari Gradin modern të ishullit Hvar, Kroaci.

Në pranverën e vitit 219, konsulli romak Lucius Aemilius Paulus (nuk duhet ngatërruar me emrin e tij dhe “Macedonicus”) zbarkoi në brigjet e Ilirisë jugore. Nuk e dimë madhësinë aktuale të ushtrisë së tij, por është e arsyeshme të supozojmë se ai mbështetej në një forcë jo më të vogël se ajo e përdorur kundër Teutës; konkretisht 20,000 këmbësorë, 2,000 kalorës dhe 200 anije ishte madhësia e ushtrisë së Paulusit. Me të zbarkuar, Paulus vendosi menjëherë të merrte Dimalin, pasi mendonte se duke mposhtur postin më të fortë të ilirëve, do të dekurajonte rezistencën e tyre. Strategjia e tij funksionoi shkëlqyeshëm; brenda një jave rrethimi, romakët e nënshtruan Dimalin. Është interesante se romakët nuk e shkatërruan vendbanimin. Me sa duket, ata kishin ndërmend ta përdornin atë si bazë për zgjerimin e ardhshëm në lindje, në kurriz të Maqedonisë.

Pas rënies së Dimalit

Pas rënies së Dimalit, komunitete të tjera rajonale iu afruan romakëve dhe premtuan besnikëri. Me protektoratin romak dhe Ilirinë jugore nën kontroll, e gjithë forca romake niset për në Faros, vendi i vetëm i mbetur i rezistencës. Kalaja e Farosit ishte fortifikuar fort. Një numër i madh ushtarësh të aftë ishin vendosur brenda mureve të saj, pa asnjë nga pajisjet e nevojshme të luftës. Dhimitrii kishte grumbulluar furnizime ushqimore dhe kështu e kishte përgatitur qytetin për një rrethim të gjatë.

Duke dashur të shmangte një rrethim të zgjatur, konsulli romak përdori një taktikë të ndryshme. Prandaj, marina romake iu afrua ishullit gjatë natës dhe, e mbuluar nga errësira, zbarkoi shumicën e trupave në zona të fshehura, të pyllëzuara përgjatë korridorit. Vetë konsulli, të nesërmen në mëngjes, me forcat e mbetura në bordin e vetëm njëzet anijeve lundroi hapur drejt portit të Farosit. Me këtë afrim, romakët kishin ndërmend ta tërhiqnin armikun jashtë mureve të qytetit, duke i shpërqendruar ata nga forcat e tjera të fshehura që ishin gati të binin mbi ta pas daljes.

Kalaja e Krotinës shtrihet mbi një kodër to bukur, pjesërisht te pyllëzuar të malësisë se Shpiragut ,shkruan arkeologu, Burhan Dautaj te Iliria e vitit 1972. Kodra e Kalasë është edhe me e larta (kuota 444 m.) në vargun kodrinor, që fillon për rreze faqes perëndimore to Shpiragut dhe shtrihet ne krah to majte to rrugës automobilistike Berat-Roskovec, derisa zbutet ne fushat përreth Liqeneve artificiale to Kurjanit. Duke pare rendësin e madhe qe paraqesin mbeturinat antike to qytetit ilir të Krotinës, gjate viteve 1963-1964 u ndërmorën gërmime të rregullta arkeologjike, të cilat u përqendruan kryesisht mbi kreshtën e akropolit. Zbulimi me i rëndësishëm i këtyre dy vjetëve është ai i vulave të fragmentuara qe përmbajnë emrin e qytetit ilir Dimal. Vulat janë vendosur mbi faqet e sheshta të tjegullave helenistike. Ato me plotësimet qe i bëjnë njëra-tjetrës na japin emrin ®IMAAAITAN. Ky është i pari burim epigrafik qe bën fjale për emrin e qytetit ilir Dimal, i cili ka luajtur një rol me rëndësi ne ngjarjet historike to Iliris6 se Jugut ne shek. III-II para erës sonë.

Beteja e Farosit

Manovra romake ishte e suksesshme dhe Polibi na tregon se si u zhvillua beteja më pas. “Dhimitri, duke parë anijet dhe duke përbuzur numrin e tyre të vogël, u nis me shpejtësi nga qyteti drejt portit për të penguar zbarkimin e armikut. Me t’i hasur, lufta u bë shumë e dhunshme dhe gjithnjë e më shumë trupa vazhdonin të dilnin nga qyteti për të ndihmuar, derisa më në fund i gjithë garnizoni u derdh për të marrë pjesë në betejë. Forca romake që kishte zbarkuar natën, tani mbërriti në kohën e duhur, pasi kishte marshuar nëpër një rrugë të fshehtë dhe kishte zënë një kodër të pjerrët midis qytetit dhe portit, i kishte izoluar nga qyteti trupat që kishin lundruar, duke parë se çfarë kishte ndodhur, hoqi dorë nga kundërshtimi i zbarkimit dhe duke mbledhur forcat e tij dhe duke i brohoritur ato, duke filluar me qëllimin për të luftuar një betejë të ashpër me ata në kodër. Ilirët u hodhën në shumë trazira dhe konfuzion. Në fund, të shtypur si përpara ashtu edhe prapa, trupat e Dhimitrit u kthyen dhe ikën, disa ia mbathën në qytet, por numri më i madh u shpërnda në ishull në të gjithë vendin”. II. XVIII. XII Pasojat

Me faranët e pushtuar nga romakët, Dhimitri iku nga fushëbeteja. Ai mori një varkë të vogël të vendosur në një vend të fshehtë dhe me të u largua. Në Ambraki, ai iu bashkua shpurës së mbretit maqedonas Filip V si i dëbuar politik dhe u bë një nga këshilltarët e tij kryesorë.

Pas pushtimit të Farosit, romakët plaçkitën të gjithë kështjellën dhe më pas, ndryshe nga Dimali, e shkatërruan atë plotësisht. Pastaj, Republika i dërgoi një notë zyrtare Filipit V duke i kërkuar atij Dhimitrin, armikun kryesor të Romës në Luftën e Dytë Ilire. Megjithatë, Filipi, i vetëdijshëm për sjelljen armiqësore të Romës ndaj Maqedonisë, refuzoi t’i përgjigjej kërkesës romake.

Pas fitores ndaj Dhimitrit të Farosit, romakët nuk lëvizën më tej kundër armikut, i cili teknikisht ishte mbretëria Ardiane. Në vend të kësaj, Republika zbatoi të njëjtat masa të rëna dakord pas Luftës së Parë Ilire, duke u mbështetur në të njëjtat aleanca të lirshme në rajon. Megjithëse fitimtarë, Romakët përsëri preferuan të qëndronin larg një përfshirjeje të drejtpërdrejtë në çështjet lindore.

Lucius Aemilius Paulus u vlerësua me një triumf për fitoren e tij në Luftën e Dytë Ilire. Tre vjet më vonë, ai ishte midis atyre që u vranë në masakrën e Kanës nga kartagjenasit.

Ndërkohë, me ndihmën e përfaqësuesit maqedonas Taurion, anijet e tij u tërhoqën përmes isthmit të Korinthit, me qëllim që të luftonin Aetolët. Por, ndërhyrja e tij në këtë front ishte e vonuar dhe e padobishme. Këto veprime dhe shkelje të traktateve e nxitën Romën të shpallë Luftën e Dytë Ilire.

Shtytës i luftës kundër Romës

Në Maqedoni, Dhimitri u bë një nga këshilltarët më të ngushtë të Filipit V. Pasi dëgjoi për disfatën e romakëve nga Hannibali në Trasimene në vitin 217 p.e.s., Dhimitri e këshilloi Filipin të pajtohej me Aetolët dhe të përqendrohej në ekspansion drejt Italisë. Ai shpresonte të hakmerrej ndaj Romës dhe të rimerrte zotërimet e tij në Iliri.

Ky ndikim i tij shihet qartë në marrëveshjen e aleancës midis Filipit dhe Hannibalit në vitin 215 p.e.s., ku kërkohej që Roma të dorëzonte qytete si Korkyra, Apolonia, Epidamni, Fari, Dimali dhe territore të tjera, dhe t’ia kthente “Dhimitrit të Farit miqtë që ndodheshin nën sundimin romak”.

Shkatërrues i karakterit të Filipit

Historiani grek Polibi e fajëson ndikimin e Dhimitrit për ndryshimin e karakterit të mbretit Filip, nga një sundimtar i moderuar në një despot tiranik. Ai përmend një incident në qytetin e Mesenës më 215 p.e.s., ku pas një masakre, Dhimitri e këshilloi Filipin të mos braktiste fortesën, por ta mbante me çdo kusht. Megjithatë, Filipi ndoqi këshillën më të matur të Aratit dhe u largua. Sipas Polibit, ky ishte momenti i fillimit të rënies morale të Filipit. 

Në kontrast me Aratin, që paraqitej si një burrë shteti i drejtë dhe i përmbajtur, Dhimitri ishte përshkruar nga Polibi si nxitës i intrigave dhe egoist i paskrupullt, i shtyrë nga urrejtja ndaj Romës dhe etja për pushtet personal.

Fund tragjik i një tradhtari

Në vitin 214 p.e.s., Dhimitri vdes duke u përpjekur të pushtojë Mesenën – një akt që Filipi kishte hezituar ta ndërmerrte më parë, por që këtë herë vendosi ta realizojë. Kështu mbyllet jeta e një figure të dyshimtë greke që nga brenda strukturave ilire dhe më pas maqedonase, tradhtoi një mbretëreshë dhe përzjeu fatet e rajonit me ambicie të rrezikshme.

Dhimitri i Farit mbetet një nga figurat më të errëta dhe kundërthënëse të historisë së Ilirisë. I lindur në një qytet me ndikim grek, ai hyri në oborrin mbretëror të Teutës jo si armik, por si aleat, si këshilltar dhe shërbyes i mbretëreshës ilire. Por në vend që t’i qëndronte besnik mbrojtëses së tij, ai zgjodhi rrugën e mashtrimit dhe interesit personal. Me veprimet e tij, ai jo vetëm tradhtoi mikpritjen dhe besimin e një mbretërie që i kishte dhënë pushtet dhe ndikim, por hapi edhe dyert për ndërhyrjen e fuqive të huaja në Ballkan.

Në vitin 229 p.e.s., kur Iliria ishte nën udhëheqjen e Teutës dhe përpiqej të ruante kontrollin në Adriatik, Dhimitri u shfaq si një figurë që fillimisht shërbeu me zell, por më pas nisi të punojë në prapaskenë për interesat e veta. Ai dorëzoi Korkyrën (Korfunin) te romakët dhe shpalli veten aleat të tyre, duke ndihmuar Perandorinë Romake të vendoste këmbën në Ballkan dhe të fillonte fushatat e saj ekspansioniste kundër Ilirisë. Kjo tradhti e hapi rrugën për Luftën e Parë Ilire dhe, më vonë, për nënshtrimin e pjesëve të mëdha të Ilirisë nga Roma.

Nga shërbëtor i mbretëreshës u kthye në vasal të romakëve, dhe më pas, kur nuk u bë më i dobishëm për ta, edhe ata e braktisën. Pas Luftës së Dytë Ilire, Dhimitri u dëbua nga Iliria dhe përfundoi në oborrin e Filipit të V të Maqedonisë, ku vazhdoi të mbillte armiqësi dhe intrigë, gjithnjë duke ndjekur interesin personal dhe duke shkelur mbi aleancat e mëparshme.

Historia e tij është një paralajmërim për tradhtarët që, për ambicie personale, janë të gatshëm të shesin jo vetëm besimin, por edhe fatin e një kombi. Dhimitri i Farit nuk ishte vetëm një tradhtar: ai ishte edhe një katalizator i shkatërrimit të pavarësisë ilire dhe një figurë që shënoi fillimin e ndërhyrjes së huaj në trojet tona.

Literatura 

    Livy, History of Rome, Rev. Canon Roberts (translator), Ernest Rhys (Ed.); (1905) London: J. M. Dent & Sons, Ltd.

    Plutarch, “Aratus” in Plutarch’s Lives, Arthur Hugh Clough (editor), John Dryden (translator). Two volumes. Modern Library; Modern Library Paperback Ed edition (April 10, 2001). Downloadable version at Project Gutenberg. Vol. 2: ISBN 0375756779.

    Polybius, Histories, Evelyn S. Shuckburgh (translator); London, New York. Macmillan (1889); Reprint Bloomington (1962).

    Strabo, Geography, translated by Horace Leonard Jones; Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd. (1924). Books 8-9: ISBN 0-674-99216-4, Books 13-14: ISBN 0-674-99246-6.