Nga Rafael Floqi/
28 Nëntori 1912 përbën ngjarjen më të rëndësishme të shtetformimit shqiptar, e cila, përveç themelimit institucional të shtetit, prodhoi një identitet të ri politik dhe simbolik. Artikulli shqyrton shpalljen e pavarësisë në kontekstin e Luftërave Ballkanike, rolin e elitave politike shqiptare, reagimin e Perandorisë Osmane, ndikimin e kryengritjeve para-1912-s, rëndësinë simbolike të flamurit si element i kujtesës kombëtare, si dhe kontributin e diasporës dhe të urdhrave fetarë—veçanërisht të bektashinjve—në procesin e shtetformimit. Analiza tregohet se pse 28 Nëntori është mbetur një datë kyçe e unitetit shqiptar dhe një kategori e qëndrueshme e identitetit politik.
Në historiografinë bashkëkohore, 28 Nëntori njihet si momenti i krijimit të shtetit modern shqiptar dhe si simboli kryesor i identitetit kombëtar. Ndryshe nga festat e thjeshta politike, 28 Nëntori funksionon si një “moment themelues” (Anderson 1991; Hobsbawm 1992), i cili prodhon një bashkim shpirtëror të shqiptarëve, pavarësisht vendndodhjes, besimit ose përkatësisë krahinore. Kjo datë nuk është vetëm një përkujtim historik, por një instrument i vazhdueshëm i ndërtimit të ndërgjegjes kombëtare.
Konteksti historik i shpalljes së Pavarësisë
Shpallja e Pavarësisë në Vlorë më 28 Nëntor 1912 ndodhi në kushtet e fragmentimit të Perandorisë Osmane dhe ekspansionit të shteteve ballkanike gjatë Luftërave Ballkanike. Delegatë nga të gjitha trevat shqiptare u mblodhën në Vlorë për të artikuluar një përgjigje politike ndaj kërcënimit të copëtimit territorial. Mes tyre ishin personalitete të shquara: Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Prenk Bib Doda, Mehmet Konica, Eqrem bej Vlora, Dhimitër Berati, Sotir Kolea, Nikollë Kaçorri Lef Nosi dhe nje nënshkrues nga trungu i familjes time, Thanas Floqi.
Qeveria e Vlorës synoi të prodhonte një akt me funksion të trefishtë: deklarim sovraniteti, afirmim institucional dhe demonstrim të unitetit kombëtar.
Roli i kryengritjeve shqiptare në formësimin e pavarësisë
Kryengritjet shqiptare të viteve 1910–1912 ishin thelbësore për krijimin e klimës politike që mundësoi shpalljen e pavarësisë. Kryengritja e Malësisë së Madhe (1911), lëvizjet në jug dhe veriperëndim dhe rezistenca e Kosovës e Dukagjinit krijuan një atmosferë të përgatitur për veprim politik kombëtar. Ato demonstronin kapacitetin e shqiptarëve për vetëorganizim, solidaritet ndërkrahinor dhe rezistencë të përbashkët.
Ky cikël kryengritjesh shënon fazën e “mobilizimit kombëtar” (Skendi 1967), e cila prodhoi ndikimin psikologjik dhe mobilizues për aktin e Vlorës.
ë historinë e çdo kombi ekzistojnë çaste që tejkalojnë kohën dhe hapësirën, duke u kthyer në pikë referimi për identitetin kombëtar. Për shqiptarët, 28 Nëntori 1912 është pikërisht një nga ato momente. Shpallja e Pavarësisë nuk ishte vetëm një akt formal i ndarjes nga Perandoria Osmane; ajo ishte shndërrimi i një populli të shpërndarë në male, fusha dhe emigracion në një subjekt politik sovran. Në krye të këtij akti historik qëndronte një figurë karizmatike, e qetë, e menduar dhe me horizont të gjerë evropian: Ismail Qemal Vlora, burrë shteti, diplomat dhe simbol i ndërgjegjes kombëtare.
Shpallja e Pavarësisë në Vlorë nuk ishte një rastësi, as një akt romantik i një grushti të vendosurish. Ishte rezultati i një procese të gjatë politik, diplomatik dhe kulturor që kishte filluar qysh në shekullin XIX me rilindjen kombëtare, me Lidhjen e Prizrenit, me alfabetin e Manastirit, me Kongresin e Elbasanit dhe me mësuesit e parë shqiptarë që hapën shkolla në kushte dhune. Por ajo nuk do të kishte marrë formë pa prirjen strategjike, guximin politik dhe legjitimitetin ndërkombëtar të Ismail Qemalit.
Kapitulli që vijon analizon në mënyrë sintetike e të thelluar zhvillimet që çuan në 28 Nëntor, rolin e Ismail Qemalit, kontekstin ndërkombëtar, dilemën e shpëtimit të territorit dhe domethënien e kësaj dite në historinë shqiptare.
Rruga e gjatë e kombit drejt mëvetësisë
Pavarësia e Shqipërisë nuk ishte një shpërthim i beftë. Ajo ishte përfundimi i një procesi shumëvjeçar që përfshiu: formimin e vetëdijes kombëtare, afirmimin e gjuhës shqipe, krijimin e elitës politike shqiptare, organizatat atdhetare brenda dhe jashtë vendit, shtypin patriotik, dhe lëvizjet politike e ushtarake kundër Perandorisë Osmane.
Nga Lidhja e Prizrenit (1878) te Lidhja e Pejës (1899), shqiptarët kërkuan autonomi territoriale brenda Perandorisë. Pavarësia do të bëhej e pashmangshme vetëm kur rreziku i copëtimit nga fqinjët u bë realitet i prekshëm.
Në vjeshtën e vitit 1912: Serbia kërkonte Shkodrën, Kosovën dhe dalje në Adriatik,Mali i Zi synonte Shkodrën dhe Malësinë, Bullgaria kishte pretendime në lindje,Greqia kërkonte Çamërinë, Himarën, Korçën dhe Vlorën.Në këtë panoramë të errët, shqiptarët kuptuan se:të kërkoje autonomi ishte baras me vetëvrasje; të shpallje pavarësinë, ishte e vetmja mundësi shpëtimi.
Ismail Qemali: diplomati që u bë arkitekti i shtetit shqiptar
Ismail Qemali lindi më 1844 në Vlorë në një familje të njohur aristokrate. Studimet e tij, karriera e tij e gjatë në administratën osmane dhe në diplomacinë ndërkombëtare e formësuan si një nga mendjet më të ndritura shqiptare të shekullit të XIX. Në Stamboll, mësoi mjeshtërinë e politikës. Në Evropë, ku u arratis në vitet 1900 pas konflikteve me xhonturqit, u ekspozua ndaj ideve moderne liberale. Ai ishte: diplomat i formuar, njohës i gjuhëve evropiane, i lidhur me qarqe politike në Londër, Paris dhe Romë, dhe me vizion të plotë për shtetin shqiptar. Personaliteti i tij kishte dy cilësi të rralla: autoritet moral për shqiptarët, besueshmëri dhe reputacion në kancelaritë evropiane. Pa këtë dyzim, akti i Pavarësisë nuk do të ishte pranuar në skenën ndërkombëtare.
Reagimi i Perandorisë Osmane ndaj Pavarësisë
Reagimi osman ishte i kushtëzuar nga dobësia strukturore e Perandorisë dhe nga situata ushtarake e vështirë e vitit 1912. Sipas Csaplár-Degovics (2019), Veziri i Madh Qamil Pasha e vlerësoi shpalljen e Pavarësisë si “revoltë” dhe i propozoi Ismail Qemalit një autonomi të kufizuar nën një princ osman. Kjo ofertë u refuzua, pasi delegatët shqiptarë konsideruan se momenti politik e kërkonte një status të plotë sovraniteti. Përpjekjet e misioneve osmane në Kosovë për të negociuar me udhëheqësit shqiptarë, të përmendura nga Hasan Prishtina, ilustrojnë strategjinë osmane për uljen e tensioneve, jo ripushtimin efektiv të territorit.
Flamuri shqiptar si simbol kombëtar dhe kujtesë kolektive
Flamuri i ngritur në Vlorë, i qepur nga Marigo Posio, ka funksionuar si simboli më i qëndrueshëm i identitetit shqiptar. Ngjyra e kuqe dhe shqiponja e zezë dykrenare, të rrënjosura në simbolikën mesdhetare dhe bizantine, përfaqësojnë dualitetet themelore të identitetit shqiptar: lirinë dhe kujtesën, sakrificën dhe përjetësinë. Flamuri është dokumentuar si objekt sakral i qëndresës, duke u ripopullarizuar gjatë shekullit XX, madje edhe në rrethana represive, si në rastin e burgut të Spaçit më 1973, kur të burgosurit e ripikturuan shqiponjën si akt rezistence.
Diaspora shqiptare dhe Federata “Vatra”
Diaspora shqiptare në SHBA, veçanërisht përmes Federatës Pan-Shqiptare “Vatra”, pati rol vendimtar në afirmimin diplomatik të çështjes shqiptare. “Vatra”, me organin e saj “Dielli”, ndërtoi opinionin publik amerikan dhe ndikoi në qëndrimin e administratës Wilson pas Luftës së Parë Botërore. Ky rol vlerësohet në historiografi si një ndër mekanizmat kryesorë të mbijetesës së shtetit shqiptar gjatë krizave të pasluftës (Noli 1947).
Vijimësia e 28 Nëntorit në shekullin XX–XXI
28 Nëntori ka mbetur një simbol përbashkues në hapësirën shqiptare. Në Kosovë, ngritja e flamurit më 28 Nëntor 1997 në Prekaz u shndërrua në akt themelor të rezistencës së armatosur dhe të mobilizimit të Luftës Çlirimtare. Festa është përjetësuar si një element i identitetit kolektiv shqiptar, që tejkalon kufijtë shtetërorë dhe funksionon si kategori e identitetit kulturor mbarëkombëtar.
A është utopi bashkimi kombëtar?
Debati mbi “Shqipërinë Natyrale” dhe mundësinë e bashkimit kombëtar mbetet çështja më komplekse e diskursit politik shqiptar në shekullin XXI. Në historiografinë kombëtare, nocioni “Shqipëri Natyrale” i referohet hapësirës etno-gjuhësore të popullsisë shqiptare, e cila pas vitit 1913 mbeti e ndarë në disa njësi shtetërore. Kjo ndarje, produkt i ekuilibrave gjeopolitikë të kohës, krijoi një realitet të ri politik që vazhdon të strukturojë marrëdhëniet ndërshqiptare sot. Megjithatë, ideja e ribashkimit territorial mbetet e kufizuar nga arkitektura ndërkombëtare e sigurisë, nga autoritetet politike të rajonit dhe nga detyrimet e brendshme juridike, sidomos në rastin e Kosovës.
Shqipëria Natyrale: nevoja historike dhe dilemat politike
Përkrahësit e këtij koncepti e shohin “Shqipërinë Natyrale” si korrigjim të një padrejtësie historike të vitit 1913. Në këtë kuptim, bashkimi postulatizohet si garant i funksionimit të kombit në një hapësirë të unifikuar. Argumentet kryesore janë demografike, kulturore dhe historike: shqiptarët flasin të njëjtën gjuhë, ndajnë të njëjtën kulturë dhe janë pjesë e të njëjtit identitet civilizues. Në perspektivën e së drejtës së vetëvendosjes, ribashkimi mund të interpretohet si realizim i vullnetit demokratik të popujve shqiptarë në Kosovë, Shqipëri, Maqedoninë e Veriut, Luginën e Preshevës dhe Mal të Zi.
Por kjo qasje përballet me kufizime të mëdha të sistemit ndërkombëtar. Shtetet që burojnë nga ndarjet historike të vitit 1913 kanë sovranitet të njohur, dhe çdo ndryshim kufijsh vlerësohet si rrezik për stabilitetin rajonal. Prandaj, koncepti i ribashkimit nuk mund të kuptohet jashtë kuadrit të arkitekturës euroatlantike.
Pakoja e Ahtisarit dhe barrierat juridike
Një nga pengesat më të mëdha për bashkimin de jure është Pakoja e Ahtisarit, e cila është baza kushtetuese e shtetit të Kosovës. Dokumenti e ndalon në mënyrë të qartë bashkimin e Kosovës me një shtet tjetër dhe e lidh statusin e saj me mbikëqyrjen ndërkombëtare. Ky kufizim juridik është pjesë e marrëveshjeve të garantuara nga fuqitë ndërkombëtare dhe është i pandryshueshëm pa një proces të ri politik global.
Në këtë kontekst, bashkimi i menjëhershëm kombëtar është praktikisht i pamundur juridikisht dhe diplomatikisht. Ndaj, realistët argumentojnë se bashkimi duhet të shihet si një proces i gjatë dhe gradual, jo si akt i menjëhershëm politik.
Uniteti ekonomik dhe kulturor si rruga reale e bashkimit
Në mungesë të mundësisë për bashkim politik, integrimi ekonomik, kulturor dhe institucional shihet nga studiuesit si rruga më realiste e afrimit mbarëkombëtar. Ekonomitë e Shqipërisë dhe Kosovës janë plotësuese: një treg i përbashkët, një hapësirë e unifikuar energjetike, standardet e harmonizuara tatimore dhe një politikë e përbashkët infrastrukturore do t’i afronin dy shtetet më shumë se çdo ndryshim formal kufijsh. Modeli i Bashkimit Evropian tregon se integrimi ekonomik shpesh i paraprin integrimit politik.
Kultura është një tjetër shtyllë e rëndësishme e bashkimit real. Shqipëria dhe Kosova ndajnë rrjet muzikor, arsimor dhe gjuhësor të njëjtë, ndërsa diaspora shqiptare vepron si një “lidhje organike” globale e përbashkët. Kjo lloj bashkësie kulturore ruan kohezionin kombëtar edhe në kushtet e ndarjes shtetërore.
Debati mbi “kombin kosovar” si konstrukt politik
Në diskursin bashkëkohor është shfaqur nocioni “komb kosovar”, i promovuar si identitet i ri shtetëror i bazuar në qytetari. Ky koncept, megjithëse i kuptueshëm në kuptimin e konsolidimit të shtetit të Kosovës, ndesh kritika për arsye historike dhe sociologjike. Termi “komb kosovar” bie ndesh me përkufizimin klasik të kombit shqiptar, i cili përfshin shqiptarët e Kosovës si pjesë organike të kombit etnik shqiptar. Identiteti kosovar mund të ketë funksion politik-shtetëror, por nuk ka bazë etnolinguistike, kulturore apo historike për të zëvendësuar identitetin shqiptar. Në këtë kuptim, promovimi i një kombi të ri të ndarë nga kombi shqiptar shihet si konstrukt artificial që rrezikon fragmentimin kulturor dhe politik të shqiptarëve. Në analizën sociopolitike, identiteti civil i Kosovës duhet të bashkëjetojë me identitetin kombëtar shqiptar, jo ta zëvendësojë atë.
A është utopi bashkimi kombëtar?
Konkluzioni i shumicës së studiuesve është se bashkimi i menjëhershëm politik mbetet i vështirë për shkak të faktorëve juridikë, gjeopolitikë dhe ndërkombëtarë. Megjithatë, bashkimi nuk është utopi: ai është i mundur si proces afatgjatë, përmes integrimit ekonomik, kulturor, institucional dhe përmes koordinimit strategjik brenda strukturave euroatlantike.
Nëse Bashkimi Evropian lejon modele integrimi të ngjashme me ato të Beneluksit ose gjysmë-federatave ekonomike, atëherë bashkimi de facto i shqiptarëve bëhet realist. Historia tregon se kombet bashkohen jo vetëm përmes kufijve, por përmes interesave të përbashkëta, identitetit të përbashkët dhe vizionit të përbashkët për të ardhmen.
28 Nëntori përfaqëson një akt të shumëfishtë: politik, kulturor, simbolik dhe identitar. Shpallja e Pavarësisë nuk i zgjidhi të gjitha çështjet territoriale dhe identitare të popullit shqiptar, por ajo krijoi themelin mbi të cilin u ndërtua shteti dhe vetëdija moderne kombëtare. Festimi i përvitshëm i kësaj date e riprodhon kujtesën historike dhe e forcon ndërgjegjen e bashkimit shpirtëror shqiptar. Përmes dimensionit historik, simbolik dhe kulturor, 28 Nëntori mbetet nyja themelore e shtetësisë dhe identitetit shqiptar, një kategori politike dhe kulturore që vijon të strukturojë vetëkuptimin kolektiv të shqiptarëve në shekullin XXI.
Referenca:
Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.
Anamali, S. (2002). Historia e Popullit Shqiptar. Tiranë: Toena.
Csaplár-Degovics, K. (2019). Shqiptarët dhe Perandoria Osmane: Dokumente dhe Analiza. Budapest: Akademiai Kiado.
Hobsbawm, E. (1992). Nations and Nationalism since 1780. Cambridge: CUP.
Jelavich, B. (1983). History of the Balkans. Cambridge: CUP.
Noli, F.S. (1947). Historia e Shqipërisë. Boston: Vatra Publications.
Pulaha, S. (1981). Kryengritjet Shqiptare në Shek. XIX–XX. Tiranë: ASHSH.
Skendi, S. (1967). The Albanian National Awakening. Princeton: Princeton University Press.
Vlora, E. (1968). Kujtime. Munich: Oldenbourg.