Nga Rafael Floqi/
Ismail Qemali Beu përmendet me emra të ndryshëm në dokumentacion si ‘Avlonyali Ismail Qemali’, Ismail Qemal Vlora’, ‘Ismail Kemal Bej’. Ai ishte i lindur më 1844 sipas kujtimeve të tij dhe 1847 sipas arkivave osmane në Vlorë, Shqipëri si bir i një familjeje të njohur shqiptare dhe pasardhës i Sinan Pashës që ishte kapiten-i derya (Admirali i Madh I Flotës Osmane+). Sinan Pasha ishte dhëndër i Sulltan Bajazitit II osman, familja e të cilit shtrihej katërqind vjet më parë. Nga Vlora u rekrutuan edhe shumë administratorë osmanë dinastisë, deri në shembjen e perandorisë.
Ismail Qemali e mësoi turqishten kur ishte në shkollën fillore. Më 1855 u diplomua i pari në klasën e tij në shkollën e famshmen Zosimea e cila ishte një nga shkollat më të shquara të mesme të Greqisë në atë kohë. Aty Ismail Qemali studioi greqisht, frëngjisht dhe italisht.
Ismail Qemali shkoi në Stamboll në 1860 për të studiuar për drejtësi dhe me ndihmën e xhaxhait të tij, hyri në Ministrinë e Jashtme si përkthyes. Ai u emërua atashe në ambasadën e Parisit (sefaret), megjithëse nuk e mori këtë detyrë për shkak të vdekjes të së motrës.
Ismail Qemali ishte një bashkëpunëtor i ngushtë, Vezirit të Madh i Midhat Pasha (1822-1884)dhe ai përparoi me shpejtësi në rrethin e Pashait. Gjatë sundimit të Midhatit Pashës në Tunë të Danubit (tani Bullgari), Ismail Qemali u bë korrespondent menaxher dhe redaktor i gazetës Le Danube. Kur ishte Midhat Pasha i emëruar si Kryetar I Këshillit të Shtetit të sapothemeluar në 1867, Ismail Qemali u bë maître de requêtes i klasës së parë në zyrën e Conseil d’Etat. Kur Midhat Pasha u caktua si guvernator i përgjithshëm i Mesopotamisë pas një viti dhe Ismaili Qemali u kthye në Departamentin Diplomatiko-Politik në Ministrinë e Punëve të Jashtme.
Intelektualët shqiptarë në Stamboll dhe Ismail Qemali e donin Sadrazamin (Grand Vezirin) Ali Pasha (1815-1875), për të hapur një shkollë të mesme në gjuhën shqipe. Për këtë Qemali Beu nuk u pa me sy të mirë dhe, për ta hequr qafe atë nga Stambolli u emërua në qeverinë e Varnës. Ai u bë delegat i Krahinës së Danubit të Poshtëm dhe president i osmanëve të Komisionit Evropian të Danubit. Ai u kthye në Stamboll më 1871 dhe punoi për alfabetin e shqipes dhe hapjen e shkollave shqipe me shqiptarët intelektualë si Sami Frasherin dhe Mehmed Ferid Vlora. Megjithatë, përpjekjet mbetën të pasigurta deri në 1878, me themelimin e Lidhjes së Prizrenit. Në këtë kohë Ismail Qemali dha dorëheqjen dhe shkoi në Evropë. Më pas, në 1876 me deklaratën e Monarkisë së Parë Kushtetuese Midhat Pasha u mor me përgatitjen e Kanun-u Esasi (Ligji themelor osman). Sistemi i Vilajetit do të zbatohej në perandori dhe të gjitha vilajetet shqiptare do të mbledheshin në një vilajet të vetëm sipas reformave që propozoi Midhat Pasha. Gjatë pozitës si Vezir i Madh të Midhat Pashës (dhjetor 1876 deri në shkurt 1877), Ismail Qemali u emërua Sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme. Megjithatë, kur Midhat Pasha u internua, Ismail Qemali dha dorëheqjen nga detyra.
2. Lidhja e Prizrenit dhe ekzili i Ismail Qemalit
Ismail Qemali ishte një nga udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit, e themeluar në vitin 1878 në Prizren të vilajetit të Kosovës (krahina) e Otomane Perandorisë. Kjo organizatë u krijua pas turpërimit të Turqisë në Luftën Ruso-Otomane në 1877-1878. Perandoria ishte imponuar nga Rusia për t‘ju nënshtruar nenevet të rënda të Traktatit të Shën Stefanit. Osmanët u lanë një pjesë të madhe të territorit të banuar nga shqiptarët kombeve sllave të Ballkanit. Fuqitë e Mëdha, veçanërisht Britania e Madhe dhe Austro-Hungaria, refuzuan dispozitat e traktatit, të cilat ishin të dëmshme për interesat e tyre. Kongresi i Berlinit u mbajt si rishikim i Traktatit të Shën Stefanit më 13 qershor 1878. Udhëheqësit shqiptarë u mblodhën në Prizren për të ndërmarrë veprime për integritetin territorial të Shqipërisë dhe themeluan Lidhjen Shqiptare për mbrojtjen e të drejtave të kombit shqiptar (Lidhjen e Prizrenit). Fillimisht. qeveria osmane e mbështeti këtë formacion. Megjithatë, Lidhja u shpërbë nga Bab-i Ali (Porta e lartë) pasi pretendonte autonominë politike dhe lëvizja u shtyp nga trupat osmane. Ismail Qemali u vu në provë në Kutahya nga Abdulhamid II midis 1877 dhe 1884, me sa duket, meqë ai mori një pjesë aktive në themelimi i Lidhjes së Prizrenit. Përveç kësaj, ai u bë edhe udhëheqësi i demonstratës të mbajtur për Midhat Pashën gjer ditën që u internua në Evropë. Me nëntëdhjetë deputetë, Ismail Qemali i kërkoi Abdülhamidit të rivendoste Midhatin në pozitë më 22 maj 1877.
3. Falja e Ismail Qemal Beut
Në 1884, ai u fal dhe u emërua si guvernator në Bolu. Abdülhamid II pastaj e caktoi në qeverinë e Galipolit. Ismail Qemali e refuzoi shumë herë, por pranoi përfundimisht në 1890. Ai qëndroi atje për dy muaj dhe u emërua si guvernatori i Bejrutit. Ndoshta, Abdülhamid II donte ta largonte atë nga qendra e perandorisë. Ai u thirr gjithashtu si guvernator i Sirisë për një muaj deri në ardhjen e Mehmed Serif Rauf Pashës më 1892.
Ismail Qemali u kthye në Stamboll në 1892 dhe qëndroi atje deri në vitin 1900. Qemali propozoi memorandume drejtuar Abdülhamid II për reformat liberale në Perandorinë Osmane Ai pat deklaruar “Sikurse nuk jemi dhe nuk duam të jemi turq, ashtu do të kundërshtojmë me të gjitha forcat këdo që do të si të na kthejnë në sllavë ose austriakë ose grekë. Ne duam të jemi shqiptarë.” (13 qershor 1878, memorandum dhënë në Lidhjen e Prizrenit), cituar në Stavro Skendi, Zgjimi kombëtar shqiptar (1878-1912),
Pas internimit të Midhat Pashës dhe të tij, Ismail Qemali luftoi për një kushtetutë monarkike për Perandorinë Osmane. Sipas Syrja Bej Vlorës (1860-1940), kushëri i Qemalit, objektivi tjetër i Ismail Qemalit, pasi ra disfavor, ishte krijimi I një Shqipërie autonome Brenda shtetit osman. Megjithatë, pas luftërave ballkanike të vitit 1912, ai luftoi me gjithë zemër për një Shqipëri të pavarur.
4. Arratija e Ismail Qemalit
Në maj të vitit 1900, ai u caktua guvernator i Tripolit nga Abdülhamid II. Është me siguri pa dyshim se ky post ishte një mërgim i duhur, dhe kështu Ismail Qemali iku në Greqi. Rëndësia e largimit të tij prej pallatit ishte bëri që të kishte një pozicion të rëndësishëm me krerët e shquar shqiptarë.
Qeveria osmane tashmë kishte dyshime për veprimtarinë e tij për shqiptarët që ishte shkak para arratisjes së tij. Sipas dokumenteve të Arkivit Osman, Qemali kërkoi të merrte mbështetje nga Greqia për një Shqipëri të pavarur, ndërsa ishte në Greqi.. Ai përmendi ‘Vëllazërinë Greko-Shqiptare ‘ në një memorandum që u botua atje, dhe gjithashtu u përpoq të themelonte një bashkim greko-shqiptar. Për më tepër, qarkullonte edhe një thashethem se Ismail Qemali mblodhi të krishterët shqiptarë të Janinës, të cilët mundësisht të krijojë një konsensus kristian-mysliman për çështjen shqiptare. Kushëriri i tij, Ferid Pasha edhe pse, Vezir i Madh e siguroi Abdulhamidin se Ismail Qemali ishte një njeri i parëndësishëm për shqiptarët.
Pas arratisjes së tij në Evropë, Ismail Qemali botoi një gazetë të quajtur “L’ Albania” me Faik Bej Konicën (Konicë në Bruksel më 1897.103 Meqë Ismail Qemali nuk mundi të arrinte konsensus me Faik Beun, ai botoi Le Salut de l’Albanie (Shpëtimi i Shqipërisë) shqip, greqisht dhe turqisht, nga ai vetë. Pjesa turke u botua në Folkestone, Angli, versioni shqip u shtyp në Bruksel dhe ai grek dërguar në Athinë për t’u shtypur.
Në vitin 1901 Ismail Qemali u ftua në Egjipt nga diaspora shqiptare. Dokumentet arkivore otomane tregojnë se në Egjipt Ismail Qemali themeloi një shoqatë të quajtur ‘Safak’ me shqiptarët, armenët dhe disa nga xhonturqit, me ndihmën të mbretit. Për më tepër, Qemali u denoncua nga Mehmed Ali Pasha, vëllai i Khedive, pasi Qemali i ofroi Mehmed Ali Pashës fronin shqiptar. Qemali pas këtij denoncimi u gjykua për tradhti të lartë në gjykatën e Stambollit. Ai ishte i dënuar me vdekje në mungesë dhe të drejtat e tij civile, gradat, dinjitetet, dekoratat dhe pronat u u morën. Që këtej e tutje ai përmendet në Arkivin Osman në dokumente si ‘müfsid’ (rrebelues), ‘I arratisuri Ismail Qemali Vlora dhe një sërë dëmtimesh dhe si ‘instrument abuzimi i britanikëve’. Ali Qemali (1867-1922), një gazetar osman dhe politikan tregoi se Ismail Qemali i ofroi fronin shqiptar vëllait të Khedive ishte një gënjeshtër, pasi Qemali i konsideronte Khedive dhe vëllanë e tij si burra të pavlerë.
Ismail Qemali ra në kontakt me xhonturqit kur iku në Evropë. Komiteti i Bashkimit dhe Përparimit organizoi një kongres në Paris, në të cilin xhonturqit të cilët i arratisur në Evropë do të diskutonin situatën e Perandorisë. Megjithatë grupet xhonturke nuk mund të arrinin konsensus. Grupi i Ismail Qemal Beut tentoi një grusht shteti që rezultoi i pasuksesshëm me bashkëpunimin britanik në vitin 1903. Ata e bindën Rexhep Pashën, guvernatori i Tripolit për planin e tyre. Komiteti ra dakord edhe për të marrë ndihëm nga organizatat armene dhe organizatat shqiptare për të marrë ndihmë. Megjithatë, përpjekja për grusht shteti u rrëzua kur Rexhep Pasha ndryshoi mendje.
5. Incidenti i 13 prillit (31 mars).
Komiteti i Bashkimit dhe Përparimit shpalli Mesrutiyet (Kushtetutën) në 23 korrik, 1908 me një kryengritje kundër Abdülhamid II, Sulltanit në pushtet. Deri në vitin 1908, Ismail Qemali jetonte midis Romës, Parisit, Gjenevës, Londrës dhe Brukselit. Menjëherë pas revoltës së xhonturqve në vitin 1908, Ismail Qemali u kthye në Stamboll në parlamenti osman si deputet për Beratin, Shqipëri.
Në dhomë ishin dy parti, Partia e Bashkimit dhe Përparimit si parti në pushtet dhe krahu liberal “Ahrar Firkasi” në opozitë, udhëheqjen e së cilës e mori Ismail Qemali. CUP kishte kontroll indirekt të qeverisë dhe pakënaqësia u shfaq kundër shtypjes së CUP. Partia Liberale nuk mundi të arrinte suksesin që pritej prej saj dhe e fituan shumica e deputetëve në zgjedhje. Opozita e pranoi pamundësinë e marrjes së pushtetit nëpërmjet mjeteve ligjore, kështu që ata u përpoqën të ofronin mbështetje për grupet tradicionale konservatore me diskurse fetare.
Më 7 prill, Hasan Fehmi, i cili ishte anti-sindikalist dhe redaktor i Serbestit, u vra në urën e Galatas, në Stamboll. Funerali i tij degjeneroi në një shfaqje të përleshjeve të forcave politike nga liberalët. Natën e 12/13 prillit 1909, një grup i madh i përbërë nga antagonistët e politikës së udhëhequr nga CUP, kryen një rebelim të quajtur ‘Incidenti i 31 marsit’. Garnizonet dhe softat e Stambollit (student teologjikë) marshuan në sheshin Ayasofya duke pretenduar rivendosjen e Sheriatit (Ligjit Islam).
Ushtarët pushtuan kryeqytetin osman për shtatë ditë dhe kërkuan abdikimin e kabinetit, dorëheqjen e disa komandantëve dhe zbatimin e ligjit fetar. Edhe ata kërkuan që Ismail Qemali të ishte kryetar i dhomës dhe Qamil Pasha Vezir i Madh. Ismail Qemali dhe Hoxha Vasfi Efendi pohuan se nuk kishte rrugë tjetër veçse të pranonin kërkesat e rebelëve për të shtypur kryengritjen. Ismail Qemali pohoi se u zgjodh unanimisht Kryetar i Dhomës me 60 vota, në vend të pozitivistit Ahmed Riza Bey. Megjithatë, raundi i parë i zgjedhjeve nuk arriti asnjë rezultat dhe Mustafa Efendi, deputet i Halepit (Aleppo) u zgjodh me 111 vota në raundin e dytë, në të cilin Ismail Qemali mori vetëm 47 vota.
Mendohej se Unioni Liberal (Ahrar Firkasi), Prens Sabahaddin, Ismail Qemali, Qamil Pasha dhe djali i tij Said Pasha, Mizanci Murad, Dervish Vahdeti dhe komuniteti i tij, Ittihad-i Muhammedi Cemiyeti (Bashkimi Muhamedan) dhe studentët e teologjisë kishin organizuar rebelimin.
Pavarësisht se nxitësi i vërtetë i incidentit të 13 prillit ende nuk dihet sot, dyshohej se Britania e menaxhoi incidentin pas skenës. ‘Gazeta Volkan’ e botuar nga Dervis Vahdeti (1869-1909) kishte një rol të rëndësishëm në kryengritje.
Më 20 Prill 1909.131 Ndërkohë, ushtria e tretë ose ushtria e veprimit nga Maqedonia ishte nisur për të rimarrë Stambollin dhe suksesi i kësaj ushtrie u interpretua si një fitore e Gjermanisë duke goditur Britaninë. Ismail Qemali iu nënshtrua një hetimi gjyqësor, por asnjë prove të gjetur për ta lidhur me ngjarjet e 13 prillit. Ai u kthye në Stamboll për të marrë pjesë në Parlamenti. Ai u bë lider i Partisë Liberale ‘Mutedil’ të sapothemeluar Hürriyetperveran Firkasi’. Ali Haydar Mithat vuri në dukje se pas shtypjes së rebelimi, Ismail Qemali u përqendrua vetëm në deklaratën shqiptare të pavarësisë.
6. Kundërshtimi i Ismail Qemalit ndaj xhonturqve
Pas dështimit të tentativës së grushtit të shtetit në vitin 1903, Ismail Qemali ra në konflikt me Princin Grupi Sabahaddin po ashtu dhe filloi aktivitetet hapur për çështjen shqiptare. Sidomos pas vitit 1906, panturanizmi ose nacionalizmi turk u bë ideologjia administrative e Komiteti i Bashkimit dhe Progresit. Ky ndryshim shkaktoi trazira te joturqit anëtarë të CUP-së dhe ata mbrojtën lëvizjet e tyre përkatëse nacionaliste.
Për shembull, Ismail Qemali mori pjesë aktive në lëvizjen nacionaliste shqiptare. Në të vërtetë, komiteti pengoi zgjedhjen e Ismail Qemalit për në Dhomën Osmane. Sipas Ismail Qemalit, fillimisht axhenda politike e komitetit, “i cili bashkoi të gjithë elementët etnikë nën të njëjtin flamur drejtësie dhe barazie”, e për rrjedhojë për të eliminuar ndërhyrjen e huaj, dukej se përkonte me aspiratat e kombit shqiptar. Xhonturqit kërkuan ndihmën e shqiptarëve për të shpallur kushtetutën. Dhjetë mijë shqiptarë të armatosur u mblodhën në (Ferizaj), Kosovë dhe i dërguan Abdülhamidit telegramin e famshëm. Sipas kujtimeve të tij, Sulltani u konsultua me Ismail Qemalin, i cili e këshilloi Abdülhamidin të rivendoste kushtetutën që u shpall dy ditë më vonë. Megjithatë, programi i CUP ishte fillimisht, nacionalist dhe centralist turk. Me përpjekjet e sindikalistëve duke përforcuar autoritetin qendror, nga mesi i vitit 1909, besimi shqiptar u tradhtua nga komiteti. Kjo politikë centralizimi shkaktoi shumë revolta në Shqipëri. Turqit, e Rinj për Ismail Qemalin, kishin një plan për të mohuar etnitë e tyre dhe origjinën e ndryshme osmane. Pasoja e parë e kësaj strategjie ishte shpallja e pavarësisë së Bullgarisë më 5 tetor 1908 dhe aneksimi i Bosnjë-Hercegovinës nga Austro-Hungaria më 8 tetor.
Sipas Ismail Qemalit elementi më i rrezikshëm dhe elementi më i fortë etnik në komitet ishin shqiptarët dhe “asgjë nuk u neglizhua që mund të nxisnin telashe dhe u përdorën të gjitha llojet e masave represive me qëllim shtypjen së asaj që besohej se ishte koka e Medusës Nacionaliste”. Komiteti e konsideronte popullin shqiptar si “popull mysliman pa ideal politik përtej dëshirës për të shmangur pagesën e taksave.” Megjithatë, politika agresive e CUP kundër shqiptarëve nxiti ndjenjat e tyre nacionaliste dhe ndezi rebelimin.
Ismail Qemali bëri përpjekje të mëdha në Parlament, me kolegët e tij shqiptarë, për të penguar luftën e pakuptimtë të komitetit në emër të popullit shqiptar. Paralajmërimet e tyre të sinqerta mbetën të neglizhuara. Me përshpejtimin e cështjes shqiptare, pritshmëritë e mosmarrëveshjeve të mendimeve mes unionistëve dhe shqiptarëve u bë shumë më të mëdha në vitin 1910. Kokëfortësia e ashpër e xhonturqve në dhe përpjekja për të thithur kombësitë e bëri luftën shqiptare të pashmangshme dhe i detyruan ata të luftojnë për lirinë e tyre kombëtare .
Një element tjetër vendimtar për kryengritjen shqiptare ishte kërcënimi i shqiptarëve me shpërbërje. Frika nga lufta italo-turke e vitit 1911 shkaktoi një pakënaqësi të përgjithshme ndër shqiptarët. Më pas, Luftërat Ballkanike të vitit 1912 ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Shtetet ballkanike u bënë një periudhë epokale për shqiptarët për ruajtje e territore shqiptare që u rrethuan nga Greqia dhe Serbia.
7 Pavarësia e Shqipërisë dhe Ismail Qemali
Në Luftërat Ballkanike shqiptarët u ndanë në dy grupe. Një grup mbronte tokat e tyre me osmanët, ndërsa nacionalistët shqiptarë nga Vlora dhe Berati po përhapnin propagandë kundër perandorisë. Propaganda e tyre kishte për qëllim ushtarët shqiptarë, si p.sh. “Shqipëria tashmë është një shtet më vete. Pra, lufta turke nuk kishte të bëjë me shqiptarët.” Gjithashtu, në kujtimet e tij Mahmud Xhevdet Pasha (1856-1913), Veziri i Madh, vuri në dukje tradhtinë e Ismail Qemalit në rënien e Janinës
Ismail Qemali shkoi në Rumani dhe bëri një takim në Bukuresht dhe rrugës Ai nxitoi në Vjenë me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore për të negociuar me Ministrinë e Jashtme të Austrisë për të ardhmen e Shqipërisë. Më 19 nëntor 1912, ai lundroi për në Durrës me një anije detare austro-hungareze dhe udhëtoi për në Vlorë, ku drejtoi asamblenë kombëtare që shpalli pavarësinë e Shqipërisë më 28 nëntor 1912. Qeveria e përkohshme u themelua të nesërmen dhe Ismail Qemali u bë Kryeministër dhe Ministër i Punëve të Jashtme.