Prof. asoc. dr. Bedri Muhadri, Instituti i Historisë “Ali Hadri”, Prishtinë, sjell para lexuesit shqiptar librin e tij më të ri “Kosova në Mesjetë shek. XI-XV”. Në një rrëfim për “Dielli”-n e “Vatrës” New York, dhënë gazetarit Sokol Paja, historiani Prof. asoc. dr. Bedri Muhadri deklaron se në gjysmën e shekullit XIV, pas rënies së Perandorisë serbe dhe dobësimit të Perandorisë Bizantine, në trevat arbërore u formuan shtetet- principatat feudale arbërore, siç ishin shteti i Balshajve, shteti Kastriotëve dhe Principata e sundimtarëve të fuqishëm të Dukagjinëve, të cilët shtrinë qeverisjen e tyre në territorin e Dardanisë- Kosovës së sotme. 

“KOSOVA NË MESJETË SHEK. XI-XV” NJË STUDIM MONOGRAFIK ME ASPEKTE TË SHUMANSHME, ETNIKE, POLITIKE, EKONOMIKE DHE FETARE

Në studimin monografik “Kosova në mesjetë shek. XI-XV”është trajtuar përmbajtja e saj historike me aspekte të shumanshme, etnike, politike, ekonomike dhe fetare. Trajtimin e aspekteve etnike dhe demografike,  në Kosovë  gjatë periudhës së mesjetës, e kemi bazuar në dokumente të kohës. Burimet sllave, aktdhuratat, “krisobulat” janë akte juridike mbi të dhënat pronësore, të cilat mundësojnë trajtimin e aspekteve demografike-etnike. Ndonëse janë të rëndësishme, ato në vete janë të mangëta, jogjithëpërfshirëse, për vetë natyrën e tyre juridike, pasi në to nuk janë bërë regjistrime të gjera. Ato japin të dhëna vetëm për pasuritë dhe interesat e manastireve që edhe u dedikoheshin si prona në shfrytëzim. Dhe ana tjetër ku shfaqen mangësi në këto dokumente, është edhe i natyrës teknike, por mund të thuhet se edhe janë bërë shtrembëruese, për faktin e origjinalitetit të tyre, pasi ato nuk po prezantohen në origjinal nga vetë studiuesit e tyre të njohur. Do të thotë se prezantimi i tyre i tillë, i rishkruar, pasi janë vërejtur në to gabime të natyrave specifike, i bën këto dokumente me më pak vlerë hulumtuese shkencore duke u bërë objekt i kritikës shkencore. Me gjithë mangësinë e të dhënave që i karakterizon aktdhuratat sllave, ato sjellin njoftime që dëshmojnë për praninë e vazhdueshme të popullatës shqiptare në Kosovë në shekujt XI-XV. Baza onomastike që sjellin këto burime, janë të shumta. Në këto dokumente kemi një numër të emrave që i përkasin gjuhës autoktone arbërore, si Gjin, Dedë, Bardh, Guri, Muzaka etj. Ndonëse ky numër është shumë i paktë në numër në dokumentet sllave, studiues të njohur, si M. Shuflaj, K. Jireçek, S. Pulaha, M. Tërnva, I. Rexha etj., flasin në mënyrë eksplicite se kemi të bëjmë me një komunitet etnik arbëror në  Kosovë para periudhës osmane. Historiografia serbe  në bazë të të dhënave fragmentare të këtyre burimeve dhe duke i anashkaluar rrethanat historike të kohës përpiqet që në tezat e saj të konstatojë se në Kosovë në kohën paraosmane jetonte vetëm popullata serbe, duke mohuar tërësisht substratin arbëror në mesjetë me pretendim se shqiptarët në Kosovë janë të ardhur krejt vonë, në shek. XVII. 

NË PRIZREN DËSHMOJNË PËR PRANINË E ARBËRVE NË QYTETE DHE FSHATRA TË KOSOVËS

Historiografia shqiptare në hulumtimet e saj mbi dokumentet sllave, me gjithë mangësinë e të dhënave, sjell njoftime që dëshmojnë për praninë e vazhdueshme të popullatës shqiptare në Kosovë në kohën e sundimit sllav nga Dinastia e Nemanjidëve. Në radhë të parë, Kodi i Dushanit 1349 i përmend “Arbanasit”, banorë në këto troje si dhe aktdhurata e Deçanit e vitit 1330 dhe ajo e manastirit të Shën Mihailit e Gabrielit, 1348, në Prizren dëshmojnë për praninë e arbërve në qytete dhe fshatra të Kosovës. Historiografia shqiptare arrin të hedhë poshtë tezën e studiuesve serbë, duke vërtetuar autoktoninë e popullatës arbërore në territorin e Dardanisë – Kosovës nga antika e deri në mesjetë. Se popullata arbërore ishte autoktone dhe në numër të madh e dëshmojnë burimet osmane, hulumtimin e të cilave e kanë bërë studiuesit S. Pulaha, M. Tërnava, P. Xhufi,  S. Gashi, I. Rexhaj etj. Në këtë drejtim, burime të një rëndësie të dorës së parë janë defterët e regjistrimeve kadastrale të tipit të hollësishëm “mufassal defterleri”, si Regjistrimi i Vilajetit të Brankoviçëve, 1455, Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, 1485, i Dukagjinit, 1571 e 1591, i Prizrenit, 1591, të hartuar nga administrata pushtuese osmane në gjysmën e shekullit XV dhe  të shekullit XVI për territorin e Kosovës. Të dhënat e këtyre defterëve janë më të pasura nga aspektet e shumta si ekonomike, sociale, por edhe të karakterit demografik e etnik. Të dhënat e tyre janë të tërësishme nga pikëpamja territoriale, duke përfshirë pothuajse tërë territorin e Kosovës. Ato nuk kufizohen vetëm në disa fshatra, apo prona. Studimet dhe krahasimet mbi dokumentet sllave dhe osmane, arrijnë të vënë në pah se popullata arbërore që del të jetë autoktone në territorin e Kosovës në saje të rrethanave historike gjatë periudhës së sundimit të huaj siç ishin ai sllav, bullgar dhe osman,  në një mënyrë, si pasojë e diskriminimit pushtues, përvetësoi emra sllavë në kohën e sundimit nga ana e sunduesve të Rashës. Kjo dëshmohet qartë me fakte kur kemi emra sllavë, e që dalin me mbiemra arbërorë si Radoslavi, i biri i Gjinit. Këto fakte janë të shumta që dokumentohen nëpërmjet burimeve osmane. Historiografia shqiptare arrin të hedhë poshtë tezat serbe për “popullimin e Kosovës me shqiptarë nga shekulli XVII”. 

POPULLATA ARBËRORE DEL TË JETË POPULLATA MË E MADHE NË KOSOVË

Burimet osmane dëshmojnë prezencën e arbërve në tërë territorin e Kosovës, në fshatra dhe qytete. Popullata arbërore del të jetë popullata më e madhe në Kosovë, krahas elementëve imigrues, kryesisht sllavë të ardhur në kohën e okupimit nga Dinastia mesjetare serbe e Nemanjidëve, si kolonistë dhe ushtarakë, si dhe elementëve më me pakicë, si rezultat i proceseve ekonomike-tregtare, siç janë raguzianët dhe sasët. Në vijim të studimit kemi përshkrime të përgjithshme, mbështetur në fakte historike për pushtimin e territorit të Kosovës dhe okupimin e saj gjatë shek. XIII nga Dinastia e Nemanjidëve. Kjo dinasti, rreth vitit 1168, arriti të themelojë Zhupaninë mesjetare sllave të Rashës (Rassa-Rascia-Rasia, e cila gjendej në veri të Kosovës), nën udhëheqjen e zhupanit Stefan Nemanja. Territori i sotëm i Kosovës që nga dhjetëvjetëshi i fundit të shekullit XII e duke vazhduar deri në dhjetëvjetëshin e dytë të shek. XIII, do të përballet me sulmet e pandërprera të Rashës. Territoret veriore të Kosovës do të gjenden nën pushtimin e Nemanjës që nga vitet 1190, por pushtimet do të jenë të përkohshme d.m.th. pushtojnë dhe tërhiqen, pra ato treva nuk do të mund t’i mbanin e as nuk do të mund ta vendosnin pushtetin e përhershëm. Me pushtimin e qytetit të Prizrenit në vitin 1218 nga ana e Namanjidëve, ata shtrinë sundimin në tërë territorin e Kosovës. Në vitet 1230-1234, territori i Kosovës, në kohën e mbretit Aseni II, u gjend nën pushtetin e Mbretërisë bullgare. Territori i Kosovës: pjesa e Fushës së Kosovës, bashkë me qytetin e Lipjanit, Prizrenit,  vazhdoi të jetë nën sundim në kohën e mbretit bullgar, Gjergj Terterit, 1280 – 1292. Pas ripërtëritjes dhe fuqizimit të Perandorisë Bizantine në vitin 1261, gjatë kohës së sundimit të perandorit bizantin, Mihaili VIII Paleologu (1259-1282), ai bëri luftëra të shumta dhe përpjekje që t’i kthente territoret e Perandorisë që i ishin pushtuar edhe nga Nemanjidët. Ai ndërmori veprime ushtarake të suksesshme dhe arriti që vendet e pushtuara nga Nemanjidët me marrëveshjen e vitit 1272, t’i takonin Perandorisë Bizantine. Mbretëria e Rashës nën udhëheqjen e Milutinit arriti që t’i zgjeronte pushtimet në territoret arbërore. Me sukseset e arritura, mbreti Milutin e detyroi perandorin bizantin, Andronikun II të lidhë paqe me të në vitin 1299, ku tokat e pushtuara arbërore u ndanë në vijën ndarëse të lumit Shkumbin, ndërmjet bizantinëve dhe serbëve. Kjo nënkupton që, deri në fund të shek. XIII, territori  Kosovës  ishte përkohësisht në kuadër të Zhupanisë së Rashës. 

TERRITORI I KOSOVËS GJATË SHEKULLIT XII ISHTE PUSHTUAR EDHE NGA BIZANTINËT DHE BULLGARËT

Të dhënat historike dëshmojnë se territori i Kosovës gjatë shekullit XII ishte pushtuar edhe nga bizantinët dhe bullgarët. Territori i Kosovës definitivisht u pushtua nga Mbretëria e Rashës në vitin 1283, e deri në vitin 1371 Kosova ishte tërësisht nën sundimin serb. Gjendja popullatës në Kosovë, në kohën e sundimit të Milutinit dhe të Stefan Dushanit, ishte shumë e rëndë. Dinastia Nemanjide ushtronte terror ndaj popullatës vendëse, duke ndërmarrë veprime të rënda, duke ua kufizuar të drejtat civile e juridike përmes Kodit të Dushanit. Pushtimi serb në Kosovë kishte ndodhur me diskriminim të ashpër në të drejtën e gjuhës dhe fesë së popullatës vendëse arbërore. Në korniza të përgjithshme dihet se popullata arbërore në tërë shtrirjen e saj gjeografike, në saje të rrethanave historike në mesjetë, në periudhën paraosmane, ishte e ritit të krishterë katolik dhe ortodoks në masën të tërësishme. Popullata autoktone arbërore në tërë territorin e gjerë të saj, edhe në Kosovë, e cila në kohën paraosmane quhej Dardani, pati ritin e saj fetar dhe objektet e veta fetare. Që nga viti 1019, dëshmohet vazhdimësia historike e ipeshkvive arbërore në Kosovë, si në Prizren e Lipjan etj., të cilat ishin nën juridiksionin e Argjipeshkvisë së Ohrit. Me pushtimin e Kosovës në fillim të shek. XIII nga Dinastia sunduese e Nemanjidëve, ndryshoi edhe organizimi fetar në Kosovë, gjegjësisht popullata arbërore u detyrua t’i nënshtrohet organizimit fetar të bërë nga Shën Sava.  Ky arriti që Kishën serbe ta ngrejë në rang të argjipeshkvisë në vitin 1216. Në radhë të parë u morën masa të rënda ndëshkuese ndaj popullatës autoktone arbërore duke i detyruar ta pranonin kishën dhe metodën ortodokse sllave. Më pastaj u ngritën objekte fetare ortodokse serbe mbi themele të objekteve fetare në Kosovë, që datojnë nga koha antike. Këto objekte fetare i administronin priftërinjtë sllavë. Kështu, në themele të kishës katolike arbërore të Shën Premtes në Prizren u ngrit manastiri që serbët e quajnë manastiri i Levishkës, po ashtu mbi themelet e kishës katolike në Graçanicë, të qytetit antik të Ulpianës, u rindërtua manastiri i Graçanicës. Shteti sllav i Nemanjidëve ndiqte një politikë të përbashkët me kishën sllave për të ndryshuar ritin e vjetër fetar te popullata arbërore. Këto masa të egra diskriminuese njihen përmes shumë burimeve, e veçanërisht përmes burimeve sllave. Këtë e dëshmon më së miri Kodi i mbretit Stefan Dushani që zbatohej në atë kohë. Janë shumë nene, po veçanërisht nenet 6, 7, 8 dhe 9 që flasin për persekutimin dhe dhunën sistematike të ushtruar nga ana e pushtuesve serbë në Kosovë ndaj popullatës josllave. Pas pavarësimit të Kishës ortodokse të Rashës në vitin 1219, kemi një riorganizim të realizuar në vitet 1219-1371. Nga burimet e kohës flitet se , kjo kishë me dhunë kishte bërë ndryshime në Ipeshkvinë e Prizrenit dhe kishte vënë në krye të ipeshkvive ipeshkëvij serbë. Selia e Argjipeshkvisë serbe ishte manastiri i Zhicës. Në vitin 1299, pas sulmeve shkatërruese të tatarëve dhe kumanëve, selia e Argjipeshkvisë zhvendoset në Pejë. 

ARGJIPESHKVIA E RASHËS NUK NJIHEJ NË FILLIMET E SAJ NGA KOSTANDINOPOJA

Argjipeshkvia e Rashës nuk njihej në fillimet e saj nga Kostandinopoja. Kjo situatë skizmatike ishte deri në vitin 1375, kur në saje të rrethanave politike me rastin e pushtimeve osmane në Ballkan, u arrit pajtueshmëria me Patrikanën greke. Burimet e kohës dhe hulumtimet arkeologjike tregojnë se manastiret ortodokse serbe në territorin e Kosovës në kohën e pushtimit të Mbretërisë së Rashës u rindërtuan shumica e tyre nga manastiret ekzistuese të vjetra në Kosovë. Kështu, manastiri i Shën Premtes u rindërtua nga mbreti Milutin në vitin 1307. Manastiri i Graçanicës u rindërtua në themelet e kishës së moçme, e cila ishte edhe qendër e Ipeshkvisë së Lipjanit. Në gjysmën e shekullit XIV, pas rënies së Perandorisë serbe dhe dobësimit të Perandorisë Bizantine, në trevat arbërore u formuan shtetet- principatat feudale arbërore, siç ishin shteti i Balshajve,  shteti Kastriotëve dhe Principata e sundimtarëve të fuqishëm të Dukagjinëve, të cilët shtrinë qeverisjen e tyre në territorin e Dardanisë- Kosovës së sotme. Shteti i Balshajve, qendër të veten e kishte Shkodrën. Në fillim të viteve 70-të të shek. XIV, Kosova hyri në kuadër të zotërimeve të tyre. Fillimisht Gjergj II Balsha arriti të merrte Prizrenin, më 1371, Pejën më 1372, pastaj vazhduan më përvetësimin e rrethit të Dukagjinit e të Kosovës deri në Kriva Rekë pranë Novobërdës. Territori i Kosovës që hynte nën zotërimin e Balshajve gjatë viteve 70-80-të të shek. XV, përfshinte veprimtaritë që nga tregjet dhe doganat në Prizren e në Novobërdë, ku edhe u vendosën organet financiare të kryezotëve arbërorë të Balshajve. Shteti i Balshajve kishte raporte të shumta rajonale, e veçmas do të shquhen raportet ekonomike me Raguzën. Fuqizimi i shtetit të Balshajve do të pësojë rënie në vitin 1385, si pasojë e disfatës së Balshajve me osmanët në betejën e Savrës, ku edhe vetë Gjergj  Blasha II do të vritet. Shteti i Balshajve pas ngjarjes së Savrës dobësohet me të madhe, duke humbur qytetet, si Prizrenin, Pejën etj. Në këtë kohë,  pas dobësimit të shtetit të Balshajve, zotërues të një pjese të territorit të Kosovës janë princërit e Dukagjinit që dalin të pavarur në qytetin e Lezhës. Më 1387, me udhëheqës Lekë Dukagjinin, zotëruesit e rrugës Lezhë-Prizren shfaqen si zotërues të një pjesë të madhe të Kosovës, me qytete si Pejën, Gjakovën, Prizrenin etj.

TRONDITJA QË PËSOI JETA POLITIKE BALLKANIKE PAS FITORES SË OSMANËVE NË BETEJËN E KOSOVËS MË 1389

Tronditja që pësoi jeta politike ballkanike pas fitores që korrën osmanët në betejën e Kosovës më 1389, përfshiu edhe viset arbërore. Kryezotët arbërorë sikur edhe ata në Ballkan hynë në marrëveshje vasaliteti me osmanët. Edhe Dukagjinasit hynë në marrëveshje vasaliteti. Fuqizimi i Kastriotëve lidhet me emrin e Gjon Kastriotit. Në fillim të shek. XV, ai do të shquhet dhe do të formojë principatën e pavarur. Në këtë kohë zotërimet e tij duhet të jenë shtrirë në drejtim të lindjes, në rajonet e Prizrenit, të Gostivarit e të Tetovës. Qyteti i Prizrenit në vitet 1420, në saje të marrëveshjes tregtare mes Gjon Kastriotit (babai i Skënderbeut) dhe raguzianëve ishte pjesë e zotërimeve të Kastirotëve. Nga kjo shihet se Gjon Kastrioti zotëronte rrugën tregtare shumë të rëndësishme Shufada-Prizren. Në vitin 1443, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu rikthehet në atdhe dhe organizon luftën çlirimtare kundër pushtuesit osman dhe pushtuesve të tjerë. Me Kuvendin e Lezhës më 1444, u vunë baza të mirëfillta të organizimit politik mbararbëror nën udhëheqjen e Skënderbeut. Kështu, Skënderbeu  u bë edhe themeluesi i parë i shtetit shqiptar në mesjetë. Skënderbeu, në luftën për bashkim të të gjitha trevave arbërore, nuk u ndal në asnjë çast. Qendra e shtetit të Skënderbeut ishte qyteti i Krujës.             Qeverisja e Skënderbeut në Kosovën Veriperëndimore ishte e kohëpaskohshme, por që gjithnjë në rast mundësie, Skënderbeu rikthente territore të caktuara në Kosovë nën qeverisjen e tij duke e larguar sundimin osman. Studimi i thelluar i burimeve historike ka nxjerrë të dhëna se Skënderbeu i kishte organet e veta qeverisëse në qytetin e Prizrenit që ishte qendër e rëndësishme ekonomike për shtetin e Skënderbeut. Në dy ngjarjet e rëndësishme historike të popujve të Ballkanit të ndodhura në Kosovë në vitin 1389 dhe 1448, shqiptarët nga tërë hapësira e tyre gjeografike ishin protagonistë të këtyre ngjarjeve. Beteja e Kosovës,  1389, e zhvilluar në një territor afër qytetit të Prishtinës, në mes të ushtrive të koalicionit ballkanik dhe atij osman, ishte një nga përpjekjet më të vendosura të princërve të Ballkanit, për ta ndalur suksesin e ekspansionit osman në Ballkan në fund të shek. XIV. Përgatitjet serioze nga të dyja anët për këtë betejë, numri i madh i ushtrive kundërshtare, rrjedhat  historike të betejës, para dhe pas saj, kanë ndikuar që Beteja e Kosovës të jetë pjesa më kruciale e studimeve historike mesjetare në territorin e Dardanisë antike– Kosovës.Burimet historike, si osmane, bizantine, italiane, raguziane, shqiptare, sllave ejt., japin dëshmi për pjesëmarrjen e disa princërve të Ballkanit, si shqiptarë, serbë kroatë, hungarezë, vlleh, bullgarë, çekë etj.,. Kampin e osmanëve, të udhëhequr nga sulltan Murati I, e përbënin forcat e shumta nga Perandoria dhe nga vendet vasale të saj. Si ngjarje dramatike në vetvete që shënoi edhe fillimin e pushtimeve osmane në Ballkan, ka tërhequr prej kohësh vëmendjen e kronistëve historianë të kohës dhe të studiuesve të shumtë, e që rrjedhimisht ka gjetur një trajtim relativisht të gjerë në historinë e popujve të Ballkanit. 

HISTORIOGRAFIA SERBE E SHEKULLIT XIX PËRPIQEN QË BETEJËN E  KOSOVËS TA PARAQESIN SI NJË VEPËR KRYESISHT SERBE DHE JO SHQIPTARE 

Studimet themelore mbi të shënojnë për një karakter me rëndësi ballkanike, e posaçërisht e një rëndësie të veçantë për Kosovën. Krejt ndryshe dhe me qëllime tendencioze paraqitet historiografia e vjetër serbe e shekullit XIX dhe historiografia më e re serbe. Në shkrimet e tyre përpiqen që së pari Betejën e  Kosovës ta paraqesin si një vepër kryesisht serbe, për ta mohuar pjesëmarrjen e shqiptarëve në këtë betejë. Qartë vërehet se ky qëndrim është tendencë poiltike serbe për ta paraqitur territorin e Kosovës si “tokë e lashtë serbe”. Mirëpo, sot edhe në saje të hulumtimeve dhe rezultateve më të reja nga historiografia shqiptare dhe me qasjen më të thukët edhe nga ana e studiuesve të huaj, është parë se Beteja e Kosovës ka karakter të rëndësisë historike ballkanike dhe se pjesa më e madhe e trupave ushtarake të koalicionit ballkanik ishin nga territoret e gjera shqiptare, krahas trupave të tjerë si serbë, boshnjakë, hungarezë etj. Personaliteti ndër më të njohurit e kësaj beteje është fisniku arbëror nga Kosova, Milosh Kopili, i cili e vrau sulltan Muratin I. Fitorja u kishte takuar osmanëve të cilët edhe i hodhën hapat e parëtë pushtimit të Ballkanit. Ngjarja tjetër, po ashtu me rëndësi ndërkombëtare, ndodhi në vitin 1448 ndërmjet dy fuqive të mëdha të asaj kohe, Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë polake-hungareze, të udhëhequr nga Janosh Huniadi. Beteja ndodhi pikërisht në afërsi të vendit ku edhe u zhvillua beteja e viti 1389, dhe njihet në histori si Beteja e Dytë e Kosovës. Në këtë ngjarje rol të rëndësishëm patën shqiptarët, të cilët u rreshtuan në koalicionin evropian kundër pushtimeve osmane në Ballkan. Udhëheqësi më i shquar i rezistencës shqiptare kundër pushtimeve osmane, Gjergj Kastrioti Skënderbeu pati marrëveshje politike e ushtarake me Janosh Huniadin, udhëheqësin e këtij koalicioni kundër pushtimeve osmane në Ballkan. I rëndësishëm në historiografinë botërore vlerësohet fakti se faktori shqiptar, në atë kohë i udhëhequr në Gjergj Kastiroti – Skënderbeu, i cili sapo i kishte vënë bazat e shtetit të tij, pati ndikim të madh në skenën politike nga qendrat më të mëdha shtetërore të asaj kohe. Vihen në pah përpjekjet shumë intensive të Skënderbeut për  këtë ngjarje historike.                 Kështu, Mbretëria polake-hungareze me udhëheqësit e saj, mbretin Vladislav dhe Janosh Huniadin, udhëheqës i shquar ushtarak, vunë kontakte politike dhe ushtarake për luftë të përbashkët kundër pushtuesit osman në Ballkan. Arrihet marrëveshje ushtarake që në fushëbetejë të marrin pjesë forcat shqiptare të Skënderbeut në numër të pritshëm me ndikim të madh në betejë. Beteja u zhvillua më 17-19 tetor, dhe fitorja u kishte takuar osmanëve. Skënderbeu nuk arriti të jetë prezent në momentin e zhvillimeve të ngjarjes. Nga burimet shihet se Skënderbeu kishte shfrytëzuar të gjitha mundësitë për të qenë prezent. Sigurisht se gjërat edhe nuk mund të ishin precizuar në masën më të saktë në atë kohë. Vonesa e tij del të ketë qenë edhe e natyrës teknike, por edhe e vështirësive nga ana e despotit serb, Gjergj Brankoviçit, që ishte aleat i osmanëve. Ai u përpoq që ta ndalte marshimin e Skënderbeut për në fushën e betejës. Por, prezenca e tij në Kosovë, më 19 tetor, në përfundim të betejës, flet edhe për seriozitetin e tij dhe për hapat e tij të mëdhenj politikë të asaj kohe. Duhet vënë në pah se historiografia serbe këtë betejë e trajton thuajse shumë pak, pasi që nuk gjen pikë reference për ta paraqitur popullin serb në këtë rast si mbrojtës të qytetërimit evropian, aq më tepër që despoti serb, Gjergj Brankoviçi ishte në anën osmanëve. Historianët serbë qëllimisht e anashkalojnë këtë ngjarje duke pasur parasysh se, përkundër përpjekjeve të mëdha nga ana e figurave të shquara udhëheqëse për koalicion kundër pushtimeve osmane, Gjergj Brankoviçi, i cili edhe sundonte një pjesë të territorit të Kosovës, ishte në anën e osmanëve. Ky veprim sikur demistifikon pretendimet e tyre si me rastin e Betejës së Parë 1389, ku përpiqen të ngrenë qëllimin se Lazari dhe serbët ishin në mbrojte të Evropës kundër invazionit osman. Sigurisht që ardhja e Skënderbeut me forcat shqiptare me kohë në këtë betejë do ta ndryshonte fatin e betejës dhe tërë historinë e Ballkanit, siç konstaton studiuesi N. Malcolm.

KOSOVA GJATË PERIUDHËS SË SHEKUJVE XIII-XV ISHTE QENDËR E ZHVILLIMEVE EKONOMIKE

Pozita gjeografike, e para së gjithash pasuritë e mëdha xehetare kanë bërë që territori i Kosovës gjatë periudhës së shekujve XIII-XV të ketë qenë qendër e zhvillimeve ekonomike. Si rezultat i zhvillimeve të gjithanshme ekonomike në Kosovë, u formuan qendrat e njohura- qytetet, si: Novobërda, Prizreni, Prishtina, Vuçitërna. Kosova ishte qendër e rëndësishme e rrugëve mesjetare për rajonin. Në qytetet e Kosovës ishin hapur dhe vepronin konsullatat raguziane, e veçanërisht konsullata raguziane në Prizren më 1332, që ndikoi në zhvillimin tregtar në Kosovë. Produkte tregtare vinin nga vendet si Venediku, Napoli, Raguza, Kostandinopoja etj. Tregtarët që vepronin në qytetet e Kosovës, pos që importonin produkte ekonomike, ata eksportonin edhe produkte të shumta nga Kosova, si drithëra, elb, li, mjaltë, si dhe produkte xehetarie, si: plumb, zink dhe argjend të kualitetit të lartë. Në mesin e shumë tregtarëve të huaj, kishte edhe tregtarë shqiptarë nga Kosova. Pas Betejës së Kosovës më 1389, fillon edhe pushtimi i Kosovës nga osmanët që përfundoi me pushtimin e Pejës, në vitin 1462. Në fillim, shtrirja e pushtetit osman u bë përmes raporteve të vasalitetit. Kështu u veprua me Stefan Lazareviçin, i cili trashëgoi pushtetin në pjesën lindore të Kosovës me qytetet e saj, Prishtinën, Novobërdën, Trepçën, Vuçitërnën. Pjesa perëndimore e Kosovës,  Rrafshi i Dukagjinit, me qytetetin e Pejës, ishin nën administrimin e Dinastisë arbërore të Dukagjinëve, të cilët që nga viti 1387 deri në vitin 1462 ishin në raporte vasaliteti me osmanët. Në periudhën e viteve 20-të të shek. XV kemi shtrirjen e autoritetit qeverisës të Gjon Kastriotit, në territorin e Kosovës Perëndimore. Pas rënies së Kostandinopojës më 19 maj 1453, sulltan Mehmeti II në pranverën e vitit 1455 nisi një operacion të fortë ushtarak dhe arriti të përfshinte përfundimisht një pjesë të madhe të Ballkanit, duke përfshirë Kosovën. Në vitin 1455, osmanët pushtuan Novobërdën, Trepçën, Prishtinën, Janjevën, Klinën dhe Lipjanin. Prizreni fillimisht u pushtua më 1455, por pas kësaj shpërtheu një kryengritje kundër pushtuesit osman dhe si rezultat osmanët arritën përfundimisht ta pushtonin atë më 1459. Pushtimi i Pejës dhe i Rrafshit të Dukagjinit ndodhi në vitin 1462. Kështu Kosova ra nën sundimin e osmanëve, i cili zgjati deri në vitin 1912.                 Nga shtjellimi i gjithmbarshëm i historisë së Kosovës gjatë shekujve XI-XV përfundojmë se Kosova ishte pjesë përbërëse me ndikim në të gjitha proceset historike mesjetare në krijimin e substratit arbëror dhe territor të përbashkët politik të Arbërisë Veriore në mesjetë.