Ndjesë Kadaresë për heshtjen pas pretencës penale të ‘Pallatit të ëndrrave’/Mbi librin me kujtime “Jeta që na dhanë”/Brenga e shkrimtarit që s’e mbrojti kolegun gjatë sulmeve për “Pallatin e ëndrrave”/
Nga Agron GJEKMARKAJ/
Një botë bardhezi nuk ka nevojë as për letërsinë, as për shkrimtarin. Shoqëri të tilla janë totalitare. Ne ende e kemi kujtimin dhe trashëgiminë e një shoqërie të tillë. Në një aso shoqërie ekstremesh, ku vdekja e artit është siguri matematike, ku “e mira” dhe “e keqja” e skajshme ishin terminologjia jonë, lind pyetja: Si jetoi, si mbijetoi, si u transformua, si doli prej asaj shoqërie shkrimtari dhe intelektuali shqiptar, ai që pati fatin të jetojë në “liri”(të paktën nuk provoi drejtpërdrejt burgun)?
Jam munduar ta shuaj kuriozitetin nëpërmjet hulumtimesh, bisedash, leximesh, por gjithmonë kam mbetur i pangopur, i pabindur, i turbullt pas përgjigjeve apo reflektimeve mbi librat që trajtojnë këso temash. Shija e manipulimit, e fshehjes, e tjetërsimit, e justifikimit të paranojës të mbetet gjatë në psihë si përkufizim i një gjysmëshekulli historie. Bardhyl Londo, poet e shkrimtar i njohur, i cili një pjesë të rëndësishme të jetës dhe të veprës i ka jetuar dhe realizuar nën komunizëm, ka ndërmarrë aktin moral e intelektual të rrëfimit nëpërmjet një libri, le ta quajmë kujtimesh. Nuk jam i sigurt nëse “Jeta që na dhanë” duhet konsideruar një libër mirëfilli kujtimesh, sepse më shumë se ngjarja, subjektin e tij e dominon interpretimi i subkoshiencës të kohës pas një transformimi etik të dyanshëm: të shkrimtarit dhe të shoqërisë. Shkrimtari që në fillesë ka bërë një betim a përbetim pothuaj mbi Bibël: ai shpall se çdo gjë që rrëfen është e vërtetë dhe vetëm e vërtetë. Domosdoshmëria për t’u betuar nënkupton kërkesën për të marrë besim, por edhe krizën në të cilin besimi gjendet në shoqërinë e sotme shqiptare. Kodi i komunikimit është i rrejshëm dhe i projektuar mbi faktin se si duhet të ishim dhe jo si ishim me të vërtetë. Emetuesi dhe receptuesi në Shqipëri bëjnë lojën e së vërtetës tek servirin dhe pranojnë gënjeshtrën. Primo Levi, tek kujtonte Aushvicin shprehej: “Ndoshta çfarë ka ndodhur nuk duhet të kuptohet deri në masën sa të kuptosh do të thotë të justifikosh”. Te libri i Londos justifikimi mungon. Të kuptuarit në këtë rast shërben për të ndryshuar. Në asnjë rresht shkrimtari nuk shfaqet si narrator neutral, por shpalos opinionin e tij mbi fytyrën, mbi mekanizmin, duke shquar pikërisht atë që ishte “perpetum mobile” e shoqërisë dhe sistemit tonë totalitar. Të kuptosh të keqen do të thotë edhe të propozosh mjetet që pengojnë kthimin e saj. Fjala në emër të së cilës rrëfehet thërret “mea culpa” për mungesën e fuqisë për t’u rebeluar, kundërshtuar, kuptuar më shumë e më thellë, e gjitha kjo e shumëzuar me shifrën disa milionëshe të këtij populli. Pa “ndoshta”, pa “sikur” Bardhyl Londo rrëfen një shoqëri të depersonalizuar, të mposhtur, të nënshtruar, të banalizuar e po aq të tillë intelektualin e saj. Ai rrëfen injorancën si vatër fanatizmi, fuqinë e saj mobilizuese. Dilemës së Rusoit “Të pranosh, apo të rezistosh” shoqëria jonë pothuaj njëzëri iu përgjigj: “Pranojmë!”. Leximi i “Jetës që na dhanë” të bën të kuptosh sesi intelektuali shqiptar zhytet në historinë “e re”, në historinë e fituesit pa i rezistuar asaj.
Jeta në liri e ka ndihmuar shkrimtarin ta çlirojë mendjen dhe të gjykojë mbi robërinë, duke kryer një nga analizat më të thella mbi vetëdijen dhe pavetëdijen e elitës, pseudoelitës, individit dhe masës. Kujtesa si shenjë është gjithmonë individuale, ndërsa kujtesa kolektive nuk është gjë tjetër veçse një diskurs i destinuar për hapësirën publike. Në këtë kontekst, ligjërimet nuk përputhen. Londo ka zgjedhur deheroizimin dhe gjykimin kritik. Të tjerë të kundërtën. Individi i rrëfyer nga Londo, duke nisur nga vetja, është një njeri pezull ndërmjet asgjësë, ankthit dhe dyshimit, i sulmuar në bindjet personale. Ai ka humbur natyralitetin, ka humbur gjuhën, ka humbur besimin, ai është njeriu i ri, ai flet “newspeak”, ai beson në fenë e re dhe “Mesinë” e saj, Enver Hoxhën. Ai është pjesë e masës. Masa është turmë dhe turmat i “adhurojnë spektaklet ku vetë janë aktorët kryesorë, aktorë të cilët identifikohen me zhurmat, fjalët e përsëritura, të bërtitura, të ulëritura, fjalë të cilat e pushtojnë aq shumë mendjen, sa që e paralizojnë intelektin, e mbysin shpirtin kritik, e asgjësojnë sensin e dyshimit dhe bëjnë të triumfojë llahtaria gënjeshtare”. Mes turmës përpëlitet shkrimtari, i cili ishte “kompromisi me kohën në të cilën jetoi”.
Duke shoqëruar Bardhyl London në këtë rrëfim, nga rinia studentore në Tiranë te jeta në Përmet dhe izolimi në fshatin kufitar Zhepë dhe kthimi në Tiranë si gazetar i “Dritës”, e ndiejmë peshën e kohës dhe mënyrat se si ajo rëndon. Ndiejmë vuajtjen e fjalës.
Në formën e heshtjes, si frikë e skalitur kudo në fytyrat e njerëzve nga Jugu në Veri, tek heshtja si aprovim, tek heshtja si konsensus, tek heshtja si pranim, si kod i qeverisjes me të qeverisurin, i mundësit me të mundurin. Por, po aq ndihet krrokrrama e gjuhës ideologjike, e gjuhës citat, në shkollë, në zyrë, në vdekje, në dasmë, në dolli, në vëllime poetike, në poezi oficerësh dhe veteranësh, në të parin libër poetik të vetë Bardhyl Londos, prej të cilit nuk ka pasur kurrë kurajën të marrë një poezi te vetme për ta përfshirë në një antologji. Në një shoqëri totalitare, raporti i individit, i masës dhe, më shumë se i kujtdo tjetër, i shkrimtarit me gjuhën përcaktohet nga autocensura si instrument mendor, por edhe gjuhësor kundër vetë gjuhës.
Askush më mirë se gjuha nuk e shpreh thelbin e një sistemi që i friket lirisë në kulturë e jo vetëm. Londo e shpjegon në mënyrë racionale këtë gijotinë vdekjeprurëse mbi krijimin. E pranon haraçin që i ka paguar ai dhe krejt letërsia jonë.
Duke ecur më tej në këtë linjë, autori rrëfen rastet kur autocensura testohej nga natyrshmëria e ndërgjegjes dhe pikërisht këto momente shndërroheshin edhe në provë për komunitetin e krijuesve, për raportin e tyre me artin dhe sistemin. Artisti sulmohej në gjithë qenien e tij nga kanoni i socrealizmit, nga kolegu dëshmitar, nga studiuesi ekspert, nga aparatçiku i zellshëm, ndërsa mbi maskën e sistemit autocensura shkëlqente si emblema e gardës pretoriane.
Autocensura ka nevojë për terrenin e vet pjellor dhe ky terren ishte provinca e vogël dhe e madhe. Në optikën time, askush më mirë se Bardhyl Londo nuk e ka përshkruar atë si gjendje mendore, shndërruar edhe si realitet fizik. Provinciali shqiptar është njeriu “levantin” që historikisht i ka shitur shpirtin djallit. Ai është tjetërsuar sa herë ia ka kërkuar barku. Pa drojë ka vendosur interesin e atypëratyshëm mbi çdo ideal. Hilet i ka njohur para rregullave. Instinkti i dominon arsyen. Frika e nxit në veprim anarkik. Liria e tremb, e bezdis, nuk di si të sillet me të. Robëria është gjendja e tij e natyrshme. Suksesi i tjetrit është plaga e tij. Hibridë njerëzorë të tillë Bardhyl Londo gjen kudo përgjatë jetës së tij shqiptare në ditët e para të punës, në vijim të saj, në zbor me kapter Aliun, por edhe në “zemrën e kulturës”, në Lidhjen e Shkrimtarëve.
Mjerimi, frika dhe xhelozia e shkrimtarit shqiptar shfaqet ndoshta në një përmasë që krijon model të së keqes, kur në vitin 1982, Ismail Kadaresë i lexohej pretenca penale nga kolegët e tij të letrave dhe shefat e tyre partiakë për romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”. Të gjithë heshtin, askush nuk e mbron dhe të gjithë e braktisin tek i vetmuar dhe i zymtë zbret shkallët e Pallatit të Kulturës për në shtëpi. Të gjithë shtiren të pamëkatë, të gjithë gjuajnë edhe gurin e fundit kundër tij. Kjo është një brengë për Bardhyl London, i cili ishte aty i frikur si të tjerët. Kadare po i vetmuar dhe i zymtë e shndërroi letërsinë shqiptare në vlerë referenciale botërore, ndërsa Plenumi i vitit 1982 mbeti fytyra e vërtetë e provincës letrare shqiptare socrealiste. Duhet fuqi morale dhe intelektuale për t’u bërë pjesë e fajit të një epoke edhe atëherë kur ti gjendesh në skajin më të padëmshëm të tij. T’ia njohim këtë akt Bardhyl Londos.
Edhe si një shërbim emancipues për brezat e kulturës mund të konsiderohet “Jeta që na dhanë”, sepse i identifikon fenomenet, ideologjitë, njerëzit, i rrëfen ata në veprim, i gjykon në dy kohë, veprim, i cili ofrohet vetë për t’u gjykuar nga dy lexues të dy kohëve të ndryshme.
Shkrimtari shpjegon fazë pas faze se si e ka përjetuar kohën nën komunizëm në një qytet të privatizuar nga “sekretari i parë” dhe shpura e tij. Tek këqyr atë fotografi, sheh se si harliset mentaliteti i nënshtrimit dhe gjuha që e ushqen atë. Shkalla e ngjitjes për t’u bërë kastë drejtuese e regjimit evidentohet sa tek natyra e njeriut, aq dhe tek mbyllja mendore e shkaktuar nga izolimi e po aq nga joshja diaobolike e sistemit, tek lubrifikanti i tij: lufta e klasave. Këtë proces subjektiv shkrimtari na e shpjegon në dy përmasa, duke sintonizuar atë që ka ndodhur, emrat e ngjarjet me reflektime filozofike mbi natyrën e njeriut. Lasgush Poradeci në kujtesën e Londos na shfaqet tronditës, i veçantë, origjinal për mendjet mekanikisht të njësuara. Dy herë befasi, atëherë kur ka pasur fatin që në përvjetorin e lindjes ta dëgjojë e shohë dhe po kaq e mos më shumë tani pas gati 30 vjetësh, i rrëfyer si model i intelektualit që nuk “është kompromisi me kohën e tij”.
Të gjithë popujt që kanë lidhje të vonë me modernitetin kanë folklor të zhvilluar. Brenda këtij pohimi jemi edhe ne. Duke lexuar “Jeta që na dhanë” të krijohet ideja që tendenca folklorike e popullit e ka ndihmuar regjimin në krijimin e mitologjisë së tij. Folklori socrealist shfaqet si armiku kryesor i letërsisë shqipe të bashkëkohësisë, por edhe shpëlarësi kryesor i trurit.
Londo nuk është bukolik dhe himnizues i fshatit në rrëfimin e tij që i prek të gjitha, përkundrazi, ai është qytetar në kuptimin metafizik të fjalës dhe fokus i tij është ajo çka mund të përkufizohet si “shpirti i qytetit”, ajo që mbeti gjithmonë “polis”, por kjo nuk e pengon të konstatojë që veset e “njeriut të ri” kishin prekur më shumë qytetin se fshatin.
Provinca atij nuk i ndahet, e ndjek si hije kudo. Në Tiranë për pak kohë beson se i ka shpëtuar. Por jo: në tjetër formë, nën tjetër kozmetikë frikshëm ajo i del para përsëri me gjithë shëmtinë dhe kërcënimin e saj. Piramidale e kolektive e zbulon ai paranojën, atëherë kur kalon së pari kufirin shtetëror në vitin 1983, për një udhëtim në rolin e gazetarit për në Greqi.
Një sërë episodesh të rrëfyera mjeshtërisht dekonstruktojnë mitin e “shqiptarit krenar”, të “Shqipërisë, kopsht i lulëzuar”, atë “të epërsisë” së “njeriut të ri” mbi njeriun kapitalist.
Ndien një trishtim të thellë pasi ke lexuar këtë rrëfim, sepse zbulon se izolimi dhe ideologjia e kanë shndërruar shqiptarin e shek. XX në një foshnjë tragjikomike, naiv e paragjykues, mosbesues e tinëzar, me aparat të kufizuar komunikimi, ashtu si një memec me një njeri normal, të varfër deri në dhimbje. Elita e një vendi, si artistë e këngëtarë, shfaqen si skuadër pastrimi tek mbledhin shishe plastike rrugëve të shtetit helen apo tek vjedhin shishe uzoje.
Londo kur flet për të tjerët nuk përjashton veten. Nuk e fsheh paranojën e tij, habinë, frikën, paragjykimin, por edhe mundësinë e madhe që iu krijua për të dyshuar mbi dogmat dhe realitetin në të cilin jeton. Gjatë udhëtimit në Gjermani i rrëzohet miti i cigares “DS”, të cilat ndotin lokalin tek i pi dhe detyron klientët të dalin jashtë. Ulur gati në vetmi në Panairin e Librit në Frankfurt goditet nga ballafaqimi me realitetet europiane, ndien mjerimin kulturor e politik të vendit të tij. Në Bullgari, në vitin 1987, vendos dy karrige pas derës së dhomës në hotel nga frika hipotetike mos e rrëmbejnë shërbimet ruse…
Të gjitha diktaturat në parime performojnë njësoj duke ndërtuar mitin e kombit të zgjedhur, të udhëheqësit të pagabueshëm, të armikut të përjetshëm e gjithmonë aktiv. Rrëfimi i Bardhyl Londos në këtë libër të jetës është dëshmi e luftës për të mbetur njeri, por edhe e një luftë tjetër më të vështirë, të asaj për të mbetur shkrimtar në një shoqëri me dy ngjyra. Në optikën time, ky libër është rrëfimi më i plotë dhe më i ndershëm që një shkrimtar shqiptar ka bërë deri më sot për atë që ka qenë dhe mbi të gjitha për ç’nuk ka qenë.(Kortezi Panorama)